اللهوف علی قتلی الطفوف (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

کتاب لهوف وقایع مرتبط با [[امام حسین(ع)]] را از قبل از تولد وی تا رویدادهای پس از [[واقعه عاشورا]] در بر می‌گیرد. به‌گفته [[محمد اسفندیاری]]، ابن‌طاووس اولین کسی است که قیام عاشورا را بر اساس شهادت عرفانی تبیین کرده است. با این حال نویسنده از ذکر مطالب اغراق‌آمیز خودداری کرده است. همچنین محدث نوری بر آن است که چون سند روایات در کتاب ذکر نشده، چندان معتبر نیست. از همین منظر، پذیرفته شدن کتاب لهوف ناشی از جایگاه معنوی [[سید ابن طاووس|سید ابن‌ طاووس]] دانسته شده است.

روایات این کتاب بدون ذکر اسناد آنها نقل شده و به گفته [[محدث نوری]]، از محدثان قرن چهاردهم، اتقان لازم را ندارد.<ref>نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۵-۲۰۶.</ref> و نیز ادعا شده که ضعف‌های فراوانی در بخش‌های مختلف دارد؛<ref>حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۳.</ref> با این حال شهرت آن به‌قدری است که اکثر نویسندگان آثار مرتبط با عاشورا به این کتاب مراجعه و مرثیه‌خوانان نیز به آن تکیه می‌کنند<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۲۰.</ref> و [[سید محمدعلی قاضی طباطبائی|قاضی طباطبائی]] این کتاب را در ردیف معتبرترین مقاتل دانسته که هیچ مقتلی را بدین حد از اعتبار نمی‌داند.<ref>قاضی طباطبائی، تحقیق در اول اربعین سید الشهداء، ۱۳۸۳ش، ص۴.</ref> به گفته نویسنده کتابِ معرفی و نقد منابع عاشورا، پذیرفته شدن سخنان سید ابن‌طاووس ناشی از جایگاه معنوی او است.<ref>حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۶.</ref>

کتاب لهوف در منابع با نام‌های مختلف آمده و این اختلاف نام، ناشی از اختلاف نسخه‌ها و نامگذاری خود مؤلف است؛ زیرا مؤلّف برای کتب خود اسامی گوناگون، یا نامی واحد را با تغییر برگزیده است.<ref>تبریزیان، «مقدمه»، ص۶۶.</ref> به جز اسامی‌ای که با اللهوف یا الملهوف شروع شده و تفاوت‌های اندکی با هم دارند، بنابر آنچه ابن‌طاووس، نویسنده کتاب در مقدمه آن آورده، نام «المَسالک فی مَقتَل الحُسَین علیه‌السّلام» نیز برای آن ذکر شده است.<ref>تبریزیان، «مقدمه»، ص۶۷.</ref> [[آقابزرگ طهرانی]] در [[الذریعة]]، عنوان «اللهوف علی قتلی الطفوف» را مشهورتر از دیگر نام‌ها دانسته است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۲۳.</ref> با این حال، صادقی کاشانی در کتاب خود، عنوان «الملهوف علی قتلی الطفوف» را نام اصلی و صحیح دانسته است.<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۲۲.</ref>

نویسنده کتاب اللهوف، سید رضی‌الدین علی بن موسی بن جعفر ابن‌طاووس مشهور به سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق)،<ref>کمونه حسینی، موارد الاتحاف، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸.</ref> از عالمان و نویسندگان شیعه در قرن هفتم هجری و اهل [[حله (شهر)|حِلّه]] است. او از نوادگان [[امام حسن(ع)]] و [[امام سجاد(ع)]] و استاد عالمانی چون [[علامه حلی]] و [[یوسف سدیدالدین]]، پدر علامه حلی است.<ref>قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۴۱.</ref> ابن‌طاووس در زمان [[هلاکوخان]]، [[نقابت]] شیعیان را بر عهده داشت.<ref>کلبرگ، کتابخانه ابن‌طاووس، قم، ص۳۱-۳۲.</ref>  

سید ابن طاووس «جمال العارفین» خوانده شده و این لقب به‌سبب سجایای اخلاقی بسیار، [[تقوا]] و مراقبه فراوان و حالات عرفانی دانسته شده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۶۳-۶۴.</ref> وی حدود ۵۰ کتاب دارد که [[الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة (کتاب)|الاقبال]]، [[المهمات و التتمات]]، [[کشف المحجة لثمرة المهجة]]، [[مصباح الزائر و جناح المسافر]] و [[مهج الدعوات و منهج العبادات]] نمونه‌ای از آنها است.

* بخش اول از قبل از تولد امام حسین(ع) و رؤیای ام‌الفضل شروع شده و تا [[شب عاشورا]] ادامه دارد. در این بخش پیشگویی‌ها درباره شهادت امام حسین(ع)، گفتگوهای امام در مسیر [[مدینه]] تا [[کربلا]]، رسیدن خبر شهادت [[مسلم بن عقیل|مسلم]] و متوقف شدن توسط [[حر بن یزید ریاحی]] آمده است.

