اسماء بن خارجه فزاری: تفاوت میان نسخه‌ها

| نام کامل            = أَسماء بن خارجة بن  بن حِصن بن حُذیفة بن بَدر فَزاری کوفی

| لقب                = فَزاری کوفی

| نسب/قبیله          = [[بنو فَزارة]] بن ذِبیان بن بَغیض بن رِیث بن غَطفان ابن سَعد بن قِیس عیلان بن مُضَر بن نَزار بن مُعَدّ بن عَدنان‏

| خویشاوندان سرشناس  = دامادها: [[عبیدالله بن زیاد|عُبیدالله بن زیاد]]، [[بشر بن مروان|بُشر بن مَروان]]، [[حجاج بن یوسف ثقفی|حَجاج بن یوسف]]. فرزندان مهم: حَسّان، مالِک، هِند. نوادگان مهم: [[ابواسحاق فَزاری]]، [[محمد ذو الشّامَه]].

| تاریخ و مکان درگذشت = سال ۸۲ق، [[کوفه]]

| نحوه درگذشت        = طبیعی

| دلیل شهرت          = همکاری با [[عبیدالله بن زیاد]] در واقعه [[واقعه کربلا|واقعه کربلا]]

| نقش‌های برجسته      = شخصیت برجسته قبیلگی و سیاسی و مشاور حاکمان [[کوفه]]

'''أَسماء بن خارِجة''' (درگذشت ۸۲ق) از شخصیت‌های تاثیرگذار سیاسی [[کوفه]] به ویژه در حوادث منتهی به [[واقعه کربلا]] بود. او از [[تابعین|تابعان صحابه رسول خدا(ص)]] و بزرگ [[قبیله بنوفَزاره]] و یکی از رجال برجسته کوفه بود. هر چند در سپاه [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] حضور داشت ولی پس از آن، تمایلات [[بنی‌امیه|امویش]] آشکار شد و همواره در دارالخلافۀ حاکمان اموی کوفه حضور داشت.

وی مشاور و پدرِ همسر سه تن از حاکمان کوفه؛ [[عبیدالله بن زیاد|عُبیدالله بن زیاد]]، [[بشر بن مروان|بُشر بن مَروان]] و [[حجاج بن یوسف ثقفی|حَجاج بن یوسف ثَقَفی]] بود. اسماء در زمان عُبیدالله بن زیاد، در اِحضار [[هانی بن عروه]] به دارالخلافه و شکست قیام [[مسلم بن عقیل|مُسلم بن عَقیل]] و [[شهادت]] آن دو نقش داشت ولی در [[کربلا|کَربَلا]] به سبب نسبت فامیلی، [[حسن مثنی|حَسَن مُثَنّی]] را نجات داد. او در در زمان حَجاج، برخی شورشیان بر [[عثمان بن عفان|عُثمان بن عَفّان]] و [[شیعیان]] برجسته مانند [[کمیل بن زیاد نخعی|کُمیل بن زیاد نَخَعی]] را به حجاج معرفی کرد و در شهادت ایشان تاثیر بسزایی داشت.  

أَسماء بن خارجة بن حِصن بن حُذیفة بن بَدر فَزاری کوفی، بنا بر نظر صحیح‌تر، از تابعین صحابه رسول خدا(ص)،<ref>زرکلی، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۳۰۵.</ref> بزرگ قبیله بنوفزارۀ کوفه<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۱۷۳؛ ابن حزم اندلسی، جمهرة أنساب العرب، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۷</ref> و در زمان [[حکومت امام علی(ع)|خلافت امام علی(ع)]]، در [[جنگ صفین]] در سپاه امیرمومنان(ع) حضور داشت.<ref>مدنی، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، ص۲۷۰.</ref> در زمان امارت [[زیاد بن ابیه]] بر [[کوفه]] (حکومت: ۴۸-۵۳ق) و در داستان [[حجر بن عدی|حُجر بن عَدی]]؛ صحابی برجسته امام علی(ع) (شهادت: ۵۱ق)، اسماء از جمله کسانی بود که به درخواست زیاد (درگذشت: ۵۳ق) علیه حُجر گواهی داد<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۲۵۴.</ref> که در پی آن حُجر دستگیر و به سوی شام فرستاده و در بین راه به [[شهادت]] رسید.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۳۱.</ref> البته برخی منابع آورده‌اند که او بعدها از این کارش، پشیمان شد.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۷۰.</ref>

