۱۷٬۲۵۴
ویرایش
اوس و خزرج: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (←پیوند به بیرون) |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''اوس‌ْ وَ خَزْرَج'''، دو [[ | '''اوس‌ْ وَ خَزْرَج'''، دو [[تیره]] مهم از [[عرب|اعراب]] [[یمن|یمانی]] كه از مدتها پیش از اسلام در شهر [[یثرب]] ([[مدینه]]) ساكن شدند و پس از [[هجرت]] آنها را «[[انصار]]» خواندند. نقش این دو قبیله در تاریخ اسلام مخصوصا در جریان [[هجرت]] [[پیامبر اکرم (ص) |پیامبر (ص)]] وجنگ های مختلف برجسته است عده ای از مورخین می گویند بعضی آیات قرآن در شأن انصار نازل شد. | ||
[[پرونده:مدینه.jpg|بندانگشتی|شبه جزیره حجاز]] | [[پرونده:مدینه.jpg|بندانگشتی|شبه جزیره حجاز]] | ||
==نسب== | ==نسب== | ||
نسب اوس و خزرج به | نسب اوس و خزرج به قبیله بزرگ یمانی [[ازد]] می‌رسید و بیشتر نسب نگاران و مورخان سده‌های نخستین هجری به سلسله نسب این دو تیره از طریق بنومازن بن ازد اشاره كرده‌اند <ref>مثلاً نك: كلبی، جمهره...، ۶۲۱؛ خلیفه، ۱/۱۷۵؛ یعقوبی، ۱/۲۰۲</ref> | ||
نیای بزرگ دو تیره، عمروبن عامر مشهور به مُزَیقیاست و اوس و خزرج دو پسر حارثه بن ثعلبه بن عمروبن عامر بوده‌اند. نسب این دو، از طریق مادر كه قیله بنت كاهل نام داشت، به قبیله [[بنی قضاعه]] می‌رسید <ref> (نك: كلبی، همانجا، نسب...، ۱/۳۶۳-۳۶۴؛ ابن قتیبه، ۱۰۹؛ ابن حزم، ۳۳۱) </ref> و بدین سبب، اوس و خزرج خود را بنی قیله نیز می‌خوانده‌اند <ref> (علی، ۴/۱۳۳) </ref>. | |||
عنوان اوس مختصر شده | عنوان اوس مختصر شده «اوس مناه» است كه وابستگی و نسبت ایشان را به یكی از [[بت |بُتان]] مشهور [[دوره جاهلی]] نشان می‌دهد <ref> (علی، ۴/۱۳۵؛ درباره اعتقاد خاص اوس و خزرج به این بُت، نك: كلبی، الاصنام، ۱۳-۱۴، ۲۷) </ref>. خزرج را به معنای باد تند یا نسیم جنوب آورده‌اند <ref> (ابن منظور، ذیل خزرج) </ref>. | ||
== | ==تاریخ اقامت اوس و خزرج در شهر یثرب== | ||
تاریخ اقامت اوس و خزرج در شهر یثرب، با پراكندگی قوم ازد - كه در نواحی [[یمن]] سكنی داشتند - در مناطق گوناگون شبه جزیره و پاره‌ای سرزمینهای اطراف آن پیوندی نزدیك دارد. | |||
شایع‌ترین روایات در مآخذ كهن حاكی از آن است كه مهاجرت گروهی‌ِ «ازدیان» از یمن، به سبب ویرانی [[سدّ مأرب]] بر اثر سیل بوده است <ref> (ابن رسته، ۷/۶۲ -۶۳؛ یعقوبی، ۱/۲۰۳) </ref>، اما درباره سبب اصلی مهاجرت ایشان و تاریخ وقوع آن میان محققان معاصر، اتفاق نظری وجود ندارد <ref> (مثلاً نك: مهران، ۴۵۵- ۴۵۸؛ شریف، ۳۱۳-۳۱۶؛ ولفنسون، ۶۳) </ref>. از بعضی روایت های دیگر چنین برمی‌آید كه اوس و خزرج، پیش از ویرانی سد به یثرب مهاجرت كردند <ref> (ولفنسون، ۵۲؛ نیز نك: دنباله مقاله) </ref>. | |||
[[پرونده:مارب.jpg|بندانگشتی|مأرب]] | [[پرونده:مارب.jpg|بندانگشتی|مأرب]] | ||
محققان گفته‌اند، هجرت‌ِ ازدیان از یمن یكباره اتفاق نیفتاد <ref> (شریف، ۳۱۵) </ref>. بعدها، دسته‌هایی از این مهاجران در شمال [[جزیره العرب]] و در جوار سرزمین [[شام]] دولت كوچك [[غسانی]]، و دسته‌هایی دیگر در بخش هایی از [[عراق]] فعلی ([[حیره]]) دولت [[آل منذر]] یا [[لخمیان]] را تشكیل دادند و هر یك، دست نشانده یكی از دو دولت بزرگ وقت، یعنی[[ایران]] و [[روم]] بودند. | |||
