فتوحات مسلمانان: تفاوت میان نسخه‌ها

بر اساس گزارش مورخین دو تن از اعراب به نام‌های [[مُثَنَّی بن حارِثه]] و [[سُوَید بن قُحطَبه]] در مرزهای ایران تاخت و تاز و برخی قَصَبه‌ها را نیز غارت می‌کردند و کسی به تعقیبشان نمی‌آمد. آنان نامه‌ای به [[ابوبکر]] نوشتند که اوضاع ایران پریشان است و از وی برای هجوم به ایران تقاضای اعزام سپاه کردند. ابوبکر، [[خالد بن ولید]] را مامور کرد که به [[حیره]] رود و با یاران مثنی به سوی [[ایران]] حرکت کند.<ref>ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۷۰ ؛ الدینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۱۱ ؛ ابن اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۸۳.</ref>

[[خالد بن ولید]] اواخر [[سال ۱۱ هجری قمری|سال ۱۱]] از [[یمامه]] راهی عراق شد. مصاف با ایرانیان از شهر اُبُلّه نزدیک [[بصره]] امروزی آغاز شد.<ref>الطبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳ ، ص۳۴۳ </ref>او سپس در نبردهای متعددی بر ایرانیان غلبه یافت.<ref>ابن اثیر، الکامل،۱۳۸۵ق، ج۲، ص۳۸۷ </ref> در [[ربیع الاول]] [[سال ۱۲ هجری قمری|سال ۱۲ق]] سر انجام [[حیره]] را به محاصره گرفت و آنان را مخیر بر [[جزیه]] و جنگ و یا اسلام آوردن نمود. مردم حیره به جزیه راضی گشتند و بدین ترتیب اولین جزیه به سوی [[خلیفه]] ارسال شد.<ref>دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۱۲</ref> حیره سه بار بین مسلمین و ایرانیان دست به دست شد و آخرین بار توسط [[سعد بن ابی وقاص]] فتح گردید<ref>ابن اثیر، الکامل،۱۳۸۵ق، ج۲، ص۳۸۷ </ref>  

پس از فتح [[انبار|شهر انبار]] در غرب [[بغداد]] و عین التمر، در غرب [[کوفه]]<ref>الحموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م ، ج۴ ، ص۱۷۸</ref> خالد ماموریت یافت که به سوی [[شام]] حرکت کند.<ref>دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۱۲</ref> بدین سان فتوحات در دو سوی شبه جزیره دنبال گرفته شد.

ابوبکر ابتدا لشکری را به فرماندهی [[خالد بن سعید]] به [[شام]] گسیل داشت. اما با اصرار عمر و به این علت که وی هوادار [[امام علی علیه‌السلام|علی]] است، [[ابو عبیده جراح]] به جای وی انتخاب گردید.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۵۸ق، ج۲ ، ص۱۳۳</ref> عمرو عاص نیز با سپاهی راهی [[حمص]] و [[فلسطین]] گردید. با طولانی شدن نبرد با [[هرقل]]، امپراتور روم، ابوبکر، خالد بن ولید را نیز بدانجا اعزام نمود. نبرد [[اجنادین]] با کشته شدن عده زیادی از [[صحابه]] به پیروزی رسید.<ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۷ ، ص۵۵</ref>  

با نبرد [[مرج الصفر]] اولین شهر شام به دست مسلمانان افتاد.<ref>ابن مسکویه الرازی، تجارب الأمم،۱۳۷۹ش، ج۱ ، ص۲۹۸ </ref>سپس [[دمشق]] به محاصره مسلمانان در آمد.<ref>البلاذری، فتوح البلدان،۱۹۸۸م، ص۱۲۱</ref> گفته شده در زمان محاصره بود که خبر عزل خالد بن ولید بدو رسید. اما یکی از اسقفان شهر با گرفتن امان‌نامه از او، راه ورود به شهر را به او نشان داد و مسلمانان وارد شهر شدند درگیری‌های زیادی در گرفت. با وجود اعتراض برخی از مسلمانان ابو عبیده امان‌نامه خالد را پذیرفت و به خلیفه نوشت که [[دمشق]] با صلح گشوده شد.<ref>البلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۱۲۳ - ۱۲۵</ref>