زمانی که [[عبیدالله بن زیاد]]، امیر [[کوفه]] شد (۶۰ق) اسماء دخترش را به ازدواج او درآورد<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۳۸۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۲۳.</ref> و در [[دار الخلافه]] حضور و با او همکاری داشت.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۷۸.</ref> عبیدالله نقشه اصلی خود را که همانا ایجاد رعب و وحشت و کنترل شهر بود، به وسیله اسماء و چند تن دیگر مانند [[کثیر بن شهاب حارثی]] و [[محمد بن أشعث بن قیس]] و [[قعقاع بن سوید بن عبد الرحمان منقری]] پیاده کرد.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۷۸.</ref> عبیدالله به این افراد دستور داد که در میان مردم کوفه پراکنده شوند و آنها را به اطاعت فراخوانده و از همراهی [[مسلم بن عقیل]]؛ سفیر [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین]](ع) در کوفه و  مشارکت در شورش بترسانند به گونه‌ای که مردم خیال کنند سپاهی عظیم به سوی کوفه در حال حرکت است.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۷۸.</ref>

همچنین زمانی که عبیدالله قصد آن را داشت که [[هانی بن عروه]]؛ شیعه برجسته کوفی (شهادت ۶۰ق) را به دار الخلافه فراخواند و مسلم بن عقیل را از او مطالبه کند و در صورت امتناع او را به شهادت برساند، اسماء بن خارجه و [[محمد بن اشعث بن قیس کندی|محمد بن اشعث]] را به دنبال وی روانه کرد.<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۳۹۴ق، ج‏۲، ص۸۰.</ref> شاید بدان دلیل که اسماء از بزرگان زمانه خود <ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۱۷۳؛ ابن حزم اندلسی، جمهرة أنساب العرب، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۷</ref> و مشهور به سخاوت،<ref>ابن فقیه، البلدان، ۱۴۱۶ق، ص۲۰۴؛ ابن عبد البر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ۱۴۱۲ق، ج‏۳، ص۸۸۱.</ref> خردمندی<ref>عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۹.</ref>  و ادب <ref>عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۲۵۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۱۷۳؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۲۳۵.</ref> بود، هانی سخن او را مبنی بر عدم وجود خطر، پذیرفت و با آنان به دار الخلافه رفت. همین امر سبب شهادت هانی شد و تاثیر بسزایی در شکست قیام [[مسلم بن عقیل]] داشت.

===نجات حسن مثنی به دست اسماء===  

بنا بر نظر [[شیخ مفید]] و [[محمد تقی شوشتری]]، اسماء بن خارجه در سپاه [[عمر بن سعد]] علیه [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]] نجنگیده و تنها پس از اتمام جنگ در [[روز عاشورا]]، در [[کربلا]] حاضر شده و با مشاهده [[حسن مثنی]] که مجروح شده بود، به دلیل هم‌قبیلگی با مادرش، جان او را نجات داده است.<ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۴، ج۲، ص۲۵؛ تستری، قاموس الرجال، ۱۴۲۲ق، ج۱۱، ص۳۹.</ref>