به احتمال بسیار، پس از برپایی این دولتها، هجرت اقوام ازد، از آن جمله اوس و خزرج یا اجداد ایشان، به جاهایی از جزیرهالعرب فزونی گرفت. به گفته برخی محققان، شاید هجرت اوس و خزرج دیرتر از دیگر اقوام ازدی و احتمالاً در اواخر سده ۴م انجام شده باشد <ref> (شریف، ۳۱۴-۳۱۶) </ref>. این قوم، یثرب را برای اقامت برگزید كه از حیث شرایط اقلیمی برای كشاورزی مناسب به نظر می‌رسید. | |||
به | چون این دسته از ازدیان به یثرب رسیدند و در آنجا سكنی گزیدند، گروهی از [[یهود|یهودیان]] در شهر به سر می‌بردند و اداره آنجا از حیث سیاسی و اقتصادی یكسره به دست ایشان بود <ref> (ابن رسته، ۷/۶۲؛ نیز نك: بلاذری، فتوح...، ۱۷) </ref>. | ||
==روابط میان یهودیان و اوس و خزرج== | |||
روابط میان یهودیان و اوس و خزرج، نخست بر مبنای همكاری، به ویژه در كشاورزی شكل گرفت، اما اندك اندك با فزونی یافتن شمار مهاجران، تسلط یهودیان رو به كاهش نهاد. بعید نیست از همین دوران، با تشكیل بطون و شاخه‌های گوناگون، روند جدایی دو تیره از یكدیگر آغاز شده باشد. | |||
تسلط اوس و خزرج بر یثرب، موجب پدیده دیگری شد كه در تعلق این شهر به حوزه دو حكومت دست نشانده غسانی و لخمی ارتباط دارد. طبق یك روایت، یهودیان به عامل دولت [[ساسانی]] [[خراج]] و مالیات می پرداختند و از سوی ایشان، حكمرانی یثرب به یهودیان سپرده شده بود <ref> (ابن رسته، ۷/۶۴) </ref>. | |||
بنابر روایت دیگری، اوس و خزرج پس از آنكه از ستم فرماندار یهودی شهر به ستوه آمدند، از غسانیان یاری طلبیدند. مالك بن عجلان از بنی غسان به یاری ایشان آمد و از آن پس دوره سیادت اوس و خزرج بر یثرب آغاز شد <ref> (نك: سمهودی، ۱/۱۷۸ بب؛ قس: مهران، ۴۶۲-۴۶۴) </ref>. | |||
به هر حال، براساس پاره‌ای نشانه‌ها، اوس و خزرج خود را به [[غسانیان]] - كه مانند آنها به ازد نسب می‌بردند - نزدیك‌تر احساس می‌كردند <ref> (برای تفصیل، نك: علی، ۳/۳۹۱) </ref>، و اگر هم تا اواسط سده ۶م - چنانكه برخی محققان حدس زده‌اند <ref> (نك: كستر، ۱۱-۱۴؛ علی، ۴/۱۲۹-۱۳۰) </ref> - كارگزاران دولت ساسانی توسط یهودیان بر یثرب تسلط داشتند، از همین زمان، با ورود اوس و خزرج به یثرب، اوضاع به نفع غسانیان می‌بایست دگرگون شده باشد و در این زمینه روایتهایی نیز در دست است <ref> (نك: ابن حبیب، «اسماء...» ، ۱۳۶- ۱۳۷؛ نیز نك: علی، ۲/۵۷۸، ۴/۱۳۴؛ ولفنسون، ۵۹ -۶۱) </ref>. | |||
به هر حال، براساس | |||
==روابط اوس با خزرج== | ==روابط اوس با خزرج== | ||
در | در مدتی كه اوس و خزرج بر یثرب تسلط داشتند، از چگونگی اداره شهر اطلاع دقیقی در دست نیست، به ویژه آنكه میان دو تیره چنان رقابتی درگرفت كه به جنگها و نزاعهای خونین و دراز مدت منتهی شد و یهودیان بی‌گمان در افروختن آتش فتنه میان دو تیره نقش فعال داشتند <ref> (مهران، ۴۸۱؛ وكیل، ۷۵) </ref>. | ||
