۱۷٬۱۳۹
ویرایش
خمسه (نماد): تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:نماد خمسه.jpg|بندانگشتی]] | |||
'''خمسه'''، از کهن‌ترین و رایج‌ترین نمادهای حمایتی و تعویذی است که سابقۀ آن به پیش از [[اسلام]] برمی‌گردد به گونه‌ای که [[یهودیان]] هنوز از آن استفاده می‌کنند، اما رواج این نماد به نماد دست حضرت [[فاطمه (س)]] و حضرت [[عباس بن علی|عباس (ع)]] موجب شده که ابداع [[شیعه]] پنداشته شود. | |||
[[ | نماد خمسه امروزه نزد شیعیان کاربردهای گوناگونی دارد، از جمله: در بالای [[توغ|توغ‌ها]] و علم‌ها در مراسم [[عزادرای]] دهۀ اول [[محرم]] از آن استفاده می‌شود. | ||
{{در دست ویرایش ۲|ماه=خرداد|روز=۲۰|سال=۱۳۹۳|چند = ۲}} | {{در دست ویرایش ۲|ماه=خرداد|روز=۲۰|سال=۱۳۹۳|چند = ۲}} | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
هر چند نمادهای متنوع خمسه در جهان [[اسلام]] رواج بسیار داشته، بر خلاف تصور عام، به هیچ وجه ابداع آن اسلام نبوده است و سابقۀ آن به زمان‌های بسیار دور باز می‌گردد. با توجه به شواهد باستان شناختی، نمادهای خمسه بسیار پیش از دورۀ اسلامی، در میان اقوام [[مدیترانه]]، [[بین النهرین]]، [[مصر]] و [[شمال افریقا]] و همچنین نزد [[یهودیان]] معمول بوده<ref> د. دین و اخلاق ذیل، Hand؛ دایرة المعارف دین، ذیل، Hands؛ د. جودائیکا، ذیل، Evil eye؛ د: اسلام، چاپ دوم، ذیل Khamsa </ref>و در سنّت اسلامی مفاهیم جدیدی به آن نسبت داده شده است. | هر چند نمادهای متنوع خمسه در جهان [[اسلام]] رواج بسیار داشته، بر خلاف تصور عام، به هیچ وجه ابداع آن اسلام نبوده است و سابقۀ آن به زمان‌های بسیار دور باز می‌گردد. با توجه به شواهد باستان شناختی، نمادهای خمسه بسیار پیش از دورۀ اسلامی، در میان اقوام [[مدیترانه]]، [[بین النهرین]]، [[مصر]] و [[شمال افریقا]] و همچنین نزد [[یهودیان]] معمول بوده<ref> د. دین و اخلاق ذیل، Hand؛ دایرة المعارف دین، ذیل، Hands؛ د. جودائیکا، ذیل، Evil eye؛ د: اسلام، چاپ دوم، ذیل Khamsa </ref>و در سنّت اسلامی مفاهیم جدیدی به آن نسبت داده شده است. | ||
[[پرونده:نمادخمسه.jpg|بندانگشتی]] | [[پرونده:نمادخمسه.jpg|بندانگشتی]] | ||
==یهود== | |||
یهودیان هنوز هم از نمادهای خمسه استفاده می‌کنند. | |||
*گاه نماد ماهی را که مصون از چشم زخم دانسته می‌شود در خمسه‌ها نقش می‌کنند. | |||
*انواع دعاها از جمله شما بیرکت‌ها بییت (تبرک خانه) یا تفیلات‌هادِرِخ (دعای مسافران) را بر آنها می‌نگارند و آنها را برای حمایت، تأیید، [[تبرک]] و استفاده های تعویذی به ویژه در برابر چشم زخم، بر اشیا، ساختمان‌ها خودروها و جز آنها می‌آویزند یا به صورت تزیینی نقش می‌کنند. | |||
*از نماد خمسه، به صورت تاج (کِتِر) در تزیین جعبه و جایگاه طومار [[تورات]] در کنیسه‌ها استفاده می‌شود.<ref> د، جودائیکا، ذیل، Torah prnaments؛ یانیو، ص۷۱ و تصاویر، ۲۱-۲۲؛ برای استفادۀ تزیینی مشابه دیگر، د. جودائیکا، ذیل Ner Tamid، تصویر</ref> | |||
