وجوب دفع ضرر محتمل: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
*'''معقول نبودن انکار آخرت:''' حتی اگر کسی دلیلی برای پذیرش [[آخرت]] نداشته باشد باز انکار آن معقول نیست، چرا که با عدم باور به آخرت احتمال ضرر بسیار بزرگ و شقاوت در زندگی ابدی وجود دارد.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۵.</ref> | *'''معقول نبودن انکار آخرت:''' حتی اگر کسی دلیلی برای پذیرش [[آخرت]] نداشته باشد باز انکار آن معقول نیست، چرا که با عدم باور به آخرت احتمال ضرر بسیار بزرگ و شقاوت در زندگی ابدی وجود دارد.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۵.</ref> | ||
=== احتجاج امامان(ع) با ملحدان === | ===احتجاج امامان(ع) با ملحدان=== | ||
در [[حدیث|روایتی]] از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده است که در مناظره با [[ابن‌ابی‌العوجاء]] یکی از ملحدان مشهور آن زمان، پس از بیان دلایل و استدلال‌های باور به [[خدا|خداوند]] و [[قیامت]] به مفاد قاعده عقلی دفع ضرر محتمل توجه می‌دهند.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹.</ref> بر اساس این گزارش، [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] ذکر می‌کنند که اگر خدا و قیامتی نباشد مومنان به خدا و قیامت هلاکتی نخواهند داشت و اهل نجاتند. در حالی که اگر خدا و قیامتی باشند مومنان نجات یافته و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸.</ref> | در [[حدیث|روایتی]] از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده است که در مناظره با [[ابن‌ابی‌العوجاء]] یکی از ملحدان مشهور آن زمان، پس از بیان دلایل و استدلال‌های باور به [[خدا|خداوند]] و [[قیامت]] به مفاد قاعده عقلی دفع ضرر محتمل توجه می‌دهند.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹.</ref> بر اساس این گزارش، [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] ذکر می‌کنند که اگر خدا و قیامتی نباشد مومنان به خدا و قیامت هلاکتی نخواهند داشت و اهل نجاتند. در حالی که اگر خدا و قیامتی باشند مومنان نجات یافته و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸.</ref> | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
گفته شده یکی از مباحث مرتبط با قاعده دفع ضرر محتمل در [[اصول فقه]]، نسبت آن با قاعده قبح عقاب بلابیان است.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> نسبت میان این دوقاعده را یکی از اختلافات میان [[اخباریان]] و [[اصولیان]] در شبهات بدوی تحریمی{{یاد|مواردی که قبل از بررسی ادله دینی و حاصل شدن علم کلی نسبت به حکم حرمت، احتمال می‌رود کاری حرام باشد. (مشکینی اردبیلی، الأصول، ۱۳۹۶ش، ص۳۶۵-۳۶۶)}} دانسته‌اند. اخباریان بر این باورند که این موارد قاعده دفع ضرر محتمل مقدم است و باید احتیاط کرد.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> در مقابل اصولیان معتقدند که این موارد محل جریان قاعده قبح عقاب بلابیان است. دفع ضرر محتمل تنها ضرورت بررسی ادله را در شبهات حکمیه{{یاد|شبهاتی که تردید در حکم است نه موضوع. یعنی شک می‌کنیم که در این مورد حکم دینی وجود دارد یا خیر. منشا این تردید می‌توان نبود نص، اجمال نص یا تعارض نص با نص دیگر باشد. (مشکینی اردبیلی، الأصول، ۱۳۹۶ش، ص۳۶۷)}} می‌رساند و اگر بعد از بررسی ادله دلیلی بر [[حرام|حرمت]] یا [[واجب|وجوب]] پیدا نشد در آن صورت حکم به مباح بودن کار داده می‌شود.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> | گفته شده یکی از مباحث مرتبط با قاعده دفع ضرر محتمل در [[اصول فقه]]، نسبت آن با قاعده قبح عقاب بلابیان است.