مسجد جامع: تفاوت میان نسخه‌ها

اصطلاح مسجد جامع از زمان [[خلیفه دوم]]، به کار می‌رفته است؛ عمر به والیان دستور داد که در مراکز تحت فرمان خود تنها یک مسجد جماعت بر پا کنند و از اقامه نماز جمعه در روستاها جلوگیری نمایند تا وحدت مسلمانان آسیب نبیند.<ref> مقریزی، ج۲، ص۲۴۶؛ قاسمی، ص۵۲-۵۳.</ref>  همچنین در روایت‌های برجای مانده از وی<ref>بحشل، تاریخ واسط، ۱۴۰۶ق، ص۱۷۹.</ref> و [[امام صادق (ع)]]، این اصطلاح به کار رفته است.<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۷۶.</ref> در زمان حضرت علی به [[مسجد کوفه]]، جامع می‌گفتند.<ref> ابن بابویه، ۱۳۸۶، ج۲، ص۵۹۳.</ref>

مساجد جامع، به نام شهرها، بانیان، عالمان مشهور، طایفه و... نامگذاری می‌شدند. بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده می‌شدند مانند جامع بصره، کوفه، اصفهان، ری، دمشق، فسطاط و قیروان. البته در شهرهایی که چند مسجد جامع بنا می‌شد هر مسجد جامعی را جداگانه می‌خواندند مثلا در بغداد جامع منصور عباسی، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع  مهدی عباسی به جامع رصافه شهرت داشت.<ref>معروف، ص۳۷۷.</ref> برخی از آنها مانند مسجد جامع ابن طولون، [[جامع حاکم مصر|جامع حاکم]]، جامع منصور و جامع سلطان در بغداد به نام بانیان آنها که عمدتا از امیران و صاحب‌منصبان بودند، شناخته می‌شدند.<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵۲؛ مقریزی، ۱۲۷۰، ج۲، ص۲۴۵؛ نعیمی دمشقی، ج۲، ص۳۲۴.</ref> همچنین برخی از مساجد جامع را به نام سلسله حکومتی، خاندان و یا طایفه‌ای از مردم می‌نامیدند، مانند مسجد جامع اموی دمشق. در مواردی نیز نام مسجد جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک مسجد بود.<ref>مقریزی، ۱۲۷۰، ج۲، ص۲۴۵.</ref>  

ساخت مساجد جامع، هزینه‌های هنگفتی  را در پی داشت که در توان مردم عادی نبود از این رو بیشتر با حمایت خلفاء، درباریان، سلاطین و صاحب منصبان ساخته می‌شدند.<ref>ابوشامه، ج۱، ص۱۷-۱۸؛ مقری، ج۱، ص۳۴۷، ج۲، ص۱۳۴.</ref>  همچنین هزینه‌های نگهداری مساجد جامع، سالیانه از [[بیت المال]] تأمین می‌شد [[ابونعیم اصفهانی]] گزارش داده که مخارج جامع یهودیه و نیز مسجد جامع اصفهان تا خلافت [[مهدی عباسی]] در دیوان خراج ثبت می‌شده و شامل حق‌الزحمه متولی، مؤذنان، مخارج فرش و روشنایی بوده است.<ref>اصفهانی، ج۱، ص۱۷-۱۸.</ref>

پرداخت هزینه‌های مساجد جامع از سوی صاحبان مال و نیز بیت المال، وابستگی آنها به اشخاص و حکومت را در پی داشت و در تحولات سیاسی اقتصادی آسیب می‌دیدند. اما به تدریج بانیان مساجد جامع، املاک و اموالی را [[وقف]] آنها کردند تا وابستگی مساجد به اشخاص و حکومت‌ها گسسته شود و در تحولات سیاسی اقتصادی آسیب نیینند.<ref> برای برخی از موقوفات مساجد جامع؛ ابوشامه، ج۱، ص۱۶؛ نعیمی دمشقی، ج۲، ۳۲۵؛ شناوی، ج۱، ص۸۱-۸۴.</ref>