فتح کامل شام در [[سال ۱۵ هجری قمری|سال ۱۵ قمری]] و دوران زمامداری [[عمر بن خطاب|عمر]] صورت گرفت. [[بعلبک]] و حمص با مصالحه مردم آن شهرها فتح گردید. در همین سال میان نهر اردن و بحر المیت واقع در شام، جنگ بزرگ [[یرموک]] روی داد. هرقل از انطاکیه به [[قسطنطنیه]] گریخت.<ref>المقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵ ، ص۱۸۴</ref> در ۱۶ق قدس به محاصره مسلمانان درآمد. آن شهر نیز طی صلح‌نامه با مسیحیان و با حضور عمر به دست مسلمانان افتاد.<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۲۲۳</ref> مسلمانان که قدس را از [[معراج]] [[پیامبر]] به یاد داشتند آن را گرامی داشته و [[بیت‌المقدس]] نام نهادند.<ref>خسروشاهی، تاریخ بیت المقدس و مسئله فلسطین،۱۳۵۴ ، ص۱۵</ref>

با پیشنهاد [[عمرو بن عاص]] لشکرکشی به مصر که جزو قلمرو رومیان بود، آغاز شد. در [[سال ۲۰ هجری قمری|۲۰ق]] مصر با عقد پیمانی توسط [[مقوقس]] تسلیم شد. عمروعاص به سال ۲۱هجری قمری عازم اسکندریه که پایگاه دریایی رومیان بود، شد و سه ماه آن دیار را محاصره کرد و به شمشیر گشود.<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۲۲۳</ref>

عمر بن خطاب [[ابو عبید ثقفی]] را با پنج هزار مرد جنگی به مرزهای عراق گسیل داشت.<ref>الدینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۱۳</ref>او پس از عبور از رود [[فرات]] در نبرد [[یوم الجسر]] در ۱۳ق از ایرانیان به فرماندهی بهمن جادویه، شکست خورد. اما سال بعد به پیروزی‌هایی دست یافت و بر [[بغداد]] و سپس [[بصره]] امروزی تسلط پیدا کرد.<ref>المقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵ ، ص۱۷۰ </ref>

این بار ایرانیان با سپاهی عظیم به فرماندهی رستم فرخ‌زاد و مسلمانان به فرماندهی [[سعد بن ابی وقاص]] به مصاف پرداختند. چون ایرانیان پیشنهاد مسلمانان مبنی بر پذیرفتن اسلام و یا پرداخت جزیه را نپذیرفتند، نبردی بزرگ در [[فتح قادسیه|قادسیه]] روی داد و به هزیمت ایرانیان انجامید که تا تیسفون (مداین) عقب رفتند. به زودی [[تیسفون]]، پایتخت ساسانیان و سپس جلولا فتح شد و یزدگرد پادشاه ایران، به غرب گریخت.<ref>ابن اعثم،الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۱۵</ref> چون خبر این فتوحات به عمر رسید بدو دستور داد همانجا بماند و شهری برای مسلمین بنا کند. سعد [[کوفه]] را ساخت و مسلمانان را در آن جا سکنی داد.<ref>ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ۱۴۱۸ق، ص۸۶</ref>

[[ابوموسی اشعری]] [[اهواز]] را فتح کرد و سپس با همراهی [[عمار یاسر]] که جایگزین سعد شده بود شوشتر و [[شوش]] به تسلط مسلمانان در آمد. جنگ نهاوند که به [[فتح الفتوح]] شهره شد، در ۲۰ق رخ داد و با پیروزی مسلمانان خاتمه یافت.<ref>ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ۱۴۱۸ق، ص۱۸۰ -۱۸۲</ref>

عثمان با عزل [[ابو موسی اشعری]] از بصره، پسر خاله خود [[عبد الله بن عامر]] را والی آنجا نمود و از او خواست رو به فارس و [[خراسان]] گذارد. او با تسخیر اصطخر، دو سپاه به [[کرمان]] و [[خراسان]] فرستاد. [[نیشابور]]، [[طوس]]، [[مرو]]، سپس [[هرات]] و [[کابل]] به صلح فتح شد. اخنف بن قیس که تحت امر عبدالله عامر بود، پس از سرکوب شورش مرو رو به [[بلخ]] نهاد و آن جا را به صلح گشود.<ref>ابن اعثم،الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۳۳۷</ref>

در ایام خلافت [[امام علی]] فتوحات متوقف شد و او هیچ اقدامی در راستای گسترش فتوحات انجام نداد.<ref>خضری و سیدی، «ایستایی فتوح به دوران خلافت امام علی»، ص۴۶.</ref> او حتی برخی از سپاهان در خارج از حجاز- همانند سپاه [[اشعث بن قیس کندی|اشعث]] در آذربایجان- را به عراق فراخواند. چرا که طغیان‌های داخلی و [[تحریف]] دین برای وی مهم‌تر بود. آن حضرت دلیل جنگ با برادران مسلمان را به جهت رسوخ کفر، کژی، شبهه و تأویل در اسلام شمرده است.<ref>نهج البلاغه، خطبه۱۲۲</ref>