زمانی که عبیدالله، [[مختار بن ابی عبید ثقفی]] (درگذشت: ۶۷ق) را  زندان و قسم یاد کرد که او را می‌کُشد، اسماء بن خارجه و [[عروة بن مغیرة]] در زندان به دیدن مختار رفته و او را از اقدامات تحریک‌کننده عبیدالله، برحذر داشتند.<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۰۰ق، ج‏۵، ص۳۸۵.</ref> ولی این امر سبب نشد که مختار نقش او را در واقعه کربلا فراموش کند. بنابراین پس از تسلط مختار بر کوفه و زمانی که هنگام انتقام از شرکت‌کنندگان و تاثیرگذاران در [[واقعه کربلا|واقعه کربلا]] فرا رسید، مختار در سخنانی از اسماء یاد و او را تهدید کرد. این خبر که به گوش اسماء رسید، با توجه به عزم جزم مختار که از [[سجع]] سخنانش هویدا بود، درنگ را جایز ندید و گریخت<ref>.بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۶، ص۴۱۰-۴۱۱</ref> مختار نیز خانه او و پسرعموهایش را خراب کرد<ref>ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق،  ج۶، ص۲۵۴.</ref> اسماء هم تا شکست مختار، به کوفه بازنگشت.<ref>ابن قتیبه دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۳۰۳.</ref>

اسماء پس از شروع امارت [[حجاج بن یوسف ثقفی]] بر کوفه (۷۵ق)، پدرزن حاکم جدید نیز شد<ref>ابن حبیب، المحبر، دار الافاق الجدیده، ص۴۴۳.</ref> و به [[دار الخلافه]] رفت و آمد داشت.<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۷، ص۸۲.</ref> زمانی که حجاج شورشیان بر [[عثمان بن عفان]] و شیعیان امام علی(ع) را جستجو، دستگیر و به شهادت می‌رساند، اسماء برخی شورشیان و بعضی شیعیان برجسته مانند [[کمیل بن زیاد نخعی]] را به حجاج (درگذشت: ۹۵ق) معرفی نمود.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج‏۴، ص۴۰۴.</ref>

در زمان امارت [[عبدالله بن مطیع]] (درگذشت: ۷۳ق) که از سوی [[عبدالله بن زبیر]] (درگذشت: ۷۳ق) بر کوفه حکم می‌راند نیز اسماء بن خارجه، در دارالخلافه حضور داشت و طرف [[مشورت]] امیر وقت بود.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷، ج۶، ص۳۱.</ref> اسماء در زمان [[خلافت]] [[عبدالملک بن مروان]] (حکومت: ۶۶-۸۶ق) و زمانی که برادر عبدالملک یعنی [[بُشر بن مروان]] (درگذشت: ۷۵ق)، در کوفه، [[حاکم]] شد، دخترش را به ازدواج بُشر درآورد<ref>ابن حبیب، المحبر، دار الافاق الجدیده، ص۴۴۳.</ref> و در برخی موارد از جمله در واقعه نصب [[مهلب بن ابی صفره]] (درگذشت: ۸۲ق) برای [[جنگ]] با [[خوارج]] [[ازرقی]] طرف مشورت وی قرار گرفت.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۴۲۱؛ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۶، ص۳۶۶؛ ابن قتیبه، الإمامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج‏۲، ص۱۰۹.</ref>

اسماء بن خارجه دارای پسرانی به نام‌های مالک، عُیَیْنة، <ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۱۳، ص۱۷۴.</ref> حَسّان و محمد بود و به همین دلیل او را ابوحَسّان<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳ ص۱۷۳.</ref> یا ابومحمد می‌گفتند.<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲</ref> شاید مالک و حسان، یک شخص باشند چرا که نام حسان تنها در داستان دستگیری هانی بن عروه به میان آمده است.<ref>ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق،  ج۵، صص۴۴، ۴۶؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷، ج۵، ص۳۶۵.</ref>

اسماء دارای دخترانی نیز بود. مشهورترین آنها  هند است که ابوهند یکی از کنیه‌های پدرش؛ ابوهند برگرفته از نام اوست.<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲.</ref> او که در منابع زیبا و ترانه سرا توصیف شده <ref>زرکلی، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۹۶.</ref> با سه تن از حاکمان کوفه یعنی عبیدالله بن زیاد<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۳۸۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۲۳.</ref>، [[بشر بن مروان بن حکم]] و [[حجاج بن یوسف ثقفی]] [[ازدواج]] کرد.<ref>ابن حبیب، المحبر، دار الافاق الجدیده، ص۴۴۳.</ref> به نظر می رسد، اعمال عبیدالله بن زیاد تاثیری در عشق هند نداشته چرا که از او نقل شده که روز [[قیامت]] مشتاق است تا بار دیگر همسرش را ملاقات کند.<ref>زرکلی، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۹۶.</ref> حتی حجاج که به بهانه تربیت عبدالملک؛ فرزند هند و بشر بن مروان<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۶، صص۳۲۰ ، ۳۲۸.</ref> با هند ازدواج کرده بود،<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۱۳، ص۳۷۷.</ref> به دلیل اظهار علاقه هند به عبیدالله بن زیاد(شوهر سابقش) او را [[طلاق]] داد.<ref>زرکلی، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۹۶-۹۷.</ref>

