زید بن ارقم: تفاوت میان نسخه‌ها

 

'''زید بن ارقم''' انصاری خزرجی، از [[صحابه]] [[پیامبر(ص)]] و یاران ویژه [[امیرالمؤمنین]](ع). وی از راویان [[حدیث غدیر]] است. او پس از [[واقعه عاشورا]] به رفتار [[عبیدالله بن زیاد|ابن زیاد]] با سر [[امام حسین]](ع) شدیداً اعتراض کرد.

'''زید بن ارقم''' بن زید بن قیس بن نعمان بن مالک انصاری خزرجی است.<ref>الامین، اعیان الشیعه، ج۷،ص۸۷/ الاصابه، ج ۲، ص۴۸۷</ref>

درباره کنیه زید در منابع اختلاف نظر دیده می شود: ابوسعد، ابوانیسه، ابوعمرو، ابوعامر، ابوسعیده، ابن عدی، ابوعماره، ابوحمزه، ابوانیس.<ref>الامین، اعیان الشیعه، ج۷، ص87-88</ref>

زید در نوزده جنگ شرکت داشت که در هفده [[غزوه]] همراه رسول خدا بود. و اولین غزوه ای که شرکت نمود، مُرَیسیع بود.<ref>ابن عبد البر،الاستیعاب، ج۲،ص۵۳۵ </ref>او به دلیل کمی سن در احد و بدر حاضر نشد.<ref> ابن عبد البر،الاستیعاب، ج۲،ص۵۳۵</ref>

 

زید کسی است که سخن منافقانه [[عبدالله بن ابی]] را به پیامبر(ص) رساند. ماجرا چنین بود:<ref>آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، صص356-360.</ref> [[جهجاه بن مسعود غفاری]]، مزدور [[عمر بن خطاب]] که اسب او را می کشید با [[سنان بن وبر جهنی|سنان بن وَبَر جُهَنی]] حلیف بنی عوف بن خزرج بر سر آب زدوخورد کردند. «جهنى» [[انصار]] را به كمك خواست و «جهجاه» [[مهاجران]] را، قبايل «[[قريش]]» و «[[اوس و خزرج|أوس]]» و «[[اوس و خزرج|خزرج]]» به كمك ايشان شتافتند و شمشيرها كشيده شد، امّا به وساطت مردانى از مهاجر و أنصار سنان كه جهجاه او را زده بود، از حقّ خود صرف نظر كرد و نزاع از ميان برخاست.

عبدالله بن ابی از این پیش‌آمد خصوصاً از اینکه جهجاه، سنان را زده بود، خشم گرفت و در حضور جمعی از مردان قبیله خود، از جمله: زید بن ارقم، که جوانی نورس بود، گفت: آيا كار به جائى كشيده است كه اينان در سرزمين ما و در شهر ما بر ما برترى جويند و در مقابل ما ايستادگى كنند؟ اين كارى است كه خودمان بر سر خود آورده‌‏ايم، به خدا قسم كه: مثل ما و اين مهاجران قريش همان است كه گفته‌‏اند: سمّن كلبك یأكلك (سگت را فربه كن تا تو را بخورد).

به خدا قسم كه: اگر به [[مدينه]] بازگرديم، ما كه عزيزان مدينه‏‌ايم، اين مهاجران زبون و بيچاره را بيرون مى‏‌كنيم. آنگاه رو به مردان قبيله خويش كرد و گفت: شما خود با خود چنين كرده‌‏ايد، اينان را در شهر و خانه‌‏هاى خود جاى داديد و هر چه داشتيد ميان خود و ايشان قسمت كرديد، به خدا قسم: اگر مال خود را از ايشان دريغ مى‌‏داشتيد به جاى ديگر مى‏‌رفتند.

زید بن ارقم، گفتار عبدالله را شنید و پس از پایان جنگ به پیامبر(ص) گزارش داد. عمر که در آنجا بود گفت: [[عباد بن بشر]] را بفرما تا عبدالله را بکشد. رسول خدا گفت: چگونه دستوری دهم که مردم بگویند: محمد اصحاب خود را می کشد؟!