==اهل سنت== | ==اهل سنت== | ||
| خط ۱۶: | خط ۲۳: | ||
[[پرونده:خمسه.jpg|بندانگشتی]] | [[پرونده:خمسه.jpg|بندانگشتی]] | ||
== | ==شیعه== | ||
اشتهار این نماد به دست حضرت [[فاطمه (س)]] و نیز رواج این باور که خمسه نماد دست بریده حضرت [[عباس بن علی|عباس (ع)]] است موجب شده است که عوام آن را ابداع [[شیعه]] بنگارند. | |||
حتی محتواهای راجع به عدد پنج در اسلام (پنج نوبت [[نمازهای یومیه]]، [[پنج تن آل عبا]]، [[:رده:پیامبران اولوالعزم|پنج پیامبر اولوالعزم]] و جز آنها) در ذیل دلالت‌هایی دانسته شده که نماد خمسه بدان ناظر است.<ref>شمیل، ص۷۸، ۷۹، ۹۲؛ لوئیس، ص۲۶، تصویر؛ د اسلام، چاپ دوم ذیل Tilsam؛ د. دین و اخلاق ذیل Charm and amulets muhammadan؛ پنج تن، پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه</ref> | |||
در حالیکه انتساب خمسه به یک وجود مقدّس مؤنّث، سنّتی بسیار کهن است و دست‌کم در زمان حیات اقوام فنیقی کارتاژی، خمسه نماد تأنیث (الهۀ ماه) نزد ایشان بوده و در [[یهودیت]] نیز آن را به میریام، خواهر [[حضرت موسی|موسی]] و [[هارون]] علیهما السلام نسبت داده و آن را دست میریام=پنجۀ میریام خوانده است.<ref>موسکاتی، ص۱۸۰و تصویر ۶؛ د. جودائیکا، ذیل، Amult: ilnminated amulets؛ برای استفادۀ زردشتیان از نماد پنجه نک: مزار پور، ص۱۰۲</ref> | در حالیکه انتساب خمسه به یک وجود مقدّس مؤنّث، سنّتی بسیار کهن است و دست‌کم در زمان حیات اقوام فنیقی کارتاژی، خمسه نماد تأنیث (الهۀ ماه) نزد ایشان بوده و در [[یهودیت]] نیز آن را به میریام، خواهر [[حضرت موسی|موسی]] و [[هارون]] علیهما السلام نسبت داده و آن را دست میریام=پنجۀ میریام خوانده است.<ref>موسکاتی، ص۱۸۰و تصویر ۶؛ د. جودائیکا، ذیل، Amult: ilnminated amulets؛ برای استفادۀ زردشتیان از نماد پنجه نک: مزار پور، ص۱۰۲</ref> | ||
| خط ۲۷: | خط ۳۴: | ||
==کاربردها== | ==کاربردها== | ||
با توجه به استفاده گسترده از خمسه در پیش از اسلام، نسبت دادن خمسه به دست حضرت عباس (س)، تنها دلالتی جدید در سنت اسلامی است، برخی کاربردهای خمسه در نزد شیعیان عبارتند از: | |||
*استفاده‌های حمایتی و تعویذی، رایج‌ترین صورت کاربرد نمادهای خمسه در جهان اسلام نیز بوده است.<ref>حمودی، ص ۱۲۱ و تصویر ۱۲۲؛ احمد امین، ذیل خمسة و خمیسة ؛ شمیل، ص۹۲؛ هدایت و قائمیان، ص۸۴، تصویر</ref> | *استفاده‌های حمایتی و تعویذی، رایج‌ترین صورت کاربرد نمادهای خمسه در جهان اسلام نیز بوده است.<ref>حمودی، ص ۱۲۱ و تصویر ۱۲۲؛ احمد امین، ذیل خمسة و خمیسة ؛ شمیل، ص۹۲؛ هدایت و قائمیان، ص۸۴، تصویر</ref> | ||
*[[شیعیان]] معمولاً در بالای [[توغ|توغ‌ها]] و علم‌هایی که به ویژه در مراسم [[عزادرای]] دهۀ اول [[محرم]] از آنها استفاده می‌شود، پنجه‌ای فلزی نصب می‌کنند.<ref>اوبن، ص۱۶۶؛ همایونی، ص۴۲۲؛ مردم نگاری، مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص۵۷؛ دونالدسون، ص۲۰۸</ref> | |||
