۵٬۲۷۸
ویرایش
حوزه علمیه قم در دوره معاصر: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(ویکی سازی) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{دیگر کاربردها|حوزه علمیه قم}} | {{دیگر کاربردها|حوزه علمیه قم}}{{سیر تاریخی مرکزیت حوزه‌های علمیه}}[[پرونده:مدرسه فیضیه.jpg|بندانگشتی|250px|[[مدرسه فیضیه]] [[قم]]]] | ||
[[پرونده:مدرسه فیضیه.jpg|بندانگشتی|250px|[[مدرسه فیضیه]] [[قم]]]] | |||
پیش از آنکه [[عبدالکریم حائری یزدی]] در سال ۱۳۴۰ ق [[حوزه علمیه]] در [[قم]] تاسیس کند [[میرزا محمد فیض قمی]] که در ۱۳۳۳ق از [[سامرا]] به قم بازگشته بود از سال ۱۳۳۶ق شروع به بازسازی مدارس [[مدرسه دارالشفا|دارالشفا]] و [[مدرسه فیضیه|فیضیه]] که از کاربری علمی خارج شده بود، کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد. | پیش از آنکه [[عبدالکریم حائری یزدی]] در سال ۱۳۴۰ ق [[حوزه علمیه]] در [[قم]] تاسیس کند [[میرزا محمد فیض قمی]] که در ۱۳۳۳ق از [[سامرا]] به قم بازگشته بود از سال ۱۳۳۶ق شروع به بازسازی مدارس [