بهلول: تفاوت میان نسخه‌ها

از قرن ۵ق به بعد، انبوه کتاب هایی که از بهلول یاد کرده‌اند، هرکدام بریکی از جنبه‌های شخصیت او تکیه می‌کنند. [[راغب اصفهانی|راغب]]، <ref> راغب، ص۷۱۹-۷۲۱ </ref> [[عبدالرحمن ابن جوزی|ابن جوزی]] <ref> ابن جوزی، ص۵۱۶-۵۱۸ </ref> و بعد‌ها [[برهان الدین وطواط]] (د ۷۱۸ق/۱۳۱۸م) در غررالخصائص <ref> وطواط، ص۱۲۷-۱۲۸ </ref> در وجود بهلول، جز شخصیتی گول و خنده‌آور نمی‌بینند. صوفیانی چون مستملی (د ۴۳۴ق) نیز در شرح‌التعرف، <ref> مستملی، ج ۴، ص ۱۴۹۱، ۱۶۳۹ </ref> او را نماد فرزانه‌ای که مردم سخنانش را در نمی‌یابند، پنداشته‌اند. [[محی الدین ابن عربی|ابن عربی]] بابی بانام «بهالیل» گشوده، و شیوۀ آن را «بَهْلَلَة» خوانده است. <ref> ابن عربی، ج۱، ص ۲۴۷ </ref> در همین زمان، در آثار صوفیان ایرانی نیز از بهلول به عنوان شخصیتی دانا و حاضرجواب یاد شده است. <ref> مثلاً شمس تبریزی، ص ۱۳۷؛ مولوی، ص ۴۰، ۱۰۸-۱۱۰ </ref> در قرن بعد، [[عبدالله یافعی|یافعی]] <ref> یافعی، ص۶۳-۶۶، ۷۴، ۷۵، ۱۰۰-۱۰۲ </ref> داستان‌های مربوط به به او را سخت گسترش داده، و به آن‌ها رنگی کاملاً صوفیانه بخشیده است.  

==از دیدگاه شیخ طوسی و نورالله شوشتری==

از سوی دیگر، [[شیخ طوسی]] <ref> طوسی، ص۶۰ </ref> و بعد‌ها دیگران چون [[ابن حجر عسقلانی|ابن حجر]] <ref> ابن حجر، ج۲، ص ۶۸ </ref> از مردی بهلول نام و اهل [[حدیث]] که از [[امام صادق(ع)]] روایت کرده، نام برده‌اند. گویی این محدث در آثار متأخر‌تر، به خصوص در [[مجالس المؤمنین]] [[نورالله شوشتری]] با شخصیت بهلول مجنون درآمیخته، و از او مردی محدث و شاگرد و مرید امام(ع) ساخته شده است، حدیث گویی بهلول، از قرن ۴ق در ماجرای ملاقات با [[هارون الرشید|هارون]] پذیرفته شده بود؛ منابع پس از آن نیز بر این نکته تأکید کرده، و اندکی آن را گسترش نیز داده‌اند. <ref> ابن جوزی، ۵۱۷-۵۱۸؛ ابن دمیاطی، ۹۱-۹۲ </ref> [[ابن شاکر کتبی]] نیز علاوه براینکه به محدث بودن او اشاره کرده، و بسیاری از روایات کهن را آورده، ظاهراً نخستین بار تاریخ وفات او را حدود سال ۱۹۰ق/۸۰۶م قرار داده است <ref> ابن شاکر، ج۱، ۲۲۸-۲۳۱ </ref> یک قرن بعد، [[ابن تغری بردی]] <ref> ابن تغری، ج۲، ۱۱۰-۱۱۱ </ref> سال ۱۸۳ق را با اندکی تردید پیشنهاد کرده است.

