وجوب دفع ضرر محتمل: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
==معرفی و جایگاه== | ==معرفی و جایگاه== | ||
دفع ضرر محتمل قاعده‌ای مربوط به عقل عملی است که بر اساس آن باید از ضرری که به وجود نیامده ولی پدید آمدنش احتمال دارد، پیشگیری کرد.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۵؛ برنجکار و نصرتیان اهور، «کاربست عقل عملی در استنباط آموزه های کلامی با تکیه بر متون کلامی»، ص۱۷.</ref> این قاعده را یکی از مهم‌ترین قواعد مورد استناد در [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]] و [[کلام اسلامی|کلام]] دانسته‌اند که عمدتا در منابع امامیه به کار رفته است.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۵.</ref> | دفع ضرر محتمل قاعده‌ای مربوط به [[عقل عملی]]{{یاد|عقل عملی را به قوه ادراک امور مربوط به عمل انسان معنا کرده‌اند. (جهامی، الموسوعة الجامعة لمصطلحات الفکر العربي و الإسلامي، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۱۸۳۳.)}} است که بر اساس آن باید از ضرری که به وجود نیامده ولی پدید آمدنش احتمال دارد، پیشگیری کرد.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۵؛ برنجکار و نصرتیان اهور، «کاربست عقل عملی در استنباط آموزه های کلامی با تکیه بر متون کلامی»، ص۱۷.</ref> این قاعده را یکی از مهم‌ترین قواعد مورد استناد در [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]] و [[کلام اسلامی|کلام]] دانسته‌اند که عمدتا در منابع امامیه به کار رفته است.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۵.</ref> | ||
گفته شده در این قاعده، آ‌ن‌چه به قطعیت می‌توان گفت ضرر به معنای ضرر اخروی یا عِقاب است.<ref>تسخیری، القواعد الأصولیة و الفقهیة، ۱۴۳۱ق، ج۱، ۳۸۷؛ مصطفوی، القواعد الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۳۰۶.</ref> گرچه احتمال داده شده قاعده شامل ضرر دنیوی (مادی) نیز بشود، اما شواهدی وجود دارد که عقل همیشه ضرر محتمل دنیوی را دفع نمی‌کند. بلکه در مواردی عقل و شرع به آن حکم می‌کنند.<ref>زاهدی، خودآموز کفایه، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۲۲۱.</ref> مراد از احتمال نیز هر نوع احتمالی را شامل می‌شود، خواه زیاد باشد و در حد ظن برسد و خواه کم بوده و یک احتمال مشکوک و موهوم باشد.<ref>نراقی، عوائد الایام، ۱۳۷۵ش، ص۴۱۴-۴۱۵؛ شیخ انصاری، الحاشیة علی استصحاب القوانین، ۱۴۳۰ق، ص۱۱۷.</ref> | گفته شده در این قاعده، آ‌ن‌چه به قطعیت می‌توان گفت ضرر به معنای ضرر اخروی یا عِقاب است.<ref>تسخیری، القواعد الأصولیة و الفقهیة، ۱۴۳۱ق، ج۱، ۳۸۷؛ مصطفوی، القواعد الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۳۰۶.</ref> گرچه احتمال داده شده قاعده شامل ضرر دنیوی (مادی) نیز بشود، اما شواهدی وجود دارد که عقل همیشه ضرر محتمل دنیوی را دفع نمی‌کند. بلکه در مواردی عقل و شرع به آن حکم می‌کنند.<ref>زاهدی، خودآموز کفایه، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۲۲۱.</ref> مراد از احتمال نیز هر نوع احتمالی را شامل می‌شود، خواه زیاد باشد و در حد ظن برسد و خواه کم بوده و یک احتمال مشکوک و موهوم باشد.<ref>نراقی، عوائد الایام، ۱۳۷۵ش، ص۴۱۴-۴۱۵؛ شیخ انصاری، الحاشیة علی استصحاب القوانین، ۱۴۳۰ق، ص۱۱۷.</ref> | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
*'''وجوب حفظ جان:''' به حکم عقل حفظ جان از ضررهای احتمالی واجب است.<ref>خواجویی، جامع الشتات، ۱۴۱۸ق، ص۳۰.</ref> | *'''وجوب حفظ جان:''' به حکم عقل حفظ جان از ضررهای احتمالی واجب است.<ref>خواجویی، جامع الشتات، ۱۴۱۸ق، ص۳۰.</ref> | ||
*'''معقول نبودن انکار آخرت:''' حتی اگر کسی دلیلی برای پذیرش [[آخرت]] نداشته باشد باز انکار آن معقول نیست، چرا که با عدم باور به آخرت احتمال ضرر بسیار بزرگ و شقاوت در زندگی ابدی وجود دارد.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۵.</ref> | *'''معقول نبودن انکار آخرت:''' حتی اگر کسی دلیلی برای پذیرش [[آخرت]] نداشته باشد باز انکار آن معقول نیست، چرا که با عدم باور به آخرت احتمال ضرر بسیار بزرگ و شقاوت در زندگی ابدی وجود دارد.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۵.</ref> | ||
