ارشاد القلوب (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''إرشادُ القُلوب إلى الصّواب المُنجی من عَمَل به مِن ألیم العِقاب''' کتابی به زبان عربی نوشته [[حسن بن ابى الحسن ديلمى]]، از علماى قرن هشتم هجرى است كه حاوى مواعظ [[قرآن]] و [[سنت]] و فضائل اميرالمؤمنين [[علی(ع)]] و اهل بيت پيامبر( ص) است. مؤلف، این اثر را برای رهایی مردم از عذاب الهی و تسلط بر قوای غضبیه و شهویه نگاشته است. او در جزء اول کتاب در 54 باب به مواعظ و اندرزهای اخلاقی پرداخته و در بخش دوم، فضائل و مناقب [[اهل بیت]] را مطرح کرده است. ارشاد القلوب، به عنوان کتابی اخلاقی، همواره مورد توجه عالمان دینی بوده و ترجمه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است.

حسن بن ابى الحسن بن محمد ديلمى‏ عالم قرن هشتم هجری،از بزرگان اصحاب اماميه در علوم مختلف، خصوصا [[فقه]] و [[علم حديث|حديث]] و [[عرفان]] است. [[ابن فهد حلی]] و [[علامه مجلسی]] در کتاب هایشان از او نقل روایت کرده اند. معروف ترین آثار او کتاب «ارشاد القلوب» و «اعلام الدین» نام دارد.<ref>غرر الاخبار، ص 12 به بعد.</ref>

== انتساب كتاب‏ ==

[[سید محسن امین|سيد محسن امين]] و بعضى علماى ديگر صاحب تراجم، با توجه به بعضى مستندات چنين استنباط كرده‏‌اند كه جزء دوم كتاب، كه پيرامون فضائل اهل بيت است، از ديلمى نيست و بعدا ملحق به كتاب شده است. شواهدى نيز آورده‌‏اند، از جمله اين كه نام كتاب با موضوع جزء دوم كتاب هيچ تناسبى ندارد.<ref>اعیان الشیعه،؛ ج 5، ص 251.</ref> [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی]] در این باره می نویسد: تقریبا برای ما ثابت است که جلد دوم از ایشان نیست و هر کسی ملاحظه و تدبر کند، این معنی برایش واضح و هویدا خواهد شد.<ref>رساله مفرج الکروب فی معرفه صاحب ارشاد القلوب.</ref>

البته اين نظر مورد تأييد بسيارى از علماء واقع نشده و تفصيل آن در كتب تراجم آمده كه تمام كتاب نوشته ديلمى است.<ref>الذریعه، ج 1، ص 517.</ref>

== انگيزه تاليف‏ ==

مصنف در مقدمه كتاب می‌نویسد: چون كه ديدم [[قوه غضبیه|قوه غضبيّه]] و [[قوه شهویه|شهويه]] بر اولاد آدم تسلّط پيدا كرده و هر كدام از آنها جلب نفع براى خود مى‌‏كنند و قبر و [[آخرت]] را فراموش كرده‌‏اند اين كتاب را نوشتم و آن را به نام «ارشاد القلوب الى الصواب» نام‏گذارى كردم، كه هر كس به آن عمل كند او را از عذاب دردناک نجات دهد.<ref>ارشاد القلوب، ترجمه طباطبایی، ص 6.</ref>

كتاب كه در يک مجلد چاپ منتشر شده است كه، شامل دو جزء است. جزء اول كتاب، در حكمت‏ها و مواعظ قرآن و سنت است و جزء دوم، در فضائل امير المؤمنين [[على (ع)]] و اولاد آن حضرت مى باشد.

مولف روايات را مستقيما از [[پيامبر اكرم|پيامبر]] و [[ائمه]] نقل مى‏‌كند و دليل اين كار خود را شهرت داشتن اين روايات در كتب روايى ذكر مى‏‌كند.