از آنجا كه قدرت دو | از آنجا كه قدرت دو تیره تقریباً برابر بود، هر یك می‌كوشیدند با انعقاد پیمان با گروهی از قبایل مشهور یهودی در یثرب، بر دیگری تفوق یابند، چنانكه اوسیان با [[بنی‌قریظه|بنی قریظه]] هم پیمان شدند و خزرجیان با [[غزوه بنی نضیر|بنی نضیر]] <ref> (مهران، ۴۸۱؛ وكیل، ۷۵</ref>. | ||
حاصل این رقابتها، بروز جنگهای خونین میان طوایف این دو تیره بود كه در «[[ایام العرب]]» (ه م) دوره جاهلی، برای هر یك نامی خاص هست، ولی روایات مربوط به آن، آمیخته با افسانه است <ref> (نك: ه د، ایام‌العرب؛ نیز مهران، ۴۸۰) </ref>. | |||
در نخستین جنگ به نام «حرب سُمیر» ، پیروزی از آن اوس شد، اما در بیشتر جنگهای بعدی، خزرجیان تسلط یافتند <ref> (ابن اثیر، ۱/۶۵۸ - ۶۵۹، نیز برای جنگهای دیگر، نك: ۱/۶۶۰ بب) </ref>. | |||
در واپسین جنگ این هر دو تیره به نام «[[حرب بُعاث]]» كه اندكی پیش از [[هجرت]] [[حضرت محمد (ص) |حضرت رسول (ص)]] به یثرب اتفاق افتاد، اوسیان برای كسب پیروزی بر رقیب، به [[مكه]] آمدند و خواهان انعقاد پیمان با قریش شدند، اما اعتنایی ندیدند. در همین اوقات بود كه میان برخی از ایشان و [[پیامبر (ص) |پیامبر (ص)]] ارتباط حاصل شد <ref> (ابن حبیب، المنمق، ۲۶۸؛ بلاذری، انساب...، ۱/۲۳۸؛ ابن اثیر، ۱/۶۸۰ -۶۸۱؛ نیز نك: ولفنسون، ۶۸) </ref>. | |||
ظاهراً خزرجیان برآن بودند تا [[عبدالله بن اُبَی]] ّ ابن سلول را - كه بعدها از منافقان مشهور شد <ref> (بلاذری، همان، ۱/۲۷۴) </ref> - تاج بر سر نهند و فرمانروایی شهر بدو بسپرند <ref> (ابن سعید، ۱/۱۹۰؛ نیز نك: ولفنسون، ۷۰) </ref>. | |||
ظاهراً | |||
==پس از قبول اسلام== | ==پس از قبول اسلام== | ||
با هجرت | با هجرت پیامبر (ص) به یثرب، اوس و خزرج اسلام آوردند و «انصار» عنوان یافتند و خود بدان افتخار می‌كردند <ref> (علی، ۴/۱۴۰-۱۴۱؛ برای تفصیل، نك: ه د، انصار) </ref>. با این همه، در برخی مواقع، رقابتهای دیرین میان دو تیره سر بر می‌آورد، چنانكه بر سر اینكه كدام یك در [[پیمان عقبه]] زودتر با آن حضرت دست بیعت دادند، اختلاف و تفاخر داشتند. | ||
این اختلاف درباره حضور ایشان در دیگر مواقع دوره اسلامی نیز وجود داشت (<ref>نك: ابن سعد، ۴ (۱) /۴؛ ابن قدامه، ۴۹۹) </ref>. البته به نظر می‌رسد كه در دوره اسلامی نیز اكثریت با خزرجیان بود، چنانكه در میان [[نقیب|نقیبان]] ۱۲ گانه - در آغاز ارتباط با پیامبر (ص) - ۳ تن از اوسیان بودند و بقیه از خزرج <ref> (بلاذری، همان، ۱/۲۵۲؛ طبری، تاریخ، ۲/۳۶۳) </ref> و در [[جنگ بدر]] نیز شمار افراد خزرج بیشتر از اوس بود <ref> (ابن اسحاق، ۲۸۸؛ بلاذری، همان، ۱/۲۹۰) </ref>. | |||
در | در جنگهای [[مریسیع]] و [[بنی‌قریظه|بنی قریظه]] و قضیه [[افك]] نیز اختلاف میان اوس و خزرج ظاهر شد، ولی پیامبر (ص) آتش فتنه را خاموش كرد <ref> (واقدی، ۲/۴۱۵، ۴۳۱، ۵۱۵؛ نیز نك: ابن سعد، ۱ (۲) /۴۶؛ طبری، همان، ۲/۶۱۴؛ احمد بن حنبل، ۶/۵۹، ۱۹۶) </ref>. پس از وفات آن حضرت نیز، در ماجرای [[سقیفه بنی ساعده|سقیفه]] ، [[ابوبكر]] و یارانش از رقابت اوس و خزرج بر سر جانشینی پیامبر (ص) سود بردند <ref> (طبری، همان، ۳/۲۲۱-۲۲۲؛ مسعودی، ۲/۳۰۴) </ref>. | ||