در اثر گزارشى كه «زيد بن أرقم» داد، رسول خدا در ساعتى كه معمولاً حركت نمى‌‏كرد دستور حركت داد، و چون خود و أصحاب به راه افتادند، «[[اسيد بن حضير]]» شرفياب شد و سلام كرد و گفت: اى پيغمبر خدا! چرا در اين ساعت نامناسب به راه افتاده‏‌اى؟ گفت: مگر نشنيده‌‏اى كه «عبد اللّه بن أبىّ» چه گفته است؟ گفت: مگر چه گفته است؟ رسول خدا گفت: اين طور پنداشته است كه هر گاه به مدينه باز گردد عزيزان مدينه (يعنى أنصار) بيچارگان مدينه (يعنى مهاجران) را بيرون خواهند كرد. «أسيد بن حضير» گفت: به خدا قسم: تو اى رسول خدا! اگر بخواهى مى‏‌توانى «عبد اللّه» را از مدينه بيرون كنى، به خدا قسم كه: ذليل اوست و عزيز توئى. سپس گفت: اى رسول خدا! با وى مدارا كن، به خدا قسم: هنگامى خداوند تو را به سوى ما فرستاد كه قبيله‏‌اش تاج شاهى براى او مى‌‏ساختند، و اين طور مى‌‏پندارد كه تو پادشاهى را از دست وى بيرون كرده‌‏اى.

«عبد اللّه بن أبىّ» با خبر يافتن از گزارش «زيد بن أرقم» نزد رسول خدا رفت و قسم خورد كه: چنان سخنانى نگفته است. و چون در ميان قبيله خود بزرگ و محترم بود، مردان أنصار كه در حضور رسول خدا بودند، از راه طرفدارى و حمايت از او گفتند:

شايد اين پسر- يعنى: زيد بن أرقم- اشتباه كرده و گفتار عبد اللّه را درست حفظ نكرده، و در نقل آن گرفتار خبط و خطا شده است.

پس از آن كه «عبد اللّه بن أبىّ» گفتار نارواى خود را انكار كرد و بر دروغ گفتن «زيد بن أرقم» اصرار ورزيد و قسم خورد و بزرگان أنصار هم از وى طرفدارى كردند، و «زيد» را به عذر آن كه كودك است، به خطا و اشتباه در نقل نسبت دادند، كار زيد بسيار دشوار شد و به ملامت اين و آن گرفتار آمد. در اینجا بود که [[سوره منافقون]] نازل شد، و گفتار نارواى «عبد اللّه بن أبىّ» را در آن سوره بازگفت:

{{متن قرآن|يَقُولُونَ لَئِن رَّ‌جَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِ‌جَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ ۚ وَلِلَّـهِ الْعِزَّةُ وَلِرَ‌سُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَـٰكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ، لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ|ترجمه= مى‌گويند: «اگر به مدينه برگرديم، قطعاً آنكه عزتمندتر است آن زبون‌تر را از آنجا بيرون خواهد كرد.» و[لى‌] عزت از آن خدا و از آن پيامبر او و از آن مؤمنان است؛ ليكن اين دورويان نمى‌دانند.|سوره=[[سوره منافقون|منافقون]]|آیه=8}}

و نيز:

{{متن قرآن|هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنفِقُوا عَلَىٰ مَنْ عِندَ رَ‌سُولِ اللَّـهِ حَتَّىٰ يَنفَضُّوا...|ترجمه= آنان كسانى‌اند كه مى‌گويند: «به كسانى كه نزد پيامبر خدايند انفاق مكنيد تا پراكنده شوند...|سوره=[[سوره منافقون|منافقون]]|آیه=7}}

خداوند متعال در همان آغاز سوره به دروغگوئى [[منافقان]] گواهى داد و دروغ بودن قسمهاى ايشان را آشكار ساخت و رسول خود را توجه داد، كه: ظاهر فريبنده اين منافقان تو را مغرور نكند و او را فرمود كه: دشمن تو همين منافقانند، از ايشان برحذر باش، و گفتار نفاق آميز ايشان را باور مكن.