*استفاده از نماد خمسه در عَلَمهای دولتی و جنگی هم نزد [[صفویان]] شیعی و هم نزد [[عثمانیان]] [[اهل سنت|سنی]] رایج بود.<ref> باسورث، ص ۲۰۳، تصویر</ref> چنانکه بر دیوار مقابل قبر [[شاه اسماعیل اول صفوی]] (حک: ۹۰۵-۹۳۰) در جنوب غربی قندیلخانه در مجموعۀ [[شیخ صفی الدین اردبیلی]]، پنجۀ بزرگی که نشان رسمی شاه اسماعیل بود روی ساروج کار شده است.<ref> رجبی اصل، ص۲۳-۲۴،۶۴</ref> | |||
*خمسه در نذرها نیز حضور داشت؛ برخی خانواده‌های [[تهران]] قدیم [[نذر]] می‌کردند که اگر چشم یا دست کودکشان علاج یابد، چشم یا دستی نقره‌ای تهیه و در [[ضریح]] [[:رده:امامزادگان|امامزاده‌ای]] نصب کنند.<ref> جودت، ص۱۵۱</ref> | |||
*در تهیۀ حلواها و آشهای سفره‌های نذری، یا در سمنوپژان نوروز، زنان حاضر در مراسم از شب تا صبح منتظر می‌ماندند تا جای پنجۀ حضرت [[فاطمه(س)]] یا حضرت [[عباس بن علی|عباس (ع)]] را بر روی محتویات ظرف آش یا سمنو مشاهده کنند.<ref>هدایت، ص۶۳-۶۴؛ مستوفی، ج۱، ص۲۸۶؛ شکورزاده، ص۲۹، ۵۶؛ نوروز در ترکمنستان، ص۲۷</ref> | |||
[[شیعیان]] معمولاً در بالای توغ‌ها و علم‌هایی که به ویژه در مراسم [[عزادرای]] دهۀ اول [[محرم]] از آنها استفاده می‌شود، پنجه‌ای فلزی نصب می‌کنند.<ref>اوبن، ص۱۶۶؛ همایونی، ص۴۲۲؛ مردم نگاری، مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص۵۷؛ دونالدسون، ص۲۰۸</ref> | *دهها زیارتگاه با این عنوان که جای پنجۀ یکی از اولیا از جمله [[امام علی(ع)]] یا حضرت عباس در آنجا بر سنگی نقش بسته، مورد احترام است و [[زیارت]] می‌شود و معمولا محل یا کوچه‌ای که زیارتگاه پنجه در آن واقع است بدان می‌نامند.<ref> تاورنیه، ج۱، ص۲۱۱</ref> | ||
استفاده از نماد خمسه در | |||
چنانکه بر دیوار مقابل قبر [[شاه اسماعیل اول صفوی]] (حک: ۹۰۵-۹۳۰) در جنوب غربی قندیلخانه در مجموعۀ [[شیخ صفی الدین اردبیلی]]، پنجۀ بزرگی که نشان رسمی شاه اسماعیل بود روی ساروج کار شده است.<ref> رجبی اصل، ص۲۳-۲۴،۶۴</ref> | |||
خمسه در نذرها نیز حضور داشت؛ برخی خانواده‌های [[تهران]] قدیم [[نذر]] می‌کردند که اگر چشم یا دست کودکشان علاج یابد، چشم یا دستی نقره‌ای تهیه و در [[ضریح]] امامزاده‌ای نصب کنند.<ref> جودت، ص۱۵۱</ref> | |||
در تهیۀ حلواها و آشهای سفره‌های نذری، یا در سمنوپژان نوروز، زنان حاضر در مراسم از شب تا صبح منتظر می‌ماندند تا جای پنجۀ حضرت [[فاطمه(س)]] یا حضرت [[عباس بن | |||
دهها | |||
از غاری در شهر حلب دیدن کرده که به گفتۀ ترکها، امام علی (ع) چند روز در آنجا منزل داشته و اثر پنجۀ دست خود را بر دیوار به یادگار نهاده است. | از غاری در شهر حلب دیدن کرده که به گفتۀ ترکها، امام علی (ع) چند روز در آنجا منزل داشته و اثر پنجۀ دست خود را بر دیوار به یادگار نهاده است. | ||
