پرش به محتوا

آیه میثاق: تفاوت میان نسخه‌ها

۱۱٬۴۰۷ بایت اضافه‌شده ،  ‏۵ مهٔ ۲۰۱۹
جز
بازنویسی کامل آیه میثاق
جز (انتقال ادبیات فارسی به عهد الست)
جز (بازنویسی کامل آیه میثاق)
خط ۱۶: خط ۱۶:
| آیات مرتبط=
| آیات مرتبط=
}}
}}
'''آیه میثاق''' یکصد و هفتاد و دوّمین آیه از [[سوره اعراف]] است که به آیه میثاق یا [[عالم ذر|آیه ذر]] معروف است، این آیه از آن رو که از میثاق خداوند با فرزندان آدم سخن گفته است به آیه میثاق و از آن جهت که برخی محل گرفتن این پیمان را [[عالم ذر]] می‌دانند، به آیه ذر مشهور شده است. مفسران و متکلمین پیرامون این آیه نظریات متفاوتی دارند.
 
'''آیه میثاق''' صد و هفتاد و دوّمین آیه [[سوره اعراف]] که از پیمان [[خداوند]] با فرزندان آدم سخن گفته است. به این پیمان، [[عهد الست]] و محل گرفتن این پیمان را [[عالم ذر]] می‌گویند. هدف آیه اتمام حجت با بندگان است تا در روز [[قیامت]]، [[غفلت]] و پیروی از گذشتگان را بهانه نیاورند. دو رویکرد کلی در ارتباط با [[تفسیر]] آیه وجود دارد برخی پیمان و محل آن را یک واقعیت خارجی و برخی از باب تمثیل و بیانی مجازی می‌دانند.
 
==متن آیه==
==متن آیه==
{{گفت و گو
{{گفت و گو
خط ۲۵: خط ۲۷:
|تورفتگی=۰
|تورفتگی=۰
|تراز=وسط
|تراز=وسط
|عنوان={{عربی|اندازه=۱۰۰%|وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِن بَنی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتهَُمْ وَ أَشهَْدَهُمْ عَلی أَنفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قَالُواْ بَلی شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِین أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَک آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کنَّا ذُرِّیةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ وَ کذلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ}}
|عنوان={{عربی|اندازه=۱۰۰%|وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِن بَنی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتهَُمْ وَ أَشهَْدَهُمْ عَلی أَنفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قَالُواْ بَلی شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِین * اوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَک آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کنَّا ذُرِّیةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ * وَ کذلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ}}
چون پروردگار تو از پسران آدم از پشت هایشان نژادشان را بیاورد و آنها را بر خودشان گواه گرفت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا، گواهی می‌دهیم تا روز رستاخیز نگویید که از این نکته غافل بوده‌ایم یا نگویید که فقط پدران ما از پیش شرک آورده‌اند و ما فرزندانی از پی آنها بوده ایم، آیا ما را به سزای اعمالی که بیهوده کاران کرده‌اند هلاک می‌کنی بدین سان این آیه‌ها را شرح می‌دهیم شاید به خدا باز گردند. ([[سوره اعراف]]،۱۷۲-۱۷۴)
هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: «چرا، گواهی دادیم» تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم. یا بگویید پدران ما پیش از این مشرک بودهاند و ما فرزندانی پس از ایشان بودیم. آیا ما را به خاطر آنچه باطل اندیشان انجام دادهاند هلاک می‌کنی؟. و اینگونه آیات [خود] را به تفصیل بیان میکنیم، و باشد که آنان [به سوی حقّ] بازگردند. ([[سوره اعراف]]،۱۷۲-۱۷۴)
}}{{پاک کن}}
}}{{پاک کن}}