اوس و خزرج هر | اوس و خزرج هر یك دارای ۵ [[بطن]] بودند <ref> (نك: شریف، ۳۱۰- ۳۱۱ بب) </ref>. این بطون خود به عشایر و شاخه‌های دیگری كه شمار آنها بالغ بر ۴۰ شاخه می‌شد، به جز عشایر دیگری از اعراب كه با دو تیره رابطه ولاء داشتند، تقسیم می‌شدند <ref> (شریف،ص ۳۰۹) </ref>. | ||
==افتخارات== | ==افتخارات== | ||
اوس و خزرج علاوه بر آنكه به | اوس و خزرج علاوه بر آنكه به جنگاوری و دلیری شهره بودند <ref> (ابن عبدربه، ۲/۱۹۲-۱۹۳؛ بلاذری، فتوح، ۱۷) </ref>، هر یك شاعرانی داشتند. از میان اوسیان، قیس بن خَطیم كه به «زبان اوس» شهره بود، و ابوقیس ابن اسلت، مشهورند <ref> (علی، ۱/۴۷۵؛ ابوالفرج، ۲/۱۵۹ بب، ۱۵/۱۶۰ بب) </ref>؛ و از خزرجیان نیز باید به [[حسان بن ثابت|حسان بن ثابت]] - كه مدایح او در حق حضرت رسول (ص) شهره است - و كعب بن مالك اشاره كرد (<ref>ذهبی، ۲/۵۱۲ بب، ۲/۵۲۳ بب؛ نیز نك: علی، ۹/۶۵۴) </ref>. برخی از وجوه اصحاب پیامبر (ص) نیز به دو تیره اوس و خزرج تعلق داشتند و بعدها اعضای دو تیره، هر یك به سببی به ایشان افتخار می‌كردند. در اوس كسانی مانند [[غسیل الملائکه|حنظله غسیل الملائكه]] ، عاصم بن ثابت، [[سعد بن معاذ]]، و در خزرج، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، [[اُبَی‌ّ بن كعب]] <ref> (ابن عبدربه، ۳/۳۳۱؛ نیز نك: علی، ۴/۱۳۷) </ref> را باید نام برد. | ||
گفته‌اند | گفته‌اند برخی از آیات قرآن كریم، به ویژه آیه ۱۰۳ از سوره آل عمران كه مؤمنان را به وحدت و پرهیز از تفرقه دعوت می‌كند، در شأن اوس و خزرج نازل شده است <ref> (شیخ طوسی، ۲/۵۴۵ -۵۴۶؛ قرطبی، ۴/۱۵۵؛ نیز نك: طبری، تفسیر، ۴/۱۷) </ref>. | ||
از | از میان مؤلفان و مورخان قدیم، كسانی چون ابوعبیده معمر بن مثنی (ه م) ، واقدی (د ۲۰۷ق) و علاّن شعوبی (د اواخر قرن ۲ق) ، آثاری درباره اوس و خزرج و انساب و جنگها و مثالب ایشان داشته‌اند <ref> (نك: ابن ندیم، ۶۰، ۱۱۱، ۱۱۸) </ref>. | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۶۹: | خط ۶۶: | ||
{{col-end}} | {{col-end}} | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
*ابن | {{ستون-شروع|2}} | ||
*ابن اسحاق، محمد، | *ابن اثیر، الكامل؛ | ||
*ابن | *ابن اسحاق، محمد، سیره، به كوشش محمد حمیدالله، قونیه، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛ | ||
*ابن حزم، | *ابن حبیب، محمد، «اسماء المغتالین» ، ضمن نوادر المخطوطات، به كوشش محمد عبدالسلام هارون، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م؛ | ||
*ابن | *ابن حبیب، محمد، المنمق، به كوشش خورشید احمد فارق، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ | ||
*ابن رسته، احمد، الاعلاق | *ابن حزم، علی، جمهره انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛ | ||
*ابن سعد، محمد، الطبقات | *ابن درید، محمد، الاشتقاق، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۸م؛ | ||