*'''رشد علم [[کلام]] و اعتقادات:''' فتح سرزمین‌های تازه موجب اختلاط مسلمانان با غیر مسلمانان و صاحبان آئین‌ها و مذاهب دیگر گردید که در بین‌شان علما، احبار، اسقف‌ها و بِطْریق‌هایی(مجتهد و زاهد ترسایان) اهل بحث بودند که می‌خواستند درباره ادیان و مذاهب بحث کنند، در نتیجه بحث‌های کلامی اوج گرفت.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۲۷۶</ref>

آنان به تدریج روحیه امت‌های مستکبر و استعمارگر را به خود گرفتند. امت اسلام به عرب و غیر عرب تقسیم شد. معاویه، والی [[شام]] حکومت اسلامی را رنگ سلطنت داد و در بین مسلمانان چون قیصرهای روم رفتار کرد.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۲۷۳</ref>[[خلیفه دوم]] اجازه نمی‌داد دختر عرب با مرد غیر عرب [[ازدواج]] نماید.وی معتقد بود فراگرفتن زبان فارسی موجب از بین رفتن مروت می‌شود.<ref>ابن شاذان، الإیضاح، ناشر مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ج۱ ، ص۲۸۱</ref>  

علی(ع) معتقد بود در آستانه خلافت وی جامعه به [[جاهلیت]] خود بازگشته است.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۱۷۹</ref> دیوان عمر بن خطاب [[مهاجر]] را بر [[انصار]] برتری می‌داد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۱۱۱</ref> و سیاست‌های [[عثمان]] اموی را بر دیگران.<ref>سیوطی، تاریخ الخلفا، ۱۹۹۲م، ص۱۶۴</ref>.این رویه چنان مستحکم شد که علی(ع) نیز نتوانست آن را برچیند. به او اعتراض می‌شد که چرا چونان عمر آنان را بر دیگران ترجیح نمی‌دهد.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۴۱ </ref>

عمر می‌گفت: اگر بخواهم می‌توانم این مردم را [[کافر]] کنم. گفتند: چگونه؟ گفت: سهمیه آنها را قطع می‌کنم.<ref>اسکافی، المعیار و الموازنه،بی‌تا، ص۸۷ </ref>ابو جعفر نقیب بر آن بود که اگر عمر [[قبله]] مردم را از کعبه به [[بیت المقدس]] تغییر داده و یا یکی از [[نماز]]های پنج‌گانه را حذف می‌کرد، کسی به او اعتراض نمی‌کرد، چرا که تمام تلاش مردم به دست آوردن مال بود، چون آن را به دست می‌آوردند ساکت می‌شدند.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۹۰</ref>

مال اندوزی چنان بود که حتی خود عثمان برای آن که [[آیه کنز]] شامل حال او نشود، می‌خواست «واو» اول آیه برداشته شود تا آیه فقط شامل اهل کتاب باشد.<ref>نک: سیوطی، الدر المنثور، الناشر: دار الفكر - بيروت، ج۴، ص۱۹۹</ref> میراثی که [[زبیر بن عوام]] پس از مرگش وانهاد تا پنجاه و دو میلیون درهم گزارش شده است.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳ ،ص ۸۱</ref>

چنان که [[اشعث بن قیس کندی|اشعث بن قیس]] در [[آذربایجان]] مشاهده کرد که بیشتر اهالی آن مسلمان شده و قرآن می‌خوانند.<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۲۰</ref> با این حال سیاست کلی فتوحات بر آن نبوده است. [[عثمان بن عفان|عثمان]] معتقد بود از مهم‌ترین عواملی که باعث خرابی جامعه اسلامی می‌شود خواندن [[قرآن کریم|قرآن]] توسط عَجَمان(غیر اعراب) است.<ref>حسین، الفتنة الکبری، ص۷۲</ref>

*'''دور کردن و سرگرم ساختن مخالفان''': راهی کردن [[صحابه]] معترض یا مخالف به فتوحات همواره مورد توجه خلافت بود. [[معاویه]] به [[عثمان]] توصیه کرد مخالفانش را به جهاد بفرستد تا زخم‌های شترهاشان برایشان مهم‌تر از نماز باشد.<ref>ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱ ، ص۴۹ </ref>ابن عامر نیز گفت: آنان را به جهاد مشغول کند تا علیه او شایعه سازی نکنند.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۵ش، ج۴ ، ص۳۳۳</ref>