از [[فضل بن شاذان]] نقل شده است که زید بن ارقم از نخستین کسانی بود که [پس از درگذشت پیامبر(ص)] به سوی امام علی(ع) برگشتند.<ref>الطوسی، اختیار معرفة الرجال، ج1، ص177-182.</ref>

نقل شده است که زید در [[واقعه سقیفه]] اشارتی می کند به اینکه اگر [[امام علی]](ع) مطرح شود اختلافی پیش نخواهد آمد.<ref>الامین، اعیان الشیعه، ج۷، ص88</ref>

زید به همراه امام علی(ع) در [[جنگ صفین]] شرکت کرد و از یاران ویژه او بود.<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج2، ص536.</ref>

برخی گفته اند هنگامی که [[امیرالمؤمنین]](ع) از [[صحابه]] خواست که شنیده خود از پیامبر(ص) را درباره حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» گواهی دهند زید گواهی نداد و امام دعا کرد که او کور شود و چنین شد. [[سید محسن امین]] می نویسد از آنجا که چنین روایتی درباره براء بن عازب [نیز] آمده است ظاهراً روایتهایی که کتمان شهادت را به زید نسبت داده اند اشتباه با براء است؛ چرا که راویان بسیاری، [[حدیث غدیر]] را از زید نقل کرده اند. علاوه بر اینکه، زید از کسانی است که علی را بر دیگران برتر می دانست و از یاران ویژه آن حضرت بود.<ref>الامین، اعیان الشیعة، ج7، ص88.</ref>

زید از راویان حدیث غدیر از پیامبر(ص) است و راویان بسیاری در میان منابع معتبر اهل سنت (از جمله: [[احمد ابن حنبل]] در مسند، نسائی در السنن الکبری و باز در خصائص امیرالمؤمنین، حاکم در مستدرک) این حدیث را با اسناد گوناگون از وی نقل کرده اند.<ref>ر.ک: الامینی، الغدیر، ج1، صص 77-92.</ref>

'''اعتراض به ابن زیاد'''

[[علامه مجلسی]] مى نویسد: از [[سعید بن معاذ]] و [[عمرو بن سهل]] نقل شده است که در مجلس ابن زیاد حاضر بودیم و مشاهده کردیم که عبیدالله با چوبدستىِ خود به چشم‌ها و لبان [[امام حسین]](ع) مى‌زد و نسبت به آن حضرت جسارت مى‌کرد؛ [[زید بن ارقم]] (صحابى رسول خدا) حاضر بود، با دیدن این صحنه گفت: اى ابن زیاد چوبدستى ات را بردار، چرا که من [[رسول خدا]](ص) را دیدم که لبان مبارکش را بر این لب و دهان مى‌نهاد، (و آنها را مى‌بوسید) آنگاه با صداى بلند گریه کرد.

در اینجا ابن زیاد گفت: اى دشمن خدا! خداوند چشمانت را گریان کند! اگر پیرمرد فرتوتى نبودى که عقلت را از دست داده‌اى، به یقین گردنت را مى‌زدم!<ref>گفتگوی زید و عبیدالله تا اینجا را [[شیخ مفید]] نیز در ارشاد (صص 114-115) با اندک اختلافی در عبارت، نقل کرده است.</ref>

زید گفت: پس بگذار ماجراى دیگرى را براى تو بگویم که از آنچه گفتم نیز مهم‌تر است و آن این است که من روزى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را دیدم که حسن(علیه السلام) را روى زانوى راست و حسین(علیه السلام) را روى زانوى چپ خود نشانده بود؛ دستان مبارک خود را بر سر آنها کشید و گفت: «أَللّهُمَّ إِنّی أسْتَوْدِعُکَ إیّاهُما وَ صالِحَ الْمُؤمِنینَ»؛ (خدایا من این دو و مؤمنان صالح را به تو مى سپارم) اکنون بگو با امانت رسول خدا چه کرده اى؟<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۱۸.</ref>

مطابق نقل طبرى، زید بن ارقم پس از این گفتگو از مجلس ابن زیاد برخاست و بیرون رفت. <ref>در بحارالانوار (ج ۴۵، ص ۱۱۷) آمده است: او در حالى که صدایش به گریه بلند بود، از آنجا خارج شد.</ref>

وقتى که بیرون رفت، برخى از مردم گفتند: زید بن ارقم سخنان دیگرى بر زبان جارى ساخت که اگر عبیدالله آنها را مى شنید، حتماً او را به قتل مى‌رساند.

