آیه ۴۰ سوره حج: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان         =آیه ۴۰ سوره حج

| تصویر         =آیه ۴۰ سوره حج.png

| توضیح تصویر   =

| اندازه تصویر   =

| نام آیه       =

| واقع در سوره   =[[سوره حج|حج]]

| شماره آیه     =۴۰

| جزء           =۱۷

| شأن نزول       =

| مکان نزول     =[[مدینه]] یا [[مکه]]

| موضوع         =حکمت تشریع [[جهاد]]

| درباره         =

| سایر           =

| آیات مرتبط     =[[آیه ۳۸ سوره حج]] • [[آیه ۳۹ سوره حج]] • [[آیه ۴۱ سوره حج]] • [[آیه ۷ سوره محمد]]

'''آیه ۴۰ سوره حَجّ''' آیه‌ای که در آن حکمت تشریع [[جهاد]] حفظ دین و پرستشگاه‌های خداوند تلقی شده است. این آیه از اولین آیاتی دانسته شده که در آن به مسلمانان اجازه جهاد با [[شرک|مشرکان]] داده شده است.

آیه چهلم از [[سوره حج]] وصف ظلمی است که علتی برای اجازه جهاد با ظالمان دانسته شده است: اینکه مشرکانْ مسلمانان را از سرزمینشان به ناحق اخراج کردند؛ اینکه در این اخراج مسلمانان گناهی نداشتند، جز آنکه می‌گفتند پروردگار ما خداوند یکتاست. درباره رخداد منجر به اخراج دو احتمال داده شده است: اینکه منظور اخراج مسلمانان از [[مکه]] در جریان [[هجرت به حبشه]] باشد یا [[هجرت به مدینه]]. بر اساس احتمال اول این آیه [[سوره‌های مکی و مدنی|مکی]] خواهد بود و بر اساس احتمال دوم [[سوره‌های مکی و مدنی|مدنی]].

در برخی روایات در ذیل آیه ۴۰ سوره حج، [[اهل‌بیت(ع)]] مصداق کسانی دانسته شده‌اند که به واسطه اخراج از دیارشان مورد ظلم قرار گرفته‌اند.<ref>ابن شهرآشوب، المناقب، قم، ج۴، ۱۷۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۲۲۶-۲۲۷.</ref> در [[تفسیر علی بن ابراهیم قمی (کتاب)|تفسیر قمی]] آمده که منظور از اخراج‌شدگان مظلوم در این آیه [[امام حسین علیه‌السلام|حسین بن علی(ع)]] است؛ هنگامی که [[یزید بن معاویه]] برای بیعت او را مجبور به رفتن به [[شام]] کرد و او برای امتناع از بیعت به‌سوی [[کوفه]] رفت و در [[کربلا]] به‌شهادت رسید.<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۸۴.</ref>  

از نظر [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، در این قسمت از آیه ۴۰ سوره حج حکمت تشریع جهاد بیان شده است:<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۵.</ref> اگر خدا بعضى از مردم را با بعضی ديگر دفع نمى‌كرد، پرستش‌گاه‌هایی كه نام خدا در آن بسيار ياد مى‌شود ويران مى‌شد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۵.</ref> از نظر طباطبایی، تشریع حکم جهاد در این آیه به‌منظور حفظ جامعه اسلامی از شر دشمنان آن است؛ دشمنانی که می‌خواهند دین خدا را با از میان بردن پرستش‌گاه‌ها نابود کنند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۵.</ref>  

طباطبایی معتقد است این قسمت از آیه ۴۰ سوره حج درباره عمل طبیعی جنگ هم هست که مفهومی گسترده‌تر از جهاد است؛<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۵.</ref> عملی که حفظ اجتماع انسانی در گرو آن است و انسان در طول تاریخ حیات خود کوشیده تا با جنگیدن، به‌عنوان آخرین راهکار، از موجودیت خود در مقابل تعرض دیگر انسان‌ها دفاع کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۵.</ref> طباطبایی، بر اساس این تحلیل، حکم شرعی جهاد را فرعی از همان امر طبیعی جنگ دانسته که با یافتن رنگی دینی عاملی برای حفظ دین خدا هم به‌شمار رفته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۵.</ref> همچنین، [[سید محمدحسین طباطبائی|صاحب المیزان]] از این آیه استنباط کرده که در ادیان الهی پیش از اسلام نيز حكم دفاع وجود داشته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۶.</ref>

در آیه ۴۰ سوره حج، برای یادکردن از پرستشگاه‌هایی که در صورت عدم تشریع [[جهاد]] ویران خواهند شد از چهار عبارت استفاده شده است: «صَوامِع»، «بِیَع»، «صَلَوات» و «مَساجِد».<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۱۵.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی]]، مفسر شیعه، معتقد است که مفسران درباره معانی و تفاوت این عبارات نظرات متفاوتی ابراز کرده‌اند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۱۶.</ref> او خود این معانی را ترجیح داده است:

*بیع، جمع بَیْعَة، به‌معنای کلیسای مسیحیان.

به‌گزارش [[فضل بن حسن طبرسی|امین‌الاسلام طبرسی]]، مفسر شیعه، درباره اینکه در آیه ۴۰ سوره حج عبارت «نام خدا در آنها بسيار برده مى‌شود» وصفی برای مساجد باشد یا همه پرستشگاه‌های یادشده دو نظر ابراز شده است:<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۱۳۹.</ref> اینکه وصفی برای مساجد باشد،<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان‏، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۳۳۸؛ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۳۳۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۱۶.</ref> زیرا در مساجد اسلامی در پنج نوبتِ [[نماز|نمازْ]] ذکر خدا می‌شود، برخلاف عبادت‌گاه‌های ادیان دیگر که در برخی از آنها [[عبادت]] به‌صورت هفتگی برگزار می‌شود؛<ref>مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۳۳۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۱۶.</ref> اینکه وصف همه پرستشگاه‌های یاد شده باشد،<ref>مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۷۴.</ref> زیرا عمل غالب در همه آنها [[ذکر]] خداوند است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۱۳۹.</ref>

به‌نظر برخی مفسران، در پایان آیه ۴۰ سوره حج خداوند با بیانی تأکیدآمیز به مدافعان دین و پرستشگاه‌هایی الهی وعده یاری داده است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۱۶.</ref> دو صفت «قوی» و «عزیز» (صاحب شوکت) یادشده برای خداوند در پایان آیه هم به‌عنوان ضمانتی برای این وعده یاری تلقی شده است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۱۷.</ref> [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] معتقد است که به این وعده الهی برای مسلمانان در جنگ‌ها وفا می‌شد و موجبات پیروزی آنان تأمین می‌شد، تا زمانی که یاری‌گران دین الهی بودند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ج۱۴، ص۳۸۶.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] هم این وعده الهى را عاملی برای پیروزی مدافعان دین خدا در ميدان‌هاى جنگ، با وجود کمبود نفرات و ساز و برگ، دانسته است؛ پيروزى كه جز از طريق يارى الهى قابل دسترسی نبوده است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۱۱۷.</ref>  

* ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسير القرآن‏، تحقیق: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى اسلامى‏، ۱۴۰۸ق.

* طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

* قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوی جزایری، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳ش.

* مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

* مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، ۱۴۱۹ق.

* مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴ق.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.