آل

آل، خانواده، عائله، خاندان، تیره، اهل، عشیره، پیروان، وابستگان، همه به یک معنا هستند. مقصود از «آل محمد» اهل بیت معصوم آن حضرت می باشد همانطور که مقصود از «آل ابراهیم» در آیه 124 بقره ذریۀ معصوم حضرت ابراهیم است.

استعمال در عصر جاهلی

این کلمه ظاهراً در بیشتر معانی لغوی گفته شده از عصر جاهلی معروف بوده است. قریشیان، از آنجا که حفاظت خانۀ کعبه و متعلقات آن را به عهده داشتند، خویشتن را «آل‎الله» می‎خواندند و دیگران در مقام دادخواهی به آنان می‎گفتند: «یالَ‎الله»، یعنی ‎ای قریشیان.

ریشۀ کلمه

ریشۀ کلمه چندان روشن نیست و شکل مشابهی از آن را در زبانهای سامی نیافتیم. اگر مفهوم «انتساب به یک شخص یا محل»، «جمعیت و قدرت» را در نظر بگیریم، آنگاه کلمه، با لفظ «اوّل» هم‌خانواده می‎گردد و سپس به مفهوم قدرت منتهی می‎شود. از سوی دیگر ریشۀ یائی کلمه را می‎توان اصل دانست که به معنای «هم پیمان» است. علاوه براین، توجیهِ لغت شناسان مسلمان که آن را مشتق از «اهل» دانسته‎اند نیز بی‎اساس نیست (هرچند که استناد ایشان به مصغر کلمه را نمی‎توان معتبر شمرد)، زیرا لفظ 'ahl (عبری کنعانی 'ahel؛ آرامی 'ahl?؛ نبطی، 'hlt') در اوگاریتیک به معنی چادر، و در آکادی به معنی شهر آمده است. شاعر زمان جاهلیت ابوذؤیب آن را به معنی چوبهای خیمه به کار برده است.

تطور کلمه

شاید تطور کلمه از جزئی به کلی بوده است: خانواده (ساکن یک چادر)، خاندان، خاندان بزرگ و عشیره، قبیله، پیروان (سیاسی یا دینی). در قرآن کریم آل را به معنای پیروان دینی ـ سیاسی ـ جغرافیایی (آل ابراهیم، آل عمران،آل فرعون، آل لوط) می‎توان یافت.

در بیان معنی «آل محمد، آل نبی» علمای اهل سنت عموماً مفهوم عام «بنی هاشم» را در نظر داشته‎اند و گاه آن را به «امت محمد» تفسیر کرده‎اند (برخی نیز مفهوم آن ترکیب را همسران پیامبر(ص) پنداشته‎اند). راغب اصفهانی در مفردات آل نبی را خاصان و پیروان آن حضرت(ص) از حیث علم می‎داند و در این باب به حدیثی از امام صادق(ع) نیز اشاره می‎کند.

گرایش کلی شیعه آن است که آل محمد و آل نبی را با «عترت»، یعنی اولاد امام علی(ع) و حضرت فاطمه(ع) یکی بدانند. مبنای این برداشت علاوه بر لغت، آیه 33 آل عمران «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمينَ» می‌باشد که مطابق آن «آل ابراهیم» و «آل عمران» که مورد اصطفاء و گزینش الهی قرار گرفتند همه خاندان آن دو پیامبر نبوده و به حکم آیه 124 بقره «وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي‏ قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ» تنها شایستگان معصوم از خاندان و ذریۀ آنها این لیاقت را داشتند.

اربلی مفهوم آل و اهل و عترت را مجزا می‌کند و رَیان‎بن‎الصَّلْت قمی کتابی نوشته و در آن سخنان امام رضا(ع) را در «الفرق بین‎الآل والامه» گرد آورده است.

استعمالات آل و اهل

دو کلمۀ آل و اهل هریک به تدریج موارد استعمالی خاص خود یافته‎اند. در کتابهای لغت، در تفکیک مفاهیم این دو لفظ سخن بسیار گفته‎اند، ازجمله اینکه آل، برخلاف اهل، با نامهای جغرافیایی ترکیب نمی‎شود؛ اهل بغداد، اهل‎المشرق و نه آل بغداد و آل‎المشرق و جز آن، آل به مفهوم «خاندان و اعقاب مردی شریف» از همان قرن اول هجری رواج بسیار یافت و اکنون نیز دربارۀ خاندانهای پادشاهان و امیران به کار می‎رود. این ترکیب در زبان فارسی نیز رواج دارد و حتی برخی از خاندانهای اصیل ایرانی را با لفظ آل مشخص می‎کنند: «آل بویه» بسیار معروف‎تر از «بویهیان» است.

منابع

• اربلی، بهاءالدین ابوالحسن، کشف‌الغمه، بیروت، دارالکتاب‌الاسلام (اول و دوم)

• راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات، به کوشش محمد سیدالگیلانی، مصر، مصطفی‌البابی‌الحلبی، 1381ق

• طوسی، محمدبن‌حسن، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، دانشگاه مشهد، 1351ش

• ابن منظور، لسان‌العرب

پیوند به بیرون

منبع مقاله با حذف و اضافات:

دایرة المعارف بزرگ اسلامی؛ آل (خاندان)