بهلول: تفاوت میان نسخه‌ها

نخستین گزارشهایی که از بهلول به دست رسیده، متعلق به نیمه اول قرن ۳ق است که وی را در زمان [[مهدی عباسی]] (حک‌ ۱۵۸-۱۶۹/۷۷۵-۷۸۵م) قرار می‌دهد. [[جاحظ]] (د۲۵۵ق/۸۶۹م) در نخستین روایت خود، <ref> جاحظ، ج ۱، ص ۱۸۲ </ref> او را مقابل [[اسحاق بن صباح|اسحاق بن صبّاح]] (والی [[حجاز]] در زمان مهدی) قرارداده است و [[تشیع]] او را به روشنی باز می‌نماید. در دو روایت دیگر، <ref> جاحظ، ج ۱، ص ۱۸۲ </ref> بهلول مردی گول و حتیٰ خالی از ظرافت جلوه می‌کند (به یک قیراط آواز می‌خواند و یک دانق می‌ستاند تا ساکت شود). در آغاز سدۀ ۴ق/۱۰م، دو روایت دیگر از‌‌ همان نوع بر روایات جاحظ افزوده می‌شود که باز بر بی‌پروایی او در تشیع دلالت دارد. <ref> ابن‌عبدربه، ج۱، ص ۱۵۱ </ref> این خود نشان می‌دهد که در آن زمان حکایات متعددی دربارۀ او نقل شده است، به خصوص که در پایان همین قرن، [[حسن نیشابوری|نیشابوری]] (د۴۰۶ق/۱۰۱۵م) کتابی با عنوان عقلاءالمجانین نگاشت و در آن بابی را <ref> نیشابوری، ص۱۰۰-۱۰۹ </ref> به بهلول اختصاص داد. در این باب ۲۰ روایت ـ که‌گاه با شعر همراه‌اند ـ و نیز ۸۰ قطعه شعر مستقل آمده است:

از قرن ۵ق به بعد، انبوه کتابهایی که از بهلول یاد کرده‌اند، هرکدام بریکی از جنبه‌های شخصیت او تکیه می‌کنند. راغب، <ref> راغب، ص۷۱۹-۷۲۱ </ref> ابن جوزی <ref> ابن جوزی، ص۵۱۶-۵۱۸ </ref> و بعد‌ها برهان‌الدین وطواط (د ۷۱۸ق/۱۳۱۸م) در غررالخصائص <ref> وطواط، ص۱۲۷-۱۲۸ </ref> در وجود بهلول، جز شخصیتی گول و خنده‌آور نمی‌بینند. صوفیانی چون مستملی (د ۴۳۴ق) نیز در شرح‌التعرف، <ref> مستملی، ج ۴، ص ۱۴۹۱، ۱۶۳۹ </ref> او را نماد فرزانه‌ای که مردم سخنانش را در نمی‌یابند، پنداشته‌اند. ابن عربی بابی بانام «بهالیل» گشوده، و شیوۀ آن را «بَهْلَلَة» خوانده است. <ref> ابن عربی، ج۱، ص ۲۴۷ </ref> در همین زمان، در آثار صوفیان ایرانی نیز از بهلول به عنوان شخصیتی دانا و حاضرجواب یاد شده است. <ref> مثلاً شمس تبریزی، ص ۱۳۷؛ مولوی، ص ۴۰، ۱۰۸-۱۱۰ </ref> در قرن بعد، یافعی <ref> یافعی، ص۶۳-۶۶، ۷۴، ۷۵، ۱۰۰-۱۰۲ </ref> داستان‌های مربوط به به او را سخت گسترش داده، و به آن‌ها رنگی کاملاً صوفیانه بخشیده است. اینک بهلول در قالب یکی از قهرمانان تصوف جلوه می‌کند.

از سوی دیگر، شیخ طوسی <ref> طوسی، ص۶۰ </ref> و بعد‌ها دیگران چون ابن حجر <ref> ابن حجر، ج۲، ص ۶۸ </ref> از مردی بهلول نام و اهل حدیث که از امام صادق (ع) روایت کرده، نام برده‌اند. گویی این محدث در آثار متأخر‌تر، به خصوص در مجالس المؤمنین نورالله شوشتری با شخصیت بهلول مجنون درآمیخته، و از او مردی محدث و شاگرد و مرید امام (ع) ساخته شده است، حدیث گویی بهلول، از قرن ۴ق در ماجرای ملاقات با هارون پذیرفته شده بود؛ منابع پس از آن نیز بر این نکته تأکید کرده، و اندکی آن را گسترش نیز داده‌اند. <ref> ابن جوزی، ۵۱۷-۵۱۸؛ ابن دمیاطی، ۹۱-۹۲ </ref> ابن شاکر کتبی نیز علاوه براینکه به محدث بودن او اشاره کرده، و بسیاری از روایات کهن را آورده، ظاهراً نخستین بار تاریخ وفات او را حدود سال ۱۹۰ق/۸۰۶م قرار داده است <ref> ابن شاکر، ج۱، ۲۲۸-۲۳۱ </ref> یک قرن بعد، ابن تغری بردی <ref> ابن تغری، ج۲، ۱۱۰-۱۱۱ </ref> سال ۱۸۳ق را با اندکی تردید پیشنهاد کرده است.

* ابن تغزی بردی، النجوم.

* ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیة، قاهره، ۱۳۲۹ق.

* وطواط، محمد، غررالخصائص الواضحة، بیروت، دارصعب، یافعی، عبدالله، روض‌الریاحین، قبرس، مؤسسۀ عمادالدین.