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> نسبت میان این دوقاعده را یکی از اختلافات میان [[اخباریان]] و [[اصولیان]] در شبهات بدوی تحریمی{{یاد|مواردی که قبل از بررسی ادله دینی و حاصل شدن علم کلی نسبت به حکم حرمت، احتمال می‌رود کاری حرام باشد. (مشکینی اردبیلی، الأصول، ۱۳۹۶ش، ص۳۶۵-۳۶۶)}} دانسته‌اند. اخباریان بر این باورند که این موارد قاعده دفع ضرر محتمل مقدم است و باید احتیاط کرد.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> در مقابل اصولیان معتقدند که این موارد محل جریان قاعده قبح عقاب بلابیان است. دفع ضرر محتمل تنها ضرورت بررسی ادله را در شبهات حکمیه{{یاد|شبهاتی که تردید در حکم است نه موضوع. یعنی شک می‌کنیم که در این مورد حکم دینی وجود دارد یا خیر. منشا این تردید می‌توان نبود نص، اجمال نص یا تعارض نص با نص دیگر باشد. (مشکینی اردبیلی، الأصول، ۱۳۹۶ش، ص۳۶۷)}} می‌رساند و اگر بعد از بررسی ادله دلیلی بر [[حرام|حرمت]] یا [[واجب|وجوب]] پیدا نشد در آن صورت حکم به مباح بودن کار داده می‌شود.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> | ||
==کاربردهای فقهی قاعده دفع ضرر محتمل== | ==کاربردهای فقهی حقوقی قاعده دفع ضرر محتمل== | ||
علاوه بر [[کلام اسلامی|کلام]] و اصول، در [[فقه|علم فقه]] نیز قاعده دفع ضرر محتمل به کار رفته و در برخی کتب مربوط به [[قاعده فقهی|قواعد فقهیه]] از این قاعده نیز نام برده شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: تسخیری، القواعد الأصولیة و الفقهیة، ۱۴۳۱ق، ج۱، ۳۸۷؛ مصطفوی، القواعد الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۳۰۶.</ref> همچنین از این قاعده به عنوان اصل و اساس مسئله ضرورت [[تقلید (فقه)|تقلید]]، [[اجتهاد]] یا [[اصل احتیاط|احتیاط]] نام می‌برند.<ref>حسینی شاهرودی، حسین، الاجتهاد و التقلید، قم، فقه، ۱۴۳۹ق.</ref> | علاوه بر [[کلام اسلامی|کلام]] و اصول، در [[فقه|علم فقه]] نیز قاعده دفع ضرر محتمل به کار رفته و در برخی کتب مربوط به [[قاعده فقهی|قواعد فقهیه]] از این قاعده نیز نام برده شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: تسخیری، القواعد الأصولیة و الفقهیة، ۱۴۳۱ق، ج۱، ۳۸۷؛ مصطفوی، القواعد الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۳۰۶.</ref> همچنین از این قاعده به عنوان اصل و اساس مسئله ضرورت [[تقلید (فقه)|تقلید]]، [[اجتهاد]] یا [[اصل احتیاط|احتیاط]] نام می‌برند.<ref>حسینی شاهرودی، حسین، الاجتهاد و التقلید، قم، فقه، ۱۴۳۹ق.</ref> | ||
از فقهایی که در مباحث فقهی مختلف از این قاعده بهره برده‌اند می‌توان به [[ابن‌ادریس حلی]] (درگذشت: [[سال ۵۹۸ هجری قمری|۵۹۸ق]]) در [[محاربه|حکم قتل محارب]] و [[سرقت|دزد]]،<ref>ابن ادریس حلی، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۹.</ref> [[علامه حلی]] در مسئله عدم جواز رفتن راهی که نشانه خطر دارد،<ref>علامه حلی، نهایة الإحکام في معرفة الأحکام، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵۳۰.</ref> [[سید نورالله حسینی شوشتری|قاضی نورالله شوشتری]] (درگذشت: [[سال ۱۰۱۹ هجری قمری|۱۰۱۹ق]]) در بحث [[تیمم]] بدل از [[وضو]] در مواقع ضرر،<ref>تستری، نهاية الإقدام في وجوب المسح على الأقدام، ۱۴۰۸ق، ص۴۰۳.</ref> [[محمدباقر بهبهانی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۰۵ هجری قمری|۱۲۰۵ق]]) در تبیین [[تسامح در ادله سنن|قاعده تسامح در ادله سنن]] در باب [[مکروه|مکروهات]]،<ref>بهبهانی، مصابیح الظلام في شرح مفاتیح الشرائع، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۲۳.