با اين حال كسى با اين روايات محذوف السند، معامله [[حدیث مرسله|مرسله]] نكرده است و تمام روايات آن را مسنده مى‌‏دانند، كما اينكه در كتب روايى ديگر مشابه آنها با سند كامل يافت مى‌‏شود.

از اين نكته نيز كاملا مشهود است كه قصد ديلمى تأليف كتاب روايى نبوده، بلكه صرفا قصد بيدار كردن خفتگان و غفلت زدگان را بوسيله مواعظ معصومين (ع) داشته است.<ref>کتابشناخت جامع الاحادیث.</ref>

مصنف ابتدا مواعظى از قرآن كريم نقل كرده، پس از آن، مواعظ پيامبر و ائمه را آورده، سپس ابواب كتاب را آغاز نموده است.

مولف در ابتدا بحث موعظه، سپس ذم دنيا و دنيا گرايى و امراض قلبى و رذائل اخلاقى و عملى را مطرح نموده، پس از آن بحث [[توبه]]، خوف، رجاء و صفات حسنه از قبيل شكر، رضا و يقين را مفصلا بحث كرده است. مؤلف گويد: اين كتاب را به پنجاه و چهار باب مرتب كردم.

{{ستون-شروع|5}}

* باب نخست در پاداش پند دادن و خيرخواهى‏

* باب دوم: ارزش پارسايى و پاكزيستى‏

* باب سوم: نكوهش دنياپرستى‏

* باب چهارم: ارزش زهد يا ترک دنياپرستى‏

* باب پنجم: ترساندن از آخرت به وسيله آيات قرآن‏

* باب ششم: مكافات عمل و كيفر دنيايى‏

* باب هفتم: كوتاهى آرزوها

* باب هشتم: كوتاهى عمر

* باب نهم: بيمارى و مصلحت آن و ارزش صبر بر آن‏

* باب دهم: پاداش استقامت در بيمارى و ثواب عيادت بيمار

* باب يازدهم: توبه و شروط آن‏

* باب دوازدهم: ياد [[مرگ]] و پندگيرى از آن‏

* باب سيزدهم: كوشش در عمل‏

* باب چهاردهم: حالت [[ایمان|مؤمن]] در هنگام كار

* باب شانزدهم: [[آخر الزمان]] و [[قیامت|قيامت‏]]

* باب هيجدهم: وصيّتهاى [[لقمان]] به فرزند خود

* باب نوزدهم: بهره‏‌گيرى از قرائت قرآن مجيد

* باب بيستم: خطبه‌‏اى رسا و مفيد در موعظه و اندرز

* باب بيست و يكم: ذكر و مواظبت بر آن‏

* باب بيست و دوم: فضيلت [[نماز شب]]‏

* باب بيست و سوم: گريه از ترس خداى متعال‏

* باب بيست و چهارم: ارزش [[جهاد]] در راه خدا

* باب بيست و پنجم: ستودن گوشه‏‌نشينى و عزلت‏

* باب بيست و ششم: ورع و پرهيزكارى‏

* باب بيست و هفتم: ارزش خاموشى و سكوت‏

* باب بيست و هشتم: ارزش ترس از خداى متعال‏

* باب بيست و نهم: ارزش اميدوارى به خداى متعال‏

* باب سى‏‌ام: شرم از خداى متعال‏

* باب سى و يكم: حزن و فضيلت آن‏

* باب سى و دوم: خشوع و فروتنى در مقابل خدا

* باب سى و سوم: زشتى و كيفر غیبت

* باب سى و چهارم: [[قناعت]] و فوايد آن‏

* باب سى و پنجم: [[توکل|توكّل]] به خدا

* باب سى و ششم: در باره سپاسگزارى از خدا

* باب سى و هفتم: در باره يقين و باور انسان‏

* باب سى و هشتم: در باره [[صبر]] و پايدارى و شكيبايى‏

* باب سى و نهم: مراقبت از خود

* باب چهلم: زشتى [[حسد]]

* باب چهل و يكم: فراست‏

* باب چهل و دوم: [[حسن خلق]] و پاداش آن‏

* باب چهل و چهارم: در باره پرسشهاى [[ابوذر]] از پيغمبر (ص)