=== احتجاج امامان(ع) با ملحدان === | |||
در [[حدیث|روایتی]] از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده است که در مناظره با [[ابن‌ابی‌العوجاء]] یکی از ملحدان مشهور آن زمان، پس از بیان دلایل و استدلال‌های باور به [[خدا|خداوند]] و [[قیامت]] به مفاد قاعده عقلی دفع ضرر محتمل توجه می‌دهند.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹.</ref> بر اساس این گزارش، [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] ذکر می‌کنند که اگر خدا و قیامتی نباشد مومنان به خدا و قیامت هلاکتی نخواهند داشت و اهل نجاتند. در حالی که اگر خدا و قیامتی باشند مومنان نجات یافته و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸.</ref> | |||
[[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا (ع)]] نیز در نقلی به یکی از ملحدین چنین تذکر می‌دهند که اگر اعتقادات ما به گفته شما نادرست باشد در آن صورت کارهایی همچون [[نماز]] و [[روزه]]، [[زکات]] و اقرار به وجود خدا ضرری به ما نخواهد رساند. چرا که به گفته ملحدان، [[مرگ]] نابودی است و حیاتی نیست که اعمال نادرست موجب رنج و عذاب گردد. اما اگر سخن ما درست باشد -که این‌گونه نیز هست- ما اهل نجات خواهیم بود و شما هلاک خواهید شد.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۱۷۱؛ شریف شیرازی، الكشف الوافي في شرح أصول الكافي، ۱۴۳۰ق، ۳۹۷-۳۹۸.</ref> | |||
===استدلال شرط‌بندی پاسکال=== | ===استدلال شرط‌بندی پاسکال=== | ||
پاسکال (درگذشت: ۱۶۶۲م) فیلسوف فرانسوی در استدلالی برای [[اثبات خدا|اثبات خداوند]] یا لزوم باور به وجود خدا از معقول بودن ایمان به خدا به دلیل احتمال ضرر شدید در فرض کفر بهره برده است.<ref>مروارید و مهدوی‌مهر، «بررسی تمایز ماهوی «برهان شرط‌بندی پاسکال» و «حدیث محاجّۀ امام علیه‌السلام و ابن أبی‌العوجاء» و نتایج فلسفی و کلامی آن»، ص۵۸-۵۹.</ref> در نگاه او انسان در دنیا همانند فردی است که باید در وجود یا عدم خداوند شرط‌بندی کند و راه سومی ندارد. در این صورت در صورت عدم خدا اگر به وجود خدا باور داشته باشد سود زیادی از دست نداده و ضرر مهمی به او نرسیده است. اما در صورت وجود خداوند اگر به او ایمان نداشته باشد ضرر بسیاری کرده و شقاوت و بدبختی را به جان خریده است. به همین جهت عاقلانه است که در زندگی روی وجود خداوند شرط ببندیم نه عدم خدا.<ref>Pascal, Pensées,1900, p9</ref> | پاسکال (درگذشت: ۱۶۶۲م) فیلسوف فرانسوی در استدلالی برای [[اثبات خدا|اثبات خداوند]] یا لزوم باور به وجود خدا از معقول بودن ایمان به خدا به دلیل احتمال ضرر شدید در فرض کفر بهره برده است.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹؛ مروارید و مهدوی‌مهر، «بررسی تمایز ماهوی «برهان شرط‌بندی پاسکال» و «حدیث محاجّۀ امام علیه‌السلام و ابن أبی‌العوجاء» و نتایج فلسفی و کلامی آن»، ص۵۸-۵۹.</ref> در نگاه او انسان در دنیا همانند فردی است که باید در وجود یا عدم خداوند شرط‌بندی کند و راه سومی ندارد. در این صورت در صورت عدم خدا اگر به وجود خدا باور داشته باشد سود زیادی از دست نداده و ضرر مهمی به او نرسیده است. اما در صورت وجود خداوند اگر به او ایمان نداشته باشد ضرر بسیاری کرده و شقاوت و بدبختی را به جان خریده است. به همین جهت عاقلانه است که در زندگی روی وجود خداوند شرط ببندیم نه عدم خدا.<ref>Pascal, Pensées,1900, p9</ref> | ||
==استفاده از قاعده در علم اصول== | ==استفاده از قاعده در علم اصول== | ||
| خط ۸۴: | خط ۸۹: | ||
* بصری، محمد بن علی، المعتمد فی اصول الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۳ق. | * بصری، محمد بن علی، المعتمد فی اصول الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۳ق. | ||