</ref> [[ملا احمد نراقی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۴۵ هجری قمری|۱۲۴۵ق]]) در بحث حرمت نگهداری و آموزش [[کتب ضاله]]،<ref>نراقی، مستند الشیعة في أحکام الشریعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۱۵۷.</ref> [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]] (درگذشت: [[سال ۱۲۸۱ هجری قمری|۱۲۸۱ق]]) در بحث حرمت ضرر زدن به خود،<ref>شیخ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۱۶.</ref> [[آقا رضا همدانی|محقق همدانی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۲۲ هجری قمری|۱۳۲۲ق]]) در بررسی حکم صحت روزه [[جنابت|فرد جُنُبی]] که در اذان خواب مانده است،<ref>همدانی، مصباح الفقیه، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۴۳۴.</ref> [[سید محمد بن محمدتقی بحرالعلوم|محمد بحرالعلوم]] (درگذشت: [[سال ۱۳۲۶ هجری قمری|۱۳۲۶ق]]) در احکام عمل به [[وصیت]]،<ref>بحرالعلوم، بلغة الفقیه، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۹۸.</ref> [[ابوطالب اراکی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۲۹ هجری قمری|۱۳۲۹ق]]) در بررسی حکم آب پاک مشکوک به [[نجس|نجاست]]،<ref>اراکی، شرح نجاة العباد، ۱۳۷۸ق، ص۱۲۲.</ref> [[سید محسن طباطبائی حکیم|آیت‌الله سید محسن حکیم]] (درگذشت: [[سال ۱۳۹۰ هجری قمری|۱۳۹۰ق]]) در فروعات مربوط به [[حج]]<ref>حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۱۲.</ref> و [[سید ابوالقاسم خویی|آیت‌الله خویی]] (درگذشت: [[سال ۱۴۱۲ هجری قمری|۱۴۱۳ق]]) در [[تقلید (فقه)|مباحث تقلید]]<ref>خویی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۰۷ و ۱۳۳.</ref> و ضرورت یادگیری [[شکیات|احکام شک]]<ref>خویی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲.</ref> اشاره نمود. | از فقهایی که در مباحث فقهی مختلف از این قاعده بهره برده‌اند می‌توان به [[ابن‌ادریس حلی]] (درگذشت: [[سال ۵۹۸ هجری قمری|۵۹۸ق]]) در [[محاربه|حکم قتل محارب]] و [[سرقت|دزد]]،<ref>ابن ادریس حلی، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۹.</ref> [[علامه حلی]] در مسئله عدم جواز رفتن راهی که نشانه خطر دارد،<ref>علامه حلی، نهایة الإحکام في معرفة الأحکام، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵۳۰.</ref> [[سید نورالله حسینی شوشتری|قاضی نورالله شوشتری]] (درگذشت: [[سال ۱۰۱۹ هجری قمری|۱۰۱۹ق]]) در بحث [[تیمم]] بدل از [[وضو]] در مواقع ضرر،<ref>تستری، نهاية الإقدام في وجوب المسح على الأقدام، ۱۴۰۸ق، ص۴۰۳.</ref> [[محمدباقر بهبهانی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۰۵ هجری قمری|۱۲۰۵ق]]) در تبیین [[تسامح در ادله سنن|قاعده تسامح در ادله سنن]] در باب [[مکروه|مکروهات]]،<ref>بهبهانی، مصابیح الظلام في شرح مفاتیح الشرائع، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۲۳.</ref> [[ملا احمد نراقی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۴۵ هجری قمری|۱۲۴۵ق]]) در بحث حرمت نگهداری و آموزش [[کتب ضاله]]،<ref>نراقی، مستند الشیعة في أحکام الشریعة، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۱۵۷.</ref> [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]] (درگذشت: [[سال ۱۲۸۱ هجری قمری|۱۲۸۱ق]]) در بحث حرمت ضرر زدن به خود،<ref>شیخ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۱۶.</ref> [[آقا رضا همدانی|محقق همدانی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۲۲ هجری قمری|۱۳۲۲ق]]) در بررسی حکم صحت روزه [[جنابت|فرد جُنُبی]] که در اذان خواب مانده است،<ref>همدانی، مصباح الفقیه، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۴۳۴.