* باب چهل و پنجم: ارزش محبّت و دوستى با اولياى خدا

* باب چهل و ششم: كلماتى از حضرت امير (ع) و ساير ائمه (ع)

* باب چهل و هفتم: [[دعا]] و بركت و آثار آن‏

* باب چهل و هشتم: فضيلت فقر و عاقبت نيك آن‏

* باب چهل و نهم: رعايت ادب نسبت به خدا

* باب پنجاهم: خدايابى و خداشناسى‏

* باب پنجاه و يكم: اخبارى از پيغمبران و ائمه اطهار از [[مجموعة ورّام|مجموعه ورّام‏]]

* باب پنجاه و دوم: گزيده احاديث از كتاب ورّام‏

* باب پنجاه و سوم: عظمت عقل و آثار نيک آن‏

* باب پنجاه و چهارم: پرسش‌هاى پيامبر (ص) در شب [[معراج]] از خداوند.<ref>فهرست کتاب، ترجمه علی سلگی نهاوندی.</ref>

در جزء دوم كتاب، كه در چاپ حاضر با جزء اول در يک مجلد است، بحثى مبسوط در فضائل و مناقب [[اهل بیت|اهل بيت]] عنوان شده است.

عناوين كلى جزء دوم كه در كتاب نيز فهرست نشده، عبارتند از:

* انتساب تمام علوم به امير المؤمنين على (ع)

* فضائل آن حضرت‏

* فضائل [[حضرت زهرا]] (س)

* شجاعت و جنگ‏هاى مولاى متقيان (ع).

* كلمات آن حضرت‏

* مناظرات و احتجاج‏هاى حضرت با علماى اديان مختلف‏

* فضل امت پيامبر (ص) بر ساير امت‏ها

* فضائل ساير ائمه (ع)‏

* معجزات و كرامات قبر شريف آن حضرت در [[نجف اشرف]] و ذكر جريانات تاريخى مستند پيرامون آن.<ref>فهرست کتاب، ترجمه علی سلگی نهاوندی.</ref>

[[علامه مجلسی|علامه مجلسى]] در [[بحار]] می‌گوید: كتاب ارشاد القلوب كتابى است لطيف، مشتمل بر اخبارى متين و در عين حال غريب و شگفت انگيز! از دو كتاب ديگر [[اعلام الدین|اعلام الدين]] و كتاب [[غرر الاخبار]] كمتر نقل حديث كرديم، زيرا بيشتر اخبار اين دو كتاب، در كتب ديگرى كه از حيث وثاقت بالاتراند، وجود داشت. گرچه از تمام اينها و اعتماد اكابر و بزرگان به اين دو كتاب جلالت مؤلف به ثبوت می‌رسد.<ref>ارشاد القلوب، ترجمه رضایی، ج 1، ص 5.</ref>

مرعشی نجفی نیز در تجلیل از ارشاد می‌نویسد: مخفی نيست همان‌طور که بدن انسان دچار امراض می‌شود، دل انسان نيز در معرض مرض و کسالت است؛ چنان‌چه رواياتی بر آن دلالت دارد و از جمله معالجاتی که در مورد امراض دل بسيار سودمند است، وعظ و ارشاد و يادآوری منجيات و مهلکات است و راهنمايی‌های افراد پاک و روشن‌ضمير است که بسياري را از مفاسد دور نگه مي‌دارد. و خداوند دانشمندان بزرگی را که در اين راه تلاش کرده و با تأليفات خود چراغ هدايت را برافروخته‌اند، بهره‌مند سازد. و از بهترين اين کتاب‌ها «ارشاد‌القلوب» علامه محدث، ثقه بارع، زاهد ناسک، شيخ ابی‌ محمد‌ الحسن‌ الديلمی است. با اين‌که خيلی مختصر و حجمش کوچک است، ولی جامع کثيري از احاديث قدسيه و روايات مأثوره از پيغمبر اکرم (ص) و عترت طاهرين (ع) و کلمات درر بار دانشمندان صالح از گذشتگان است.<ref>[http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart/6435/7915/102901 پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref> <ref>رساله مفرج‌الکروب فی معرفة صاحب ارشاد‌القلوب.</ref>