* بهبهانی، محمدباقر بن محمد اکمل، مصابیح الظلام في شرح مفاتیح الشرائع، قم، مؤسسه علامه مجدد وحيد بهبهانی، ۱۴۲۴ق. | * بهبهانی، محمدباقر بن محمد اکمل، مصابیح الظلام في شرح مفاتیح الشرائع، قم، مؤسسه علامه مجدد وحيد بهبهانی، ۱۴۲۴ق. | ||
* پاکتچی، احمد و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش. | |||
* تستری، نورالله، نهاية الإقدام في وجوب المسح على الأقدام، قم، بی‌نا، ۱۴۰۸ق. | * تستری، نورالله، نهاية الإقدام في وجوب المسح على الأقدام، قم، بی‌نا، ۱۴۰۸ق. | ||
* تسخیری، محمدعلی، القواعد الأصولیة و الفقهیة، تهران، المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الاسلامیة. المعاونیة الثقافیة، ۱۴۳۱ق. | * تسخیری، محمدعلی، القواعد الأصولیة و الفقهیة، تهران، المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الاسلامیة. المعاونیة الثقافیة، ۱۴۳۱ق. | ||
* تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، نشر الشریف الرضی، ۱۴۰۹ق. | * تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، نشر الشریف الرضی، ۱۴۰۹ق. | ||
* جهامی، جیرار، الموسوعة الجامعة لمصطلحات الفکر العربي و الإسلامي، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۲۰۰۶م. | |||
* حائری، عبدالکریم، درر الفوائد، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۱۸ق. | * حائری، عبدالکریم، درر الفوائد، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۱۸ق. | ||
* حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، قم، مطبعة العلمیة، ۱۴۰۳ق. | * حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، قم، مطبعة العلمیة، ۱۴۰۳ق. | ||
| خط ۹۷: | خط ۱۰۴: | ||
* سید مرتضی، علی بن الحسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ش. | * سید مرتضی، علی بن الحسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ش. | ||
* سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیره فی علم الکلام، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۱۱ق. | * سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیره فی علم الکلام، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۱۱ق. | ||
* شریف شیرازی، محمد هادى بن معين الدين محمد، الكشف الوافي في شرح أصول الكافي، قم، دارالحدیث، ۱۴۳۰ق. | |||
* شیخ انصاری، مرتضی ابن محمد امین، الفوائد الاصولیة، تهران، شمس تبریزی، ۱۳۸۴ش. | * شیخ انصاری، مرتضی ابن محمد امین، الفوائد الاصولیة، تهران، شمس تبریزی، ۱۳۸۴ش. | ||
* شیخ انصاری، مرتضی ابن محمد امین، رسائل فقهیه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۴ق. | * شیخ انصاری، مرتضی ابن محمد امین، رسائل فقهیه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۴ق. | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۱۱۲: | ||
* صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ق. | * صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ق. | ||
* طباطبایی مجاهد، محمد بن علی، مفاتیح الاصول، قم، موسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، افست از چاپ سنگی ۱۲۹۶ق. | * طباطبایی مجاهد، محمد بن علی، مفاتیح الاصول، قم، موسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، افست از چاپ سنگی ۱۲۹۶ق. | ||
* طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، نجف، مطابع النعمان، ۱۳۸۶ق. | |||
* علامه حلی، حسن بن یوسف، الالفین فی امامة مولانا امیرالمومنین(ع)، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق. | * علامه حلی، حسن بن یوسف، الالفین فی امامة مولانا امیرالمومنین(ع)، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق. | ||
* علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم، نشر الشریف الرضی، ۱۳۶۳ش. | * علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم، نشر الشریف الرضی، ۱۳۶۳ش. | ||