* بخش دوم از شب عاشورا و مهلت گرفتن امام حسین(ع) از [[لشکر عمر بن سعد]] شروع شده و تا شهادت امام حسین(ع) را نقل کرده است. در این بخش ماجرای شهادت اصحاب و [[بنی‌هاشم]] نیز ذکر شده است. ابن‌طاووس در انتهای این بخش دو حدیث درباره عذاب قاتلان امام حسین(ع) در [[روز قیامت]] نیز آورده است.  

* بخش سوم به وقایع بعد از شهادت امام حسین اختصاص دارد و از فرستادن سرِ [[شهدای کربلا|شهدا]] به [[کوفه]] شروع شده و مطالب مرتبط با [[اسارت اهل‌بیت]] تا بازگشت آنان به مدینه را در بر دارد. ابن‌طاووس در خاتمه کتاب دو روایت درباره عزاداری و گریستن [[امام سجاد(ع)]] بر مصیبت عاشورا نقل کرده است.<ref>ابن‌طاووس، لهوف، ۱۳۴۸ش، فهرست کتاب؛ ابن‌طاووس، لهوف، انتشارات داوری، ص۳.</ref>

بر اساس مقدمه کتاب، انگیزه او از تألیف کتاب لهوف آن است که زائران امام حسین(ع) در کنار کتاب [[مصباح الزائر (کتاب)|مصباح الزائر]]، نوشتهٔ دیگر ابن‌طاووس، کتاب مختصری نیز برای آشنایی با [[مقتل]] و یادکرد مصائب عاشورا داشته باشند و به همین جهت آن را مختصر نوشته است تا ضمیمه مصباح الزائر باشد.<ref>ابن‌طاووس، الملهوف، ص۱۳۷۵ش، ص۸۷.</ref>

* کتاب لهوف همچنین مطالبی دارد که پیشتر در مقاتل نیامده است؛ مانند نامه امام حسین(ع) به [[بنی‌هاشم]]، خبر دادن از شهادتش با جمله «ان الله شاء أن یرانی قتیلاً»، و بازگشت [[اسیران کربلا|اسیران]] به کربلا در روز [[اربعین حسینی|اربعین]].<ref>حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۲۱۵-۲۲۸.</ref> گفته شده که شاید شهرت عمومی این مطالب در آن دوره به اضافه باورهای شیعی همچون [[علم غیب امامان|علم غیب امام]] سبب شده تا ابن‌طاووس این گزارش‌ها را تاریخی تلقی کرده و در کتاب خود ذکر کند.<ref>حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۹.</ref> محدث نوری وجود مطالب اشتباه در کتاب را ناشی از جوانی نویسنده دانسته است.<ref>نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۵.</ref>

* نویسنده بر آن است که اگر امتثال امر کتاب و سنت (در پوشیدن لباس، بی‌تابی و مصیبت برای خاموش شدن نشانه‌های هدایت و تأسف بر آن چه از دست ما رفته  و به جایش ارکان گمراهی پایه‌گذاری) نبود ما برای نعمت بزرگ شهادت و مجاورت آنان در قُرب حریم حق و بهره‌مندی از لذات در عالم بقای الهی جامه‌های مسرت و شادمانی بر تن می‌کردیم.ref>السيد بن طاووس، الملهوف على قتلى الطّفوف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۸۲. ابن‌طاووس، الملهوف، ۱۳۷۵ش، ص۸۳.</ref> این نگاه همسان با نگاه صوفیان دانسته شده و مورد انتقاد قرار گرفته است.<ref>حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا، ۱۳۸۸ش، ۲۲۷-۲۲۸.</ref>سید بن طاووس در لابلای گزارش مقتل در کتاب لهوف به مناسبت برخی از تحلیل ها و نقطه‌نظرات خودش را نیز ارائه کرده است.{{مدرک}} به عنوان نمونه در باره همراه ساختن خانوداه در سفر کربلا می‌نویسد: ممکن است دلیل کار امام این باشد که اگر آنها رادر حجاز یا شهرهای دیگر می‌گذاشت، یزید آنها را دستگیر می‌کرد و با شکنجه و آزار و اذیت مانع از اهداف (جهاد و شهادت و دستیابی به سعادت) امام می‌شد.<ref>السيد بن طاووس، الملهوف على قتلى الطّفوف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۴۲.</ref>