[[شیخ حر عاملی|شیخ حرّ عاملی]] در [[وسائل الشیعه]] و [[سید نعمت الله جزائری|سید نعمت الله جزائرى]] در [[الانوار النعمانیة]] و [[فیض کاشانی]]، [[سید عبدالله شبر]] و [[محدث نوری]] نیز در کتابهایشان بدان استناد کرده‌اند. همچنین دو بیت شعر را به [[سید علیخان مدنی|سيّد عليخان مدنی]] شارح [[صحیفه سجادیه|صحيفه سجاديه]] نسبت می‌دهند که درباره ارشاد القلوب سروده است:<ref>اعیان الشیعه، ج 5، ص 251.</ref> <ref>الذریعه، ج 1، ص 518.</ref>

{{ب|هذا كتاب فی معانیه حسن|للدّیلمی ابی محمّد حسن}}

این كتابی است كه دارای محتوای زیبا و شیوا است و از تألیفات ابومحمد حسن دیلمی است. به وسیله این نسخه معنوی، شفای بیمار بینوا را می‌طلبم و این كتاب را نسخه شفابخش برای او می دانم، كه برای چشمها لذّتبخش تر از خواب شیرین است.

{{ب|اذا ضلت قلوب عن هداها|فلم تدر العقاب من الثواب‏}}

{{ب|فارشدها جزاك اللّه خيرا|بارشاد القلوب الى الضواب‏}}

هر گاه قلبها راههای هدایت را گم كردند و عوامل كیفر و پاداش را نشناختند، تو آن قلبهای گمراه را به وسیله كتاب ارشاد القلوب به راه درست و مستقیم راهنمایی كن، خدا به تو جزای خیر دهد.

كتاب ارشاد القلوب توسط [[شیخ شرف الدین یحیی بحرانی|شيخ شرف الدين يحيى بحرانى]]، كه از شاگردان [[محقق کرکی|محقق كركى]] است، تلخيص شده است.<ref>الذریعه، ج 1، ص 518.</ref>

همچنين [[ملا صالح قزوینی|ملا صالح قزوينى]]، م 1265 ق در [[کنز المواعظ|كنز المواعظ]]، در مقام اول، مواعظ ديلمى را از ارشاد نقل كرده است. ترجمه‌هایی به زبان فارسی نیز طی سالیان اخیر به چاپ رسیده است.

* ترجمه‌ای از هدایت الله مسترحمی در دو جلد انجام پذیرفته و توسط نشر مصطفوی در [[تهران]] منتشر شده است..<ref> [http://www.zitova.ir/news/%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%A1+%D9%88+%D8%B4%D8%AE%D8%B5%DB%8C%D8%AA+%D9%87%D8%A7/217672/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C+%D8%A8%D8%A7+%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9+%D8%AF%D8%B3%D8%AA+%D8%A7%D9%88%D9%84+%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87+14+#a-3 عبدالکریم پاک ‏نیا تبریزی آشنایی با منابع دست اول شیعه.]</ref>

{{پانویس|2}}

* دیلمی، حسن بن ابی الحسن، غرر الاخبار و درر الآثار، قم، دلیل ما، 1427 ق.

* دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، قم، رضی، 1412 ق.

* دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه ترجمه رضایی، تهران، اسلامیه، 1377 ش.

* دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه سلگی، قم، ناصر، 1376 ش.

* دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه طباطبایی، قم، جامعه مدرسین، 1376 ش.

* دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه مسترحمی، تهران، مصطفوى‏، 1349 ش.

* حسن فخرالشریعه، ترجمه سست و ناهنجار «ارشاد القلوب»، نور علم آذر و دی 1371 شماره 48.