راوى این خبر مى گوید: پرسیدم چه گفت؟

گفتند: زید هنگامى که از کنار ما مى گذشت، گفت: «مَلِکَ عَبْدٌ حُرّاً; برده اى مالک آزاده اى شده است»؛ سپس افزود: «یا مَعْشَرَ الْعَرَبِ! اَلْعَبیدُ بَعْدَ الْیَوْمِ، قَتَلْتُمُ ابْنَ فاطِمَةَ وَ أَمَّرْتُمُ ابْنَ مَرْجانَةَ، فَهُوَ یَقْتُلُ خِیارَکُمْ وَ یَسْتَعْبِدُ شِرارَکُمْ، فَرَضیتُمْ بِالذُّلِّ، فَبُعْداً لِمَنْ رَضِىَ بِالذُّلِّ»؛ (اى مردم عرب! شما پس از این روز، برده اید! فرزند فاطمه را کشتید و پسر مرجانه را فرمانروا ساختید. او کسى است که خوبان شما را مى کشد و بدان شما را به بردگى و فرمانبرى مى گیرد، از رحمت خدا دورباد آن کس که به ذلّت و خوارى راضى شد). <ref>تاریخ طبرى، ج ۵، ص ۴۵۶ و بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۱۶ (با مقدارى تفاوت)</ref>

'''قرآن‌خوانی بر نیزه'''

روایت دیگری نیز از زید نقل شده است که می گوید: [هنگامی که سر امام حسین(ع) در [[کوفه]] گردانیده می شد] در برابرم عبور داده شد در حالی که بر نیزه بود و من در غرفه ای نشسته بودم. چون مقابل من رسید شنیدم می گفت: {{متن قرآن| أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّ‌قِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا|ترجمه= مگر پنداشتى [[اصحاب کهف]] و [[اصحاب رقیم|رقیم]] [=خفتگان غار لوحه‌دار] از آيات ما شگفت بوده است؟|سوره= [[سوره کهف|کهف]]|آیه=9}} پس بخدا سوگند مو بر بدنم راست شد و صدا زدم: پسر رسول خدا! بخدا سوگند! سر تو شگفت‌تر و شگفت‌تر است.<ref>المفید، الارشاد، ص117.</ref>

سال مرگ زید مورد اختلاف است. ابن سعد در طبقات، حاکم در مستدرک، نیز در استیعاب و اسد الغابة گفته اند وی در کوفه در 68ق درگذشت. برخی درگذشتِ وی را در کوفه در روزگار حکمرانی مختار در سال 66ق و برخی 65ق را سال درگذشت وی دانسته اند.<ref>الامین، اعیان الشیعه، ج۷،ص۸۷</ref>

{{پانویس|2}}

* آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تجدید نظر و اضافات از: ابوالقاسم گرجی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1378.

* الامین،السید محسن، [[اعیان الشیعه]]، تحقیق حسن الامین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات،۱۴۰۶/۱۹۸۶

* الامینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنة والادب، تحقیق: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1416ق-1995م.

* ابن عبد البر،الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، الاولی، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲

* الطبری، تاریخ الطبرى، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، الثانیه، ۱۳۸۷ق/۱۹۹۷

* الطوسی، اختیار معرفة الرجال، تصحیح و تعلیق: میرداماد الاسترآبادی، تحقیق: السید مهدی الرجائی، قم: مؤسسة آل البیت(ع)، 1404ق.

* المجلسی، محمد باقر، [[بحارالانوار]]، بیروت، موسسة الوفا، بی تا.

*العسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، الاولی، ۱۴۱۵ق/ ۱۹۹۵

* المفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.