مساجد جامع معمولا با نظارت خلیفه یا نمایندگان او اداره می‌شد خلفای نخستین خود در مساجد جامع [[خطبه]] می‌خواندند و نماز جمعه برگزار می‌کردند.<ref>ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۱۹۶؛ ابن خلدون، ج۱، مقدمه۲۷۴. </ref>در دوره‌های بعد خلیفه نظارت بر مساجد جامع و برگزاری [[نماز جمعه]] را به دیگران وا می‌گذاشت و خودش در مناسبت‌های خاص همچون [[عید فطر]] و [[عید قربان|قربان]] در آن حاضر می‌شد.<ref>ابن طولون، قسم۱، ص۱۱۶-۱۱۷؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۴، ص۳۹. </ref> خلیفه اداره مساجد جامع را به عالم دینی، قاضی یا وزیر واگذار می‌کرد و طی فرمانی امام و خطیب جمعه مساجد جامع مرکز خلافت را منصوب می‌نمود.<ref>ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۳۸۳، ج۱۵، ص۳۵۱.</ref>  

در خلافت عباسی مسؤلیت انتخاب خطیبان و امامان جمعه در ولایات تابع حکومت عباسی بر عهده امیران و والیان بود.<ref>قلققشندی، ۱۳۸۳، ج۱۰، ص۱۵، ۱۹-۲۰</ref> همچنین برای موقوفات مساجد جامع نیز فرمان‌های جداگانه برای قاضیان یا عالمان دینی صادر می‌شد.<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۰۸؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۶۲-۲۶۴.</ref> پس از خلافت عباسی، سلطان یا نائب وی همان وظیفه خلیفه را در گماشتن امامان و خطیبان جمعه در مساجد مهم را بر عهده داشت.<ref>قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۲۶.</ref> در حکومت محمدعلی پاشا، نظارت بر مساجد جامع، به عالمان دینی واگذار شد.<ref>شناوی، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶.</ref>

مسجد جامع، از مشخصه‌های شهرهای اسلامی بود و معمولا در کنار دارالاماره و بازارها در مرکز شهر ساخته می‌شدند. در برخی از شهرها مانند دمشق، فسطاط، اصفهان و [[بلخ]] مساجد جامع در میان بازارها قرار داشتند.<ref> مقدسی، ص۱۹۸-۱۹۹، ۳۹۲، ۴۰۸؛ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.</ref> برخی از نویسندگان پیوستگی مسجد جامع و بازار را نماد تعامل دین و دنیا در زندگی روزمره مسلمانان دانسته‌اند.<ref>دانشنامه؛ عمادی، ص۷۸-۷۹</ref>  

مساجد جامع نمونه از [[معماری اسلامی]] بودند؛ مأذنه، مناره، صحن، رواق، [[منبر]]، [[محراب]]، مقصوره از اجزای معماری آن به شمار می‌آیند. سابقه ساخت مناره و مقصوره به قرن نخست قمری بازمی‌گردد.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۶۸؛ مونس، ص۱۲۹-۱۳۱.</ref> برخی از مساجد جامع بخش‌های دیگری نیز داشتند مثلا جامع ابن طولون داروخانه‎ای داشت.<ref>ابن دقماق، قسم۱، ص۱۲۳؛ مقریزی، ۱۲۷۰ق، ج۲، ص۲۶۶.</ref> یا جامع صنعاء، قیروان، دمشق<ref> عش، ص۲۲۸-۲۳۵؛ عبدالمهدی، ص۶۲۶-۶۲۸؛ عواد، ص۲۳۰-۲۳۱، ۲۳۴</ref> و مرو دارای کتابخانه بودند.<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۴.</ref>  

مساجد جامع تنها مکان اجتماع حاکمان و مردم بود؛ اولین سخنرانی رسمی خلیفه یا سلطان، پس از رسیدن به قدرت در مسجد جامع شهر ایراد می‌شد [[امام حسن علیه السلام]] پس از [[بیعت]] مردم با وی به مسجد کوفه آمد و خطبه‌ای ایراد کرد.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۲۱۴.</ref> [[حضرت علی(ع)]] پس از [[جنگ جمل]] فرمان داد تا مردم سه روز برای [[نماز جماعت]] در مسجد جامع بصره جمع شوند.<ref> ابن میثم، ج۱، ص۲۸۹؛ مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۴۹.</ref>  

مسجد نبوی، مقر حکومت [[پیامبر(ص)]] بود و در همانجا به امور اداری، مالی و قضایی مسلمانان رسیدگی می‌کرد بعدها با تأسیس دارالاماره، دارالخلافه و دیوان‌ها بسیاری از امور اداری به این مراکز منتقل شد. اما امور قضایی همچنان در مساجد جامع پیگیری می‌شد. امام علی(ع) در [[مسجد کوفه]] قضاوت می‌کرد.<ref>ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۵۷.</ref> و در مساجد جامع قرطبه،<ref>مونس، ص۱۹۹</ref> عمر و عاص <ref>طه ابوسدیره، ص۱۹۰-۱۹۲.</ref> و بصره نیز مجالس [[قضاوت|قضا]] بر پا بوده است.<ref>ماوردی، ص۱۲۲.</ref>

همچنین در مساجد جامع مکانی بود که در آن اموال یتیمان را به امانت می‌گذاشتند و اموال مسجد را نگهداری می‌کردند.<ref> طه ابوسدیره، ص۲۸-۳۰.</ref> همچنین مسجد جامع عمرو و عاص برای مدتی مقر نگهداری [[بیت المال]] بود.<ref> طه ابوسدیره، ص۲۸-۳۰.</ref>  

مساجد جامع قدیمی‌ترین نهاد آموزشی علوم اسلامی بودند<ref>ابیض، ص۱۹۸-۲۱۰.</ref> محافل رسمی درس و بحث در مساجد جامع حلقه و مجلس نام داشت <ref>منیرالدین احمد، ص۲۸۹-۳۰۱. </ref> معمولا در مساجد جامع مشهور مانند [[مسجد اموی|مسجد دمشق]] درس هر استادی در قسمتی خاص برگزار می‌شد که به آن زاویه می‌گفتند.<ref>مقریزی، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۶.</ref> در جامع اموی دمشق حلقه‌هایی علمی چهار مذهب اهل‌سنت بر پا بود و هر مذهب زاویه‌ای مخصوص داشت و حلقه‌هایی برای آموزش‌های قرآنی تشکیل می‌شد.<ref> ابن جبیر ص ۲۱۴-۲۲۰؛ نعیمی دمشقی، ج۱، ص۳۳۳-۳۳۵، ج۲، ۴۱۰-۱۲؛ جورج مقدسی، ص۱۹-۲۰؛ طنطاوی، ص۲۹-۳۵.</ref> به گفته ابن جوزی ابن طاهر در مسجد جامع نیشابور نزدیک به ۱۰۰۰ مجلس املای حدیث بر پا کرده بود<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۷، ص۳۳۷.</ref> و در [[مسجد جامع اصفهان]] ابوالقاسم طلحی سابقه تشکیل سه هزار مجلس درس را داشت.<ref>ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۸، ص۱۰.</ref>  

حکومت‌ها بر فعالیت‌های مساجد جامع نظارت داشتند و نظارت آنها مانع از فعالیت‌های جدی عالمان امامیه در مساجد جامع می‌شد. حضرت علی(ع) در مسجد کوفه، امام سجاد، امام باقر و امام صادق در [[مسجد نبوی]]، حلقه‌های آموزشی داشتند شیعیان نیز در برخی مساجد جامع، حلقه‌های بحث و [[فتوا]] برقرار می‌کردند که گفته شده بیشتر با [[توریه]] و [[تقیه]] همراه بود.<ref> فیاض، ص۷۶.</ref> اما در دوره [[آل بویه]] با حمایت آنان از شیعیان، برخی از عالمان بزرگ شیعی در مساجد جامع برنامه‌های آموزشی داشتند. چنانکه ابن عقده در مسجد جامع رصافه و نیز [[مسجد براثا|مسجد جامع براثا]] در بغداد، مجلس املای حدیث داشت.<ref>خطیب بغدادی، ج۶، ص۱۴۷-۱۵۹.</ref>