[[محمدهادی یوسفی غروی]]، تاریخ‌پژوه معاصر، لهوف را همان کتاب [[مقتل الحسین (خوارزمی)|مقتل الحسین خوارزمی]] دانسته که علاوه بر آن مطلب جدیدی ندارد و معتقد است که بسیاری از گزارش‌های مقتل الحسین را از [[الفتوح (کتاب)|کتاب الفتوح ابن‌اعثم]] گرفته است، در حالی که در کتاب الفتوح اشتباه وجود دارد.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/322894 «اعتبارسنجی و نقد منابع و مقاتل عاشورایی»]، خبرگزاری رسمی حوزه.</ref> با این حال نویسنده کتاب معرفی و نقد منابع عاشورا این سخن را نپذیرفته است.<ref>حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۶.</ref> [[مصطفی صادقی کاشانی]] پژوهشگر تاریخ نیز معتقد است لهوف و [[مثیر الاحزان و منیر سبل الاشجان (کتاب)|مثیر الاحزان]] که متنی نزدیک به هم دارند هر دو برگرفته از منبع سومی هستند که آن منبع برای ما شناخته نیست؛<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۵۰-۵۱.</ref> گرچه به‌دلیل استفاده زیاد از الفتوح و خوارزمی که یکی رویکرد داستانی و دیگری وجوه خطابی دارد، این دو ویژگی در لهوف نیز خود را نشان می‌دهد.<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۲۷۹.</ref>

بیشترین ارجاع به لهوف را علامه مجلسی در کتاب‌های خود داشته است<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۲۴.</ref> و به‌طور کلی این کتاب در ایران در دوران صفویه و قاجار مورد توجه قرار گرفته است.<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۲۴.</ref> به همین دلیل همه نسخه‌های خطی این کتاب مربوط به همین دوره زمانی است.<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۲۴.</ref> شماری از این نسخه‌های خطی و چاپ‌های سنگی در مقدمه حسون (تبریزیان) بر الملهوف<ref>تبریزیان، «مقدمه»، ص۶۷-۶۹.</ref> و شمار بیشتری در کتاب تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف نوشته صادقی کاشانی<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۳۱-۳۶.</ref> فهرست شده است.  

بر اساس مطالعه صادقی کاشانی، دست‌کم ۳۰ مورد اختلاف در عبارت‌ها و نقل‌های نسخه‌های مختلف لهوف وجود دارد<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۳۶.</ref> که صادقی از این میان ۲۰ اختلاف را قابل‌توجه و مهم دانسته و به‌صورت مجزا فهرست کرده<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۳۷-۳۸.</ref> و آنها را محل تردید جدی می‌داند<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۳۸.</ref> که مواردی مثل اطلاع امام حسین از شهادت خود و جمله [[ان الله شاء أن یراک قتیلا]]، تصریح بر نام [[رقیه دختر امام حسین(ع)|رقیه]]، روایت طلب آب برای [[حضرت علی‌اصغر علیه‌السلام|طفل صغیر]] از آن جمله‌اند.<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۳۷-۳۸.</ref> بسیاری از این اختلافات نیز جزو مواردی است که منبع اصلی آن مشخص نیست.<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، ص۳۸.</ref>

محمدابراهیم نواب تهرانی، مشهور به بدایع‌نگار، لهوف را با نام [[فیض الدموع]] در سال ۱۲۸۶ش ترجمه کرده و کتاب لجة الألم فی حجة الأمم‌از [[میرزا رضاقلی شقاقی|میرزا رضاقلی شقاقی تبریزی]] ترجمه دیگری است که در سال ۱۳۱۱ش انجام شده است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۱۸، ص۲۹۶.</ref> این ترجمه با نام «آوای درد برای حجت امت‌ها» در سال ۱۳۹۵ش دوباره منتشر شده است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/3785236 «انتشار قدیمی‌ترین ترجمه فارسی از مقتل لهوف»]، خبرگزاری مهر</ref> احمد بن سلامة نجفی،<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۶، ص۲۰۱.</ref> سید محمد صحفی، [[سید احمد فهری]]، سید ابوالحسین میرابوطالبی،<ref>ابن‌طاووس، ترجمه لهوف، ۱۳۸۰ش، ص۶۵.</ref> و [[محمد محمدی اشتهاردی]] نیز لهوف را به فارسی برگردانده‌اند. ترجمه‌ اردوی لهوف نیز از سوی سید محمدحسین هندی (متوفای ۱۳۵۵ق) با نام دمع ذروف منتشر شده است.<ref>[https://archive.org/details/DamaaEZaroofDarTarjumaELahoof «دمع ذروف ترجمہ لہوف»]، سایت آرشیو.</ref>

* تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف نوشته مصطفی صادقی کاشانی، از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده است. این کتاب ضمن مقایسه ۵۷ نسخه ملهوف، تلاش کرده منبع اصلی کتاب را شناسایی کند.<ref>صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش.</ref> نویسنده همچنین متن کتاب لهوف را نقل کرده و در موارد متعددی مدعاهای نقل شده در کتاب را نقادی کرده است.<ref>به‌عنوان نمونه: صادقی کاشانی، تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ۱۳۹۹ش، صفحه‌های ۷۹، ۸۳، ۹۳.</ref>

* آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء.

* [https://www.hawzahnews.com/news/322894 «اعتبارسنجی و نقد منابع و مقاتل عاشورایی»]، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ انتشار: ۲۰ آبان ۱۳۹۲ش.

* علامه مجلسی، محمد باقر، کتاب الإجازات در بحارالانوار، بیروت، نشر مؤسسه وفاء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.