*'''کسب مشروعیت''': بسیاری از اعراب پس از رحلت پیامبر با حکومت مرکزی سازگاری نداشتند چنان که مسئله [[جنگ‌های رده|جنگ با اهل رده(مرتدان)]] و مانعین زکات پیش آمد. اما این فتوحات بسیاری از آن‌ها را مجاب کرد. حضرت علی(ع) گوشزد کرده است که «پس از آن خداوند فتوحاتی نصیب مسلمانان کرد، سیری پس از گرسنگی و دارایی پس از ناداری سبب شد تا چیزهایی که از اسلام برایشان‌ خوشایند نبود، در دیدگانشان خوب جلوه کند و آن‌چه از دین نزدشان مضطرب و متزلزل بود در قلبشان جای گیرد و گفتند: اگر این آیین بر حق نبود، چنین و چنان نمی­ شد».<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱ ، ص۵۷ </ref> [[حذیفة بن یمان]]، با این که از یاران نزدیک [[امام علی(ع)|علی]] بود و در فتوحات نقش داشت، خلافت عمر را چنین توصیف می‌کند: «اسلام در زمان عمر مانند مردی رو به جلو بود که هیچ‌گاه به عقب باز نمی‌گشت، اما با قتل عمر همواره در عقب‌روی بود».<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳ ،ص ۲۸۵</ref>

*چون ابوبکر برای فتح شام از اصحاب نظر خواست، نظر علی(ع)را پذیرفت که گفت چه خلیفه خود شخصا به این نبرد برود و چه لشگری از جانب خود بفرستد، در هر دو حال پیروز خواهد بود زیرا از پیامبر شنیده است که دین اسلام بر همه ادیان غلبه خواهد کرد.<ref>ابن اعثم،الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۸۱</ref>

*وقتی که عمر خبر یافت که ایرانیان لشکری عظیم به نهاوند آورده‌اند تصمیم گرفت همه سپاهیان را از [[عراق]] و شام بدانجا گسیل کند و خود همراه سپاه به مصاف رود. ولی وقتی از دیگران نظرخواهی نمود، تنها علی بود که که او را از فراخواندن سپاه شام برحذر داشت، چون احتمال هجوم رومیان در بین بود. او هم‌چنین عمر را از همراهی سپاه منع کرد، چه در آن صورت ایرانیان در جنگ سخت‌تر و محکم‌تر خواهند بود.<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۷.</ref>

*هنگامی که ابوعبیده دمشق را فتح کرد، از عمر بن خطاب کسب تکلیف کرد که به کدام سو برود؟ عمر با علی مشورت کرد. علی پیشنهاد کرد که به [[بیت المقدس]] برود. عمر نیز چنین کرد و [[ابوعبیده جراح|ابوعبیده]] ایلیا را در محاصره گرفت. مردم آن شهر و نیز بیت المقدس شرط کردند که با شخص خلیفه حاضر به عقد صلح‌نامه و پرداخت [[جزیه]] هستند. همه اصحاب مخالف رفتن خلیفه به [[فلسطین]] بودند اما او با نظر علی(ع) بدان سوی رفت.<ref>واقدی، فتوح الشام، ۱۴۰۹ق، ج۱ ، ص۱۴۴-۱۴۸</ref>

درباره حضور [[حسنین]] در فتوحات دو گزارش وجود دارد که با انکار محققان متعددی روبه‌رو شده است. برخی گفته‌اند [[امام حسن(ع)]] و [[امام حسین(ع)]] در زمان فتح [[گرگان]] در سال ۲۹ق همراه سعید بن عاص بودند.<ref>البلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۳۲۶</ref> در گزارشی دیگر نیز آمده است: هنگامی که امام حسن(ع) عازم جرجان بود، وارد [[اصفهان]] شد.<ref>الأصبهانی، ذکر أخبار إصبهان، ۱۹۳۴م، ج۱ ، ص۴۷</ref>

مخالفان این گزارش معتقدند در گزارش‌های دیگر از فتوحات خبری از حضور حسنین نیست.<ref>خضری و سیدی، «ایستایی فتوح به دوران خلافت امام علی»، ص۳۹.</ref> و بلاذری نیز که راوی این حضور است خود این گزارش را با عبارت «گفته شده است» آورده که حاکی از عدم اطمینان و باورنداشتن اوست.<ref>خضری و سیدی، «ایستایی فتوح به دوران خلافت امام علی»، ص۳۹.</ref> جز آن‌که تناقض‌هایی در گزارشهای حضور این دو از جهت منطقه حضور و نیز سرداران همراه ایشان وجود دارد که پذیرش آن‌ها را مشکل می‌کند.<ref>خضری و سیدی، «ایستایی فتوح به دوران خلافت امام علی»، ص۳۹.</ref> برخی محققان [[شیعه]] نیز معتقدند این گزارش‌ها قابل اعتماد نیستند چرا که از یک سو خلفا نسبت به حضور [[اهل بیت]] در فعالیت‌های نظامی حساسیت داشتند و از دیگر سو اهل بیت به خاطر مشروعیت ندادن به فتوحات از شرکت در امور نظامی خودداری می‌کردناد.<ref>منتظر القائم، تاریخ امامت، ص۱۰۹</ref>{{یاد|جهت کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانید به مجله «تاریخ در آیینه پژوهش، پیش شماره دوم، بهار ۱۳۸۲، مقاله: مواضع امام علی(ع) در برابر فتوحات خلفا»، مراجعه فرمایید. http://noo.rs/D4PuM}}