نسل اسماء بن خارجه بعدها در [[کوفه]] مشهور و حائز مراتب علمی، فرهنگی و سیاسی شدند. در بعد علمی از آنجا که خود اسماء از [[محدث|محدثان]] اهل سنت<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲.</ref> و نه شیعه<ref>نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، حیدری، ج۱، ص۶۰۳.</ref> بود و افرادی همچون فرزندش مالک و علی بن ربیعه از او حدیث نقل کرده‌اند،<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲.</ref> برخی نوادگان او نیز در زمره محدثان قرار گرفتند. برای نمونه می‌توان به محمد فرزند ام حبیب دختر اسماء بن خارجه و عیسی بن طلحة بن عبیدالله بن زیاد اشاره کرد که از [[محدثان]] و [[ثقه|ثقات]] [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] بود.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۲۵.</ref> از دیگر شخصیت‌های فرهنگی این خاندان، ابراهیم بن محمد بن حارث بن اسماء بن خارجه معروف به [[ابواسحاق فزاری|ابو اسحاق فزاری]] و از محدثان اهل سنت است<ref>شبستری، الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۶۰.</ref>  که او را به رغم [[فقاهت]]، فضل، [[وثاقت]] و اهل خیر بودن، [[محدث|محدثی]] پرخطا شمرده‌اند.<ref>ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۱۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۳۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۱۷۳.</ref> [[ابوعبدالله مروان بن معاویة بن حارث بن أسماء]] پسر عموی ابراهیم نیز در میان عالمان [[علم رجال]] [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] [[ثقه]] شناخته شده است.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۳۸؛ ابن حزم اندلسی، جمهرة أنساب العرب، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۷-۲۵۸.</ref>

در بُعد سیاسی نیز می‌توان به محمد [[ذوالشامه]] اشاره کرد. پدر او عمرو بن ولید بن عقبة بن ابی معیط و مادرش یکی از دختران اسماء بن خارجه بود.  او از سوی [[مسلمة بن عبدالملک]]، امیر کوفه گردید (۱۰۲ق).<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۹، ص۳۴۶.</ref>

تاریخ درگذشت اسماء بر خلاف تاریخ ولادتش که به درستی روشن نیست، دارای اقوال متعددی است. [[ابن حجر عسقلانی]] (درگذشت: ۸۵۲ق) بنا بر وفات اسماء در سن ۸۰ سالگی و در سال ۶۰ق، چنان گمان کرده که اسماء پیش از [[مبعث]] به دنیا آمده است<ref>عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۹.</ref> ولی این نظر نمی‌تواند صحیح باشد، چرا که گزارشات چندی درباره [[وفات]] او در سال ۶۰ ق<ref>عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۹.</ref> ۶۵ <ref>سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۰، ص۲۱۳؛ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۵۰.</ref>، ۶۶ <ref>زرکلی، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۳۰۵؛ زرکلی، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۲۹۳.</ref> و ۸۲ ق <ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۴۳.</ref>وجود دارد و به نظر می رسد، به دلیل تعاملاتی که اسماء با [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج]] داشته <ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۷، ص۸۲؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۴۴.</ref> و سخن [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج]] درباره [[مرگ]] وی، <ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج‏۱۳، ص۳۶۰.</ref> او بایستی پس از شروع [[امارت]] [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج]] بر [[کوفه]] (۷۵ق) زنده باشد و بنابراین درست‌ترین تاریخ درگذشت وی، ۸۲ق است.{{مدرک}}