==واژگان مهم==
==معرفی اجمالی==
===ظهورهم===
[[آیه]] ۱۷۲ [[سوره اعراف]] آیه میثاق، آیه اخذ میثاق<ref>جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۳. </ref> و یا آیه ذر<ref>طیب حسینی، دانشنامه علوم قرآنی، ۱۳۹۶ش، ص۸۳.</ref> گفته می‌شود؛ زیرا به پیمان و میثاقی گرفته شده از انسان‌ها،<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.</ref> مبنی بر [[ربوبیت]]<ref>طیب حسینی، دانشنامه علوم قرآنی، ۱۳۹۶ش، ص۸۳.</ref> و یا [[توحید|وحدانیت]] خداوند،<ref>جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، شماره ۵۹، آذر و دی ۱۳۶۵.</ref> اشاره می‌کند. در این آیه از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]] خواسته شده، یاد‌آور میثاقی باشد که انسان‌ها با [[خدا|خداوند]] برقرار کردند که تنها او را پروردگار خویش بدانند و لذا روز [[قیامت]] هیچ توجیهی از ایشان پذیرفته نخواهد شد و این پیمان روشن شاید زمینه بازگشت ایشان را فراهم سازد.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.</ref> به این پیمان، [[عهد الست|پیمان الست]] و به عالمی که پیمان در آن صورت گرفته، [[عالم ذر]] گفته می‌شود.<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۲۱۶.</ref>
===ذریه===
 
لغت شناسان اصل ذر را به معنای انتشار و پراکندگی می‌دانند. در کتاب لسان العرب ذیل این ماده آمده است: ذر شی به معنای پراکنده کردن آن است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۰۴.</ref> واژه ذریه درباره نسل انسان، چه مرد و چه زن به کار رفته است.<ref>مصطفوی، التحقیق، وزارت فرهنگ و ارشاد، ج۳، ص۳۰۷.</ref>
[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] نویسنده کتاب [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان]]، آیه میثاق را به سبب برخورداری از نظم و اسلوب و البته به جهت محتوا دقیق‌ترین آیه قرآنی می‌داند؛<ref> طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۳۲۰.</ref> هرچند ابهاماتی مانند چگونگی میثاق خداوند با انسان‌ها و مکان آن وجود دارد که سبب اختلاف بین [[مفسران]] شده<ref> طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.</ref> چنان‌که بعضی آیه میثاق را جزء آیات مشکل و [[محکم و متشابه|متشابه]] قرآن دانسته‌اند.<ref> آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴.</ref> ابهامات پیرامون عالم ذر که مهم‌ترین پشتوانه قرآنی آن، آیه میثاق است<ref>مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۴۱۸؛ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۲۶۵.</ref> بر سختی درک درست این آیه افزوده است تا جایی‌که [[حدیث|روایات]] تفسیری در مورد آیه میثاق گاه متناقض دیده می‌شود.<ref>آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴.</ref>
 
در آیه میثاق اشاره آشکاری به مسئله [[نبوت|رسالت]] و [[ولایت]] نشده؛ اما گمان برخی بر آن است که می‌توان اقرار بر این دو مسئله را با تحلیل روایات تفسیری آیه به دست آورد.<ref>طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج‏۶، ص۲۶؛ بروجردی، تفسير جامع، ۱۳۶۶ش، ج‏۲، ص۴۸۳.</ref>
 
==هدف آیه==
هدف آیه میثاق، اتمام حجت با تمامی بندگان [[خدا|خداوند]] به شکلی روشن است<ref>رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۲۹۱؛ جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، ۱۳۶۵ش، شماره۵۹.</ref> و تلاش می‌کند تا تمام اسباب انحراف را مسدود کند؛ لذا با وجود این پیمان، انسان‌ها نمی‌توانند با بهانه‌هایی همچون [[غفلت]] به عنوان عاملی درونی<ref>جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، ۱۳۶۵ش، شماره ۶۰.</ref> و یا اثرپذیری از جامعه و پیروی از گذشتگان به عنوان سببی بیرونی،<ref>جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، ۱۳۶۵ش، شماره ۶۰.</ref> پرودگار خویش را از یاد ببرند؛ بنابراین خداوند در روز [[قیامت]] به استنادِ پیمان نخستین، ایشان را مورد بازخواست قرار خواهد داد.<ref>رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۲۹۱.</ref>
 
==محتوای آیه==
در تفسیر آیه میثاق و به ویژه در تبیین میثاق خداوند با بندگان، دو رویکرد کلی میان [[تفسیر قرآن|مفسران]] به چشم می‌خورد. عده‌ای با رویکردهای حدیثی و قصص‌نگاری در تلاشند تا به این پیمان رنگی واقعی بدهند؛ لذا معتقدند، در عالمی دیگر قبل از به دنیا آمدن انسان‌ها، اقرار بر ربوبیت خداوند از تمام افراد بشر گرفته شده است<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref> و حتی به خارج شدن تمامی انسان‌ها از نخستین انسان به شکل ذراتی کوچک و سپس اقرار به ربوبیت خداوند، خبر داده‌اند؛<ref>ابن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۷۲-۷۳؛ صنعانی، تفسیر عبدالرزاق، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۲۶؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱۰۰۸م، ج۳، ص۲۱۳.</ref> چنان‌که برخی همین عالم و اماکنی چون کنار [[عرفات]]<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۹، ص۷۵؛ ابن جوزی، زاد المسیر، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۶۷. </ref> و یا سرزمین [[هند]]<ref>طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱۰۰۸م، ج۳، ص۲۱۳، به نقل از دیگران.</ref> را مکان اخذ پیمان می‌دانند؛ اما در مقابل مفسران [[شیعه]] و گاه [[معتزله]]، صحنه چنین پیمانی را بر بیانی مجازی حمل کرده‌اند.<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref>
 
تفسیر آیه بر میثاقی معنوی، به چندین شکل در بیان مفسران مورد بحث قرار گرفته است. برخی میثاق خداوندی را همان شهادت عقلی انسان بر ربوبیت خداوند می‌دانند<ref>زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۷۶؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۸۲.</ref> و عده‌ای فطرت پاک و به دور از هواهای نفسانی را مؤید وحدانیت ربوبی پروردگار دانسته‌اند؛<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۴.</ref> بدین‌گونه که انسان‌ها با استعداد فطری که خداوند در وجودشان به امانت گذاشته است، قادر خواهند بود با [[تزکیه|تهذیب نفس]]، صحنه میثاق الهی را در پیش روی خود مشاهده کنند.<ref>آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴.</ref> این شعور توحیدی انسان را، همان حس مذهبی دانسته‌اند که به تعبیر روان شناسان در وجود هر فرد قرار گرفته است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۸.</ref> بر همین اساس است که مفسران فطری بودن معارف دینی را از [[آیه]] فوق برداشت کرده و آن را پاسخی به معاندان و [[شرک|مشرکان]] می‌دانند.<ref>آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۵.</ref> از سویی برخی مفسران بر این اعتقادند که ساحت [[عالم ملکوت|ملکوتی]] آدمی که همزمان با ساحت دنیایی اوست محل اخذ میثاق خداوند است.<ref>سلطان علیشاه، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۳۲۰؛ حسینی همدانی، انوار درخشان در تفسیر قرآن، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۱۱۳.</ref>
شاید بتوان گروه سومی را نیز در تفسیر آیه بر شمرد که تلاش کرده‌اند این پیمان خداوندی را ترکیبی از تمثیل و واقعیت بدانند<ref>مفید، المسائل السرویه، قم، ص۳۷.</ref> و احتمالا باور [[عارفان]] به اخذ چنین پیمانی در عالم ازل<ref>میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۷۹۳.</ref> در همین راستا باشد.
 
==احادیث تفسیری==
در [[حدیث|احادیث]] به این آیه توجه خاصی شده است به‌گونه‌ای که در کتاب تفسیر برهان، ۳۷ [[روایت]] و در [[تفسیر نور الثقلین]] ۳۰ روایت در ارتباط با [[تفسیر]] آیه آمده است که در مجموع می‌توان گفت که حدود چهل روایت با قوت و ضعف به مضمون آیه میثاق یعنی [[عالم ذر]] پرداخته است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۹.</ref> برخی از احادیث به‌گونه‌ای است که که گویی در [[عهد الست|پیمان الست]] تمامی افعال انسان‌ها نیز مشخص شده است؛<ref>برای نمونه نگاه کن به: سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۴۱.</ref> اما در عین حال برخی از مفسران بر این اعتقادند که آیه فوق مساوی با [[جبر و اختیار|جبر]] نخواهد بود.<ref>آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۵.</ref>
 
== جستارهای وابسته ==
* [[عهد الست]]
* [[عالم ذر]]


===اشهدهم===
== تفسیر آیه==
[[آیات]] فوق سخن از پیمانی به میان می‌آورد که از فرزندان [[آدم]] گرفته شده و آنان همگی در برابر [[خداوند|خداوند متعال]] گواهی به [[توحید|وحدانیت]] او داده‌اند. اما اینکه این پیمان چگونه بوده و زمان آن کی بوده است؟ آیات شریفه به آن اشاره‌ای ندارد، البته مفسران با استناد به روایاتی که در این خصوص در منابع اسلامی وجود دارد، نظرات متفاوتی دارند:
# هنگامی که آدم آفریده شد فرزندان آینده او تا آخرین فرد بشر از پشت او به صورت ذراتی بیرون آمدند (و طبق بعضی از روایات این ذرات از گل آدم بیرون آمدند) آنها دارای عقل و شعور کافی برای شنیدن سخن و پاسخ گفتن بودند، در این هنگام از طرف خداوند به آنها خطاب شد: آیا پروردگار شما نیستم؟! همگی در پاسخ گفتند:آری، بر این حقیقت همگی گواهیم. سپس همه این ذرات به صلب [[آدم]] (یا به گل آدم) باز گشتند و به همین جهت این عالم را [[عالم ذر]] و این پیمان را [[عهد الست|پیمان الست]] می‌نامند. بنا بر این، پیمان مزبور یک [[حکم تشریعی|پیمان تشریعی]] و قرارداد خود آگاه در میان انسان‌ها و پروردگارشان بوده است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۹ش، ج۷، ص۶.</ref>
# منظور از این عالم و این پیمان همان عالم استعدادها و پیمان [[فطرت]] و [[حکم تکوینی|تکوین]] و آفرینش است، که هنگام خروج فرزندان آدم به صورت نطفه از صلب پدران به رحم مادران که ذراتی بیش نبودند، خداوند استعداد و آمادگی برای حقیقت [[توحید|توحید]] به آنها داده است، هم در نهاد و فطرتشان این سر الهی به صورت یک حس درون ذاتی به ودیعه گذارده شده است و هم در [[عقل]] و خردشان به صورت یک حقیقت خودآگاه!. بنا بر این همه افراد بشر دارای روح توحیدند و سؤالی که خداوند از آنها کرده به زبان تکوین و آفرینش است و پاسخی که آنها داده‌اند نیز به همین زبان است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۹ش، ج۷، ص۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.</ref>
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس۲}}
{{پانویس۲}}
==منابع==
==منابع==
# قرآن کریم.
{{منابع}}
# مکارم شیرازی، ناصر، و همکاران، تفسیر نمونه، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، چاپ بیست و دوم، ۱۳۷۹ش.
* ابن سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
# طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
* ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
# ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت،‌ دار الفکر للطباعه و النشر، الطبعة الثالثة، ۱۴۱۴ق.
* آب‌یاری، مرضیه، علی اکبر نصیری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، سال هشتم، شماره دوم، بهار۱۳۹۴ش.
# مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، بی‌تا.
* بروجردى، محمدابراهيم، تفسير جامع، تهران، كتابخانه صدر، چاپ ششم، ۱۳۶۶ش.
 
* جعفری، یعقوب، جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، قم، موسسه انتشارات هجرت، ۱۳۷۶ش.
 
* جمعی از نویسندگان، فرهنگ نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ‫۱۳۹۴ق.
* جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، دوره ۱۳۶۵، شماره ۵۹، مهر و آبان ۱۳۶۵.
* جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، دوره ۱۳۶۵، شماره ۶۰، مهر و آبان ۱۳۶۵.
* حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران، لطفی، ۱۴۰۴ق.
* خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، نشر دوستان، ۱۳۷۷ش.
* رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
* زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
* سلطان علیشاه، محمد بن حیدر، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
* سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
* صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمّی تفسیر عبدالرزاق، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۱ق.
* طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
* طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد اردن، دارالکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
* طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، ۱۴۱۲ق.
* طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
* طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
* طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
* طیب حسینی، سیدمحمود و دیگران، دانشنامه علوم قرآنی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۶ش.
* قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
* مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
* مفید، محمد بن محمد، المسائل السرویه، تحقیق صائب عبدالحمید، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، بی‌تا.
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
* میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
{{پایان}}


{{آیات مشهور قرآن}}
{{آیات مشهور قرآن}}
Automoderated users، confirmed، protected، templateeditor
۱٬۶۳۵

ویرایش