تنها در یک شهر یاران آذرشهر (دهخوارقان)، سه زیارتگاه به نام علی پنجه سی وجود دارد: بر سنگی در مسجد زینیبۀ محلۀ پراپر، بر سنگی در مسجد محلۀ دیزج سفلا که در ۱۳۸۱ش به سرقت رفت، و بر سنگی در مسجد محلۀ کردان.<ref> جعفر زاده، ص۴۴ | تنها در یک شهر یاران آذرشهر (دهخوارقان)، سه زیارتگاه به نام علی پنجه سی وجود دارد: بر سنگی در مسجد زینیبۀ محلۀ پراپر، بر سنگی در مسجد محلۀ دیزج سفلا که در ۱۳۸۱ش به [[سرقت]] رفت، و بر سنگی در مسجد محلۀ کردان.<ref> جعفر زاده، ص۴۴</ref> | ||
در [[ | زیارتگاه محله و خیابان گنجه شاه در [[کاشان]] به زعم برخی مردمان، مدفن دست بریدۀ حضرت عباس است و داخل حرم مجسمه ای از این دست به طول حدود یک متر، پشت شیشه نگهداری و زیارت می شود.<ref> نراقی، ص۱۲۸-۱۲۹؛ غروی، ص۲۵۴؛ برای نمونه های دیگر: (مسجدی در قزوین با اثر پنجۀ علی)، سرنا، ص۲۵۲-۲۵۳؛ پوچه پنجه در مشهد که نقش پنجه روی سنگی در شبهای جمعه در آنجا زیارت می شود. محقق، ص۳۶۹؛ حمام پنجه علی در یزد، هدایت، ص۱۱۳؛ زیارتگاه پنجه علی در پاطاق کرمانشاه، فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج۴۵، ص۴۲</ref> | ||
این اشکال را با قیر، حنا یا رنگ آبی بر قسمت‌هایی از صورت، نوک بینی یا بازو خال کوبی می‌کردند.<ref> سترمارک، ص۳۰</ref> | *در [[شبه قاره]] نیز معتقدان پنج پیر پنجه‌هایی آهنین را با آداب و آیین، [[زیارت]] و بر آنها نذر می کنند.<ref>برای نمونه های پنجۀ امام علی و پنجۀ امام حسین در شبه قاره، مرزا سنگین بیگ، ص۴۴-۵۴</ref> | ||
از این نمادها برای تزیین ساختمان‌ها یا حفظ آنها از چشم زخم، معمولاً به صورت نقش مایه‌های تکرار شونده از جمله به صورت مضرب‌های عددی پنج استفاده می‌شد.<ref>ستر مارک، ص۳۸-۴۰ و تصاویر ۳۶، ۳۷، ۴۱ </ref>در این میان از این نمادها به سبب آشنایی و عمومیت بسیار، استفاده‌های شیادانه‌ای نیز می‌شده است. | *از نقوش خمسه به ویژه به صورت چکیده نگار یا استیلیزه، در خال کوبی‌های تعویذی یا آرایشی نیز می‌شده است.<ref>سترمارک، ص۲۹-۳۰ و تصاویر ۱-۵-۶-۸-۹.</ref> این اشکال را با قیر، حنا یا رنگ آبی بر قسمت‌هایی از صورت، نوک بینی یا بازو خال کوبی می‌کردند.<ref> سترمارک، ص۳۰</ref> | ||
*از این نمادها برای تزیین ساختمان‌ها یا حفظ آنها از چشم زخم، معمولاً به صورت نقش مایه‌های تکرار شونده از جمله به صورت مضرب‌های عددی پنج استفاده می‌شد.<ref>ستر مارک، ص۳۸-۴۰ و تصاویر ۳۶، ۳۷، ۴۱ </ref>در این میان از این نمادها به سبب آشنایی و عمومیت بسیار، استفاده‌های شیادانه‌ای نیز می‌شده است. | |||
*طایفه‌ای از گدایان حیله گر، پنجه‌ای از کاغذ می‌ساختند و بر سینه می چسباندند و سپس چهل روز با بدن برهنه در آفتاب سیر می کردند. آنگاه به [[مسجد]] یا [[خانقاه|خانقاهی]] می‌رفتند و پس از چند روز خلوت نشینی ناگهان جامه برتن می دریدند که [[حضرت خضر (ع)|خضر (ع)]] را ملاقات کرده‌اند و این پنجه سفید بر سینه سوخته آنان اثر دست عنایت اوست و از این طریق مریدانی کسب می کردند.<ref>فخرالدین صفی ص ۳۶۹-۳۷۰</ref> | |||
==جستارهای وابسته== | ==جستارهای وابسته== | ||