</ref> [[سید محمد بن محمدتقی بحرالعلوم|محمد بحرالعلوم]] (درگذشت: [[سال ۱۳۲۶ هجری قمری|۱۳۲۶ق]]) در احکام عمل به [[وصیت]]،<ref>بحرالعلوم، بلغة الفقیه، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۹۸.</ref> [[ابوطالب اراکی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۲۹ هجری قمری|۱۳۲۹ق]]) در بررسی حکم آب پاک مشکوک به [[نجس|نجاست]]،<ref>اراکی، شرح نجاة العباد، ۱۳۷۸ق، ص۱۲۲.</ref> [[سید محسن طباطبائی حکیم|آیت‌الله سید محسن حکیم]] (درگذشت: [[سال ۱۳۹۰ هجری قمری|۱۳۹۰ق]]) در فروعات مربوط به [[حج]]<ref>حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۱۲.</ref> و [[سید ابوالقاسم خویی|آیت‌الله خویی]] (درگذشت: [[سال ۱۴۱۲ هجری قمری|۱۴۱۳ق]]) در [[تقلید (فقه)|مباحث تقلید]]<ref>خویی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۰۷ و ۱۳۳.</ref> و ضرورت یادگیری [[شکیات|احکام شک]]<ref>خویی، موسوعة الامام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲.</ref> اشاره نمود. | ||
در [[قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران]] نیز بر اساس این قاعده قوانینی وضع شده است.<ref>لطفی، «قاعدۀ وجوب دفع ضرر محتمل و کاربرد آن در قانون آئین دادرسی مدنی»، ص۲۱۷.</ref> در این قوانین، مالی به عنوان تامین در اختیار دادگاه قرار می‌گیرد که مانع ضرر احتمالی یکی از طرفین دعوا گردد. از جمله این قوانین می‌توان به اخذ تامین در دعاوی مالی، اخذ تامین از اتباع بیگانه، اخذ تامین در اجرای حکم غیابی و اخذ تامین در اعاده دادرسی اشاره کرد.<ref>لطفی، «قاعدۀ وجوب دفع ضرر محتمل و کاربرد آن در قانون آئین دادرسی مدنی»، ص۲۱۷-۲۲۸.</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۲۶: | خط ۱۲۸: | ||
* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق. | * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق. | ||
* لطفی، اسدالله، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1702086/%d8%af%d9%81%d8%b9-%d8%b6%d8%b1%d8%b1-%d9%85%d8%ad%d8%aa%d9%85%d9%84 «دفع ضرر محتمل»]، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۷، ۱۳۹۱ش. | * لطفی، اسدالله، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1702086/%d8%af%d9%81%d8%b9-%d8%b6%d8%b1%d8%b1-%d9%85%d8%ad%d8%aa%d9%85%d9%84 «دفع ضرر محتمل»]، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۷، ۱۳۹۱ش. | ||
* لطفی، اسدالله، [https://jlviews.ujsas.ac.ir/article_703393_3a2d3e72baab9164b6a38c64785be4ee.pdf «قاعدۀ وجوب دفع ضرر محتمل و کاربرد آن در قانون آئین دادرسی مدنی»]، فصلنامه دیدگاه‌های حقوقی قضایی، دوره ۱۷، شماره ۵۹، پیاپی ۵۹، آبان ۱۳۹۱ش. | |||
* ماتریدی، محمد بن محمد، التوحید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۷ق. | * ماتریدی، محمد بن محمد، التوحید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۷ق. | ||
* مروارید، جعفر و وحید مهدوی‌مهر، [https://pfk.qom.ac.ir/article_1148_f4e8ced06b290245a24cd882969566f7.pdf «بررسی تمایز ماهوی «برهان شرط‌بندی پاسکال» و «حدیث محاجّۀ امام علیه‌السلام و ابن أبی‌العوجاء»] و نتایج فلسفی و کلامی آن»، مجله پژوهش‌های فلسفی‌کلامی، دوره۲۰، شماره۲، پیاپی ۷۶، تیر ۱۳۹۷ش. | * مروارید، جعفر و وحید مهدوی‌مهر، [https://pfk.qom.ac.ir/article_1148_f4e8ced06b290245a24cd882969566f7.pdf «بررسی تمایز ماهوی «برهان شرط‌بندی پاسکال» و «حدیث محاجّۀ امام علیه‌السلام و ابن أبی‌العوجاء»] و نتایج فلسفی و کلامی آن»، مجله پژوهش‌های فلسفی‌کلامی، دوره۲۰، شماره۲، پیاپی ۷۶، تیر ۱۳۹۷ش. | ||