محمد خیابانی: تفاوت میان نسخه‌ها

| پانویس =

}}

==زندگی و تحصیلات==

== مبارزات==

=== فعالیت در فرقه دموکرات ایران===

اما پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و فراهم شدن زمینه برای فعالیت‌های سیاسی آزادی‌خواهان، روزنامه تجدد، ارگان فرقه را در جمادی آلاخر ۱۳۳۵ق منتشر شد. <ref>کسروی، ص۱۰۲-۱۰۵؛ صدرهاشمی، ج۲، ص۱۰۵</ref> و در اوایل ذیقعده ۱۳۳۵ق، در اجلاس ایالتی فرقه در تبریز، خیابانی به رهبری فرقه برگزیده شد.<ref>تجدد، سال ۱، ش ۳۵، ۱۰ ذیقعده ۱۳۳۵، ص۱-۲</ref>

فعالیت کمیته پس از اشغال تبریز از سوی نیروهای عثمانی، با مانع جدی مواجه شد. عثمانی‌ها برای رشد و توسعه جمعیت اتحاد اسلام که در تبریز تشکیل داده بودند، کمیته را زیر فشار قرار دادند و حتی خیابانی را با دو تن از یارانش دستگیر و به [[ارومیه]] و سپس به قارص تبعید کردند که بازگشت آنها به تبریز تا صفر ۱۳۳۷ طول کشید. <ref>رئیس نیا، ص۳۶۶؛ بادامچی، ص۳۰-۳۱؛ کسروی، ص۱۱۹-۱۲۱؛ اتابکی، ص۵۵-۵۶</ref> با عقب نشینی عثمانی‌ها از آذربایجان، دموکرات‌ها دست به کار تجدید سازمان فرقه شدند. در همان زمان خیابانی به تبریز بازگشت و رهبری دموکرات‌ها را به دست گرفت. دموکرات‌ها از همان ایام به دو دسته تقسیم شدند: تجددیون به رهبری خیابانی؛ و تنقیدیون که به شیوه رهبری خیابانی انتقاد داشتند، به رهبری زین العابدین کاظم زاده. <ref>کسروی، ص۱۲۵-۱۳۳</ref>

در همان زمان که دولت وثوق الدوله بر سر کار بود و احساسات عمومی و ملی بر ضد قرارداد ۱۹۱۹ برانگیخته شده بود، دموکرات‌های تبریز به رهبری خیابانی در رجب ۱۳۳۸/ فروردین ۱۲۲۹ قیام کردند. گفته شده که اقدامات تضییقی وثوق الدوله بر دموکرات‌های تبریز- که پس از انتخاب شدن آنان به نمایندگی مجلس از مشارکت مؤثر آنان در مجلس بر ضد دولت و قرارداد ۱۹۱۹ نگران بود- از علل عمده قیام خیابانی است. <ref>آذری، ص۱۶۳-۱۶۴؛ بادامچی، ص۳۲-۳۳؛ رویین دژ، ص۳۰۰</ref> اما کسروی <ref>سروی، ص۸۴۶</ref> تأکید کرده که هواداران خیابانی در برابر قرارداد ۱۹۱۹ سکوت کردند و خود خیابانی نیز اظهارنظری نکرد.کاتوزیان <ref>کاتوزیان ص۲۶۹، ۲۹۰-۲۹۱، ۳۰۴</ref> هم با استدلال‌های این ادعا را که قیام خیابانی عمدتاً واکنشی در برابر وثوق الدوله و قرارداد ۱۹۱۹ بود، مردود دانسته است. در عین حال، گزارش مفصل اعمال خشونت بار و تحریک آمیز مأموران اعزامی نظمیه از تهران، به ریاست ماژور بی‌یورلنگ سوئدی و معاون او که منجر به درگرفتن قیام در روزهای ۱۶ و ۱۷ فروردین شد، در روزنامه تجدد <ref>ش ۴۵، ۱۷ رجب ۱۳۳۸، ص۲-۳</ref> مندرج است. سه روز پیش از درگرفتن قیام، «هیآت مدیره اجتماعات» دموکرات‌ها در بیانیه‌ای به زبانهای فارسی و فرانسه ضمن اشاره به قیام آزادی خواهان شهر تبریز در برابر اقدامات ضدمشروطیت حکومت، برنامه آزادی خواهان را برقرار داشتن آسایش عمومی و از قوه به فعل درآوردن نظام مشروطیت اعلام داشت. <ref>همانش ۴۶، ۲۵ رجب ۱۳۳۸، ص۲</ref>

* انتشار مجله ادبی آزادیستان<ref>. ناهیدی آذر، ص۲۱۳-۲۳۰</ref>

پس از روی کار آمدن دولت میرزا حسن مشیرالدوله، مذاکره با خیابانی آغاز شد که طی آن، دولت با تأکید بر موقوف الاجرا ماندن قرارداد ۱۹۱۹ و آزادی مطبوعات، وعده داد مجلس شورای ملی- که خیابانی با پنچ دموکرات دیگر به نمایندگی آن انتخاب شده بودند- هر چه زودتر افتتاح شود. <ref>مستوفی، ج ۳، ص۱۲۸؛ آذری، ص۲۲۴-۲۲۷ </ref>ولی وعده‌های آشتی جویانه دولت، خیابانی را به ترک قیام وانداشت.

از این رو مخبرالسلطنه، از وزیران کابینه مشیرالدوله، به سمت والی آذربایجان منصوب شد تا امور را فیصله دهد. خیابانی گمان نمی‌برد مخبرالسلطنه بر ضد وی به اسلحه متوسل شود، اما مخبرالسطنه مشغول تهیه قوا بود و سرانجام قیام را به یاری قزاق‌ها سرکوب کرد و خیابانی نیز پس از کشف مخفیگاهش کشته شد. <ref>بادامچی، ص۳۵-۳۹، کسروی، ص۱۶۴-۱۶۷</ref> ادعای هدایت مبنی بر خودکشی خیابانی، به گفته کسروی عاری از حقیقت است. <ref>کسروی، ص۸۹۳</ref>

{{پانویس|۳}}

==منابع==

* علی آذری، قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، تهران، ۱۳۵۴

* همو، قیام کلنل محمدتقی پسیان در خراسان، تهران، ۱۳۲۹ش، چاپ افست ۱۳۵۲ش

* عبدالحسین ناهیدی آذر، جنبش آزادیستان شیخ محمد خیابانی: انقلاب سوم مشروطیت، تبریز، ۱۳۷۹ش

* مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۷۵ش

[[رده:مدفونان در حرم عبدالعظیم حسنی]]