مسجد جامع: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مسجد جامع'''، [[مسجد|مسجدی]] است که معمولا مسلمانان در بخش اصلی شهرها بنا می‌کنند و مرکز آیین‌های عبادی به ویژه [[نماز جمعه]] و همچنین گردهمایی‌های سیاسی اجتماعی و آموزشی آنان به شمار می‌رفت.

نخستین مساجد  با عنوان مسجد جامع در شهرهای [[بصره]] و [[کوفه]] ساخته شد؛ عتبة بن غزوان در سال ۱۴ق با نی و ساقه گیاهان [[مسجد جامع بصره]] را بنا کرد.<ref> ابن قتیبه، ص۳۱۴.</ref> مسجد کوفه نیز در سال ۱۵ یا ۱۷ق ساخته شد.<ref>بلاذری، ص۳۷۸-۳۸۸؛ ماسینیون، ص۱۱۴-۱۱۶.</ref> همچنین در قرن نخست قمری، مساجد جامع موصل(۲۰ق)،<ref>بلاذری، ۴۶۵ </ref> تکریت،<ref>حموی، ۱۹۶۵م، ج۱، ص۸۶۳.</ref> [[دمشق]]، [[حمص]] (حدود ۱۴ق)،  لاذقیه، [[مصر]]( ۲۱ق)،<ref>ابن عبدالحکم ص ۹۱-۹۲؛ مقریزی، ج۲، ص۲۴۶.</ref> شمال آفریقا و مغرب (۵۵ق)<ref>بلاذری، ص۳۲۰؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹-۱۴۰۲ق، ج۳، ص۴۶۶؛ مونس، ص۶۷-۶۸.</ref> بنا شدند. در ایران نیز مساجدی ساخته شد که مسجد جامع توج در نزدیکی کازرون به فرمان عثمان بن ابی‌العاص والی [[عمر بن خطاب|عمر]] از آن جمله است.<ref>دینوری، ص۱۳۳.</ref>  

ساخت مساجد جامع، هزینه‌های هنگفتی  را در پی داشت که در توان مردم عادی نبود از این رو بیشتر با حمایت خلفاء، درباریان، سلاطین و صاحب منصبان ساخته می‌شدند.<ref>ابوشامه، ج۱، ص۱۷-۱۸؛ مقری، ج۱، ص۳۴۷، ج۲، ص۱۳۴.</ref>  همچنین هزینه‌های نگهداری مساجد جامع، سالیانه از [[بیت المال]] تأمین می‌شد [[ابونعیم اصفهانی]] گزارش داده که مخارج جامع یهودیه و نیز مسجد جامع اصفهان تا خلافت مهدی عباسی در دیوان خراج ثبت می‌شده و شامل حق‌الزحمه متولی، مؤذنان، مخارج فرش و روشنایی بوده است.<ref>اصفهانی، ج۱، ص۱۷-۱۸.</ref>

پرداخت هزینه‌های مساجد جامع از سوی صاحبان مال و نیز بیت المال، وابستگی آنها به اشخاص و حکومت را در پی داشت و در تحولات سیاسی اقتصادی آسیب می‌دیدند. اما به تدریج بانیان مساجد جامع، املاک و اموالی را وقف آنها کردند تا وابستگی مساجد به اشخاص و حکومت‌ها گسسته شود و در تحولات سیاسی اقتصادی آسیب نیینند.<ref> برای برخی از موقوفات مساجد جامع؛ ابوشامه، ج۱، ص۱۶؛ نعیمی دمشقی، ج۲، ۳۲۵؛ شناوی، ج۱، ص۸۱-۸۴.</ref>

مساجد جامع معمولا با نظارت خلیفه یا نمایندگان او اداره می‌شد خلفای نخستین خود در مساجد جامع خطبه می‌خواندند و نماز جمعه برگزار می‌کردند.<ref>ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۱۹۶؛ ابن خلدون، ج۱، مقدمه۲۷۴. </ref>در دوره‌های بعد خلیفه نظارت بر مساجد جامع و برگزاری نماز جمعه را به دیگران وا می‌گذاشت و خودش در مناسبت‌های خاص همچون [[عید فطر]] و [[عید قربان|قربان]] در آن حاضر می‌شد.<ref>ابن طولون، قسم۱، ص۱۱۶-۱۱۷؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۴، ص۳۹. </ref> خلیفه اداره مساجد جامع را به عالم دینی، قاضی یا وزیر واگذار می‌کرد و طی فرمانی امام و خطیب جمعه مساجد جامع مرکز خلافت را منصوب می‌نمود.<ref>ابن جوزی، ج۱۴، ص۳۸۳، ج۱۵، ص۳۵۱.</ref>  

در خلافت عباسی مسؤلیت انتخاب خطیبان و امامان جمعه در ولایات تابع حکومت عباسی بر عهده امیران و والیان بود.<ref>قلققشندی، ۱۳۸۳، ج۱۰، ص۱۵، ۱۹-۲۰</ref> همچنین برای موقوفات مساجد جامع نیز فرمان‌های جداگانه برای قاضیان یا عالمان دینی صادر می‌شد.<ref> ابن جوزی، ج۱۵، ص۱۰۸؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۶۲-۲۶۴.</ref> پس از خلافت عباسی، سلطان یا نائب وی همان وظیفه خلیفه را در گماشتن امامان و خطیبان جمعه در مساجد مهم را بر عهده داشت<ref>قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۲۶.</ref> در حکومت محمدعلی پاشا، نظارت بر مساجد جامع، به عالمان دینی واگذار شد.<ref>شناوی، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶.</ref>