[[خالد بن سعید بن عاص]] یکی از شیعیان علی(ع)است که سه ماه از بیعت با ابوبکر خودداری کرد. ابوبکر برای فتح شام او را فرمانده سپاه کرده بود لیکن با توصیه عمر او را عزل نمود.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۵۸ق، ج۲ ، ص۱۱۱.</ref> خالد در [[جنگ اجنادین|جنگ اَجنادَین]]<ref>ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۲۲</ref> و به قولی [[جنگ مرج الصفر|جنگ مَرْج الصُّفَّر]]<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۹۹ </ref>به شهادت رسید.

عمار یاسر جانشین سعد در کوفه گردید و در فتح شوشتر حضور داشت.<ref>ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ۱۴۱۸ق، ص۱۸۰ -۱۸۲</ref> در فتح شام، [[هاشم بن عتبه بن ابی وقاص|هاشم بن عتبة بن ابی‌وقاص‌ مرقال‌]]،<ref>الدینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۲۰</ref> [[فضل بن عباس‌]]<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۷ق، ج۴ ، ص۶۶.</ref> و [[مالک اشتر نخعی|مالک اشتر]]<ref>ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر، ۱۴۰۸ق، ج۲ ، ص۵۸۱</ref> حضور داشتند.

[[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]] با اصل فتوحات موافق است و بخشی از آن‌ها را صحیح ارزیابی می‌کند که در اثر آن رزمندگان اسلام قدرت‌های ظالم را از سر راه مردم برداشتند و مردم از اسلام استقبال کردند.<ref>خامنه‌ای. [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=7571 بیانات در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی،] اسفند ۱۳۷۷ش. </ref> ولی به نظر وی بخشی دیگر از فتوحات مسلمانان شکل جهان‌گشایی‌های سلاطین را پیدا کرده و قابل دفاع نیست.<ref>خامنه‌ای. [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=7571 بیانات در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی،] اسفند ۱۳۷۷ش. </ref>

[[محمدحسن رجبی دوانی|رجبی دوانی]] تاریخ‌پژوه شیعه گفته است امام علی(ع) با فتوحات مخالف بود و در زمان خودش این فتوحات را متوقف کرد، و به همین جهت هم گرفتار کمبود منابع مالی در حکومت خود شد.<ref>رجبی دوانی، [https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=46597 سیره امیرالمؤمنین برای بهبود معیشت مردم]، پایگاه اطلاع‌رسانی '''KHAMENEI.IR''' </ref>

* ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله،‌ شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.

* ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت،‌ دار صادر، ۱۳۸۵ق.

* ابن اعثم الکوفی، أبو محمد أحمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، ۱۴۱۱ق.

* ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۰۹ق.

* ابن الطقطقی ،محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت،‌دار القلم العربی، ط الأولی، ۱۴۱۸ق.

* ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت،‌دار الفکر، ط الثانیة، ۱۴۰۸ق.

* ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، چاپ احسان عباس، ۱۴۰۵ق.

* ابن شاذان، فضل، الإیضاح، محقق:سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

* ابن عبدالبر القرطبی، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت،‌ دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

* ابن مسكويه، ابو على، تجارب الأمم، تحقيق ابو القاسم امامى، تهران، سروش، ط الثانية، ۱۳۷۹ش.

* جرجانی، أبو القاسم حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، محقق: تحت مراقبة محمد عبد المعید خان، بیروت، عالم الکتب، ط۴ ، ۱۴۰۷ق.

* طبری، أبو جعفر محمد بن جرير، تاريخ الأمم و الملوك، ، تحقيق محمد أبو الفضل ابراهيم ، بيروت، دار التراث ، ط الثانية، ۱۳۸۷ق.

* یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، نجف، مکتبة المرتضویه، ۱۳۸۵۸ق.