*ابن | *ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسه، به كوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱م؛ | ||
*ابن عبدربه، احمد، العقد | *ابن سعد، محمد، الطبقات الكبری، لیدن، ۱۳۲۲ق؛ | ||
*ابن | *ابن سعید مغربی، علی، نشوه الطرب، به كوشش نصرت عبدالرحمان، عمان، ۱۹۸۲م؛ | ||
*ابن قدامه، عبدالله، | *ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به كوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۳م؛ | ||
*ابن منظور، لسان؛ ابن | *ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، ۱۹۶۰م؛ | ||
*ابن هشام، عبدالملك، | *ابن قدامه، عبدالله، التبیین فی انساب القرشیین، به كوشش محمد نایف دلیمی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م؛ | ||
*ابوالفرج | *ابن منظور، لسان؛ ابن ندیم، الفهرست؛ | ||
* | *ابن هشام، عبدالملك، التیجان فی ملوك حمیر، حیدرآباد دكن، ۱۳۴۷ق؛ | ||
* | *ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق؛ | ||
* | *بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به كوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م؛ | ||
* | *بلاذری، احمد،، فتوح البلدان، به كوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م؛ | ||
* | *خلیفه بن خیاط، الطبقات، به كوشش سهیل زكار، دمشق، ۱۹۶۶م؛ | ||
* | *ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛ | ||
* | *سمهودی، علی، وفاء الوفاء، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م؛ | ||
* | *شریف، احمد ابراهیم، مكه و المدینه فی الجاهلیه و عهد الرسول، قاهره، دارالفكر العربی؛ | ||
* | *شیخ طوسی، حسن، التبیان، به كوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دارالتراث العربی؛ | ||
*كستر، م. ج.، | *طبری، تاریخ؛ همو، تفسیر؛ | ||
* | *علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶م؛ | ||
* | *قرطبی، محمد، الجامع لاحكام القرآن، قاهره، دارالكتب المصریه؛ | ||
*مهران، محمد | *كستر، م. ج.، الحیره و مكه، ترجمه یحیی جبوری، بغداد، ۱۹۷۶م؛ | ||
* | *كلبی، محمد، الاصنام، به كوشش احمد زكی پاشا، قاهره، ۱۹۲۴م. | ||
* | *كلبی، محمد، جمهره النسب، به كوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛ | ||
*ولفنسون، | *كلبی، محمد، نسب معدوالیمن الكبیر، به كوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. | ||
* | *مسعودی، علی، مروج الذهب، به كوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م؛ | ||
*مهران، محمد بیومی، تاریخ العرب القدیم، اسكندریه، ۱۹۸۹م؛ | |||
*واقدی، محمد، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م؛ | |||
*وكیل، محمد سید، یثرب قبل‌الاسلام، حجاز، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م؛ | |||
*ولفنسون، اسرائیل، تاریخ الیهود فی بلاد العرب، قاهره، ۱۳۴۵ق/ ۱۹۲۷م؛ | |||
*یعقوبی، تاریخ، بیروت، دارصادر. | |||
{{پایان}} | |||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||