مسجد جامع، از مشخصه‌های شهرهای اسلامی بود و معمولا در کنار دارالاماره و بازارها در مرکز شهر ساخته می‌شدند. در برخی از شهرها مانند دمشق، فسطاط، اصفهان و بلخ مساجد جامع در میان بازارها قرار داشتند.<ref> ابن حوقل، ص۱۴۶؛ مقدسی، ص۱۹۸-۱۹۹، ۳۹۲، ۴۰۸؛ ناصرخسرو، ص۱۳۸.</ref> برخی از نویسندگان پیوستگی مسجد جامع و بازار را نماد تعامل دین و دنیا در زندگی روزمره مسلمانان دانسته‌اند.<ref>دانشنامه؛ عمادی، ص۷۸-۷۹</ref>  

مساجد جامع نمونه از [[معماری اسلامی]] بودند؛ مأذنه، مناره، صحن، رواق، منبر، [[محراب]]، مقصوره از اجزای معماری آن به شمار می‌آیند.<ref>یعقوبی، ج۲، ص۴۶۸؛ مونس، ص۱۲۹-۱۳۱.</ref> برخی از مساجد جامع بخش‌های دیگری نیز داشتند مثلا جامع ابن طولون داروخانه‎ای داشت.<ref>ابن دقماق، قسم۱، ص۱۲۳؛ مقریزی، ۱۲۷۰ق، ج۲، ص۲۶۶.</ref> یا جامع صنعاء، قیروان، دمشق<ref> عش، ص۲۲۸-۲۳۵؛ عبدالمهدی، ص۶۲۶-۶۲۸؛ عواد، ص۲۳۰-۲۳۱، ۲۳۴</ref> مرو دارای کتابخانه بودند.<ref>حموی، ۱۹۶۵م، ج۴، ص۵۰۹.</ref>  

مساجد جامع تنها مکان اجتماع حاکمان و مردم بود؛ اولین سخنرانی رسمی خلیفه یا سلطان، پس از رسیدن به قدرت در مسجد جامع شهر ایراد می‌شد [[امام حسن علیه السلام]] پس از [[بیعت]] مردم با وی به مسجد جامع کوفه آمد و خطبه‌ای ایراد کرد.<ref>یعقوبی، ج۲، ص۲۱۴</ref> [[حضرت علی(ع)]] پس از [[جنگ جمل]] فرمان داد تا مردم سه روز برای نماز جماعت در مسجد جامع بصره جمع شوند.<ref> ابن میثم، ج۱، ص۲۸۹.</ref>  

معمولا حکومت‌ها اطلاع‌رسانی خود را از طریق مسجد جامع انجام می‌دادند؛ احکام انتصاب حاکمان جدید، فتح‌نامه‌ها، پیمان‌نامه‌ها، منشورات حکومتی در مسجد جامع به آگاهی مردم رسانده می‌شد<ref>شناوی، ج۱، ص۱۱۵؛ ابن جوزی، ج۶، ص۱۶۷.</ref> همچنین احکام انتصاب قاضی‌القضات<ref>ابن جوزی، ج۱۵، ص۲۰۱.</ref> و فرمان‌های رسمی برای اعمال سیاست‌های دینی و مذهبی حکومت‌ها در مسجد جامع اعلان می‌شد.<ref>طه ابوسدیره، ص۱۷۰.</ref> بخش‌هایی از مراسم عمومی اعلان خلافت و سلطنت مانند بذل درهم و دینار و پوشاندن خلعت در مسجد جامع صورت می‌گرفت.<ref> ابن جوزی، ج۱۷، ص۲۷۵؛ فرید، ص۱۶۲.</ref>  

در بحران‌های سیاسی و تغییر نظام حکومت، اولین واکنش‌ها در مساجد جامع بروز می‌کرد<ref>برای نمونه رک: ابن جوزی، ج۱۶، ص۳۱-۳۲.</ref> بسیاری از مطالبات مردم از حکومت، اعتراض‌ها و پخش اعلامیه‌ها از طریق مسجد جامع انجام می‌شد برخی از تحرکات ضد حکومتی و آشوب‌های سیاسی، عقیدتی و اجتماعی نیز در مساجد جامع به وقوع می‌پیوست.<ref>ابن جوزی، ج۷، ص۶۰، ۱۲۱، ج۹، ۳۵، ج۱۴، ص۱۹، ج۱۵، ص۲۰۸، ج۱۶، ص۲۲۴، ج۱۷، ص۱۲۰؛ ذهبی، ج۲، ص۲۰۶؛ ابن کثیر، ج۶، جزء۱۲، ص۳۱۷-۳۱۹؛ طیباوی، ص۹۳-۹۵؛ خفاجی، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶؛ طه ابوسدیره، ص۱۷۳.</ref>

مسجد نبوی، مقر حکومت پیامبر بود و در همانجا به امور اداری، مالی و قضایی مسلمانان رسیدگی می‌کرد بعدها با تأسیس دارالاماره و دارالخلافه و دیوان‌ها بسیاری از امور اداری به این مراکز منتقل شد. اما امور قضایی همچنان در مساجد جامع برگزار می‌شد امام علی(ع) در [[مسجد کوفه]] قضاوت می‌کرد.<ref>ابن ادریس حلی، ج۲، ص۱۷۵.</ref> همچنین در جامع قرطبه،<ref>مونس، ص۱۹۹</ref> جامع عمر و عاص <ref>طه ابوسدیره، ص۱۹۰-۱۹۲.</ref> و جامع بصره نیز مجالس [[قضاوت|قضا]] بر پا بوده است.<ref>ماوردی، ص۱۲۲.</ref>