چون به سدۀ ۱۱ق/۱۷م می‌رسیم، در ادبیات دینی ایرانی، شخصیت بهلول از نظر پارسایی، مجاهدت در راه آیین تشیع و فضایل عرفانی شکل نهایی می‌یابد. قاضی نورالله شوشتری زیر عنوان «شیخ فاضلِ واصل» روایات تازه‌ای دربارۀ او نقل می‌کند. <ref> شوشتری، ج۲، ۱۴-۲۰ </ref> در این روایات، بهلول مردی دانشمند و فرزانه است که آثار دیوانگی در رفتار و کردارش کمتر پیداست. مؤلف روایات خود را به استناد حمدالله مستوفی <ref> نک‌: مستوفی، ص۶۳۷ </ref> با این اطلاعات آغاز می‌کند که بهلول خویشاوند هارون، و شاگرد خاص امام جعفر صادق (ع) و مردی پرهیزکار بود. سبب تظاهر او به دیوانگی نیز آن بود که به توصیه امام (ع) خواست از اجرای فرمان نابخرادانۀ هارون بگریزد.

در نخستین روایت که مفصل است، با ابوحنیفه در دفاع از امام مناظره می‌کند و پیروز می‌شود. <ref> شوشتری، ۲/۱۴-۱۵ </ref> ماجرای روایت دوم که از ایضاح طبری نقل شده، در دربار محمدبن سلیمان، والی بصره رخ داده که با مناظره‌ها و نکته‌پردازی‌ها و حوادث پیچاپیچ همراه است و در پایان به برخورد او با کودکان در کوچه‌های بصره و تکرار یکی از روایات کهن می‌انجامد. <ref> شوشتری، ج۲، ۱۵-۱۹ </ref> پس از آن ۸ روایت دیگر دربارۀ او نقل شده که برخی ـ با تحریفات فراوان ـ تکرار روایات کهن است. در این مجموعه، دو قطعه شعر (۴بیت و ۳بیت) نیز به اشعار گذشتۀ او افزوده شده است.

دامنۀ این روایات، در آثار نویسندگان بعدی همچون حبله رودی (د۱۰۵۴ق/۱۶۴۴م)، باز هم گسترش می‌یابد. <ref> نک‌: ص۱۵۵-۱۵۹، که عمدتاً تکرار روایات نورالله شوشتری است؛ نیز نک‌: جزایری، ج۲، ۲۶۵ </ref>

 

 

 

در قرن ۱۴ق/۲۰م روایات مربوط به بهلول در آثار شیعی ایران بازهم فزونی می‌یابد، خوانساری (د۱۳۱۳ق) در روضات‌الجنات خود فصلی نسبتاً گسترده <ref> خوانساری، ج۲، ۱۴۵-۱۵۷ </ref> دارد که طی آن هم روایات نورالله شوشتری را می‌آورد و هم روایاتی دیگر.

بهلول از دیرباز تا زمان حاضر در ادبیات فارسی، چون نمادِ «دیوانۀ عاقل» حضور داشته است، اما در دهه‌های اخیر برخی کوشیده‌اند، از مجموعۀ روایات او کتابهای سرگرم کنندۀ عامه‌پسند تدارک ببینند: محمود متدین، کتاب کوچک ماجراهای بهلول عاقل را در تهران منتشر کرد. در ۱۳۳۹ش، آقا میرزا علی صدر جلد دوم بهلول عاقل را در تهران به چاپ رساند. این کتاب سرانجام به ۵ جلد رسید و در ۱۳۴۳ش در تهران انتشار یافت. داستان‌ها در این آثار،‌‌ همان روایت کهن عربی است. اما گاهی با روایات پراکندۀ دیگر و حتیٰ اشعار فارسی نیز درآمیخته است.

انتشار داستانهای سرگرم کنندۀ بهلول در زبان ترکی، به چگونگی آن در زبان فارسی شبیه است. <ref> قس: میدان لاروس، II/۲۴۴؛ نیز نک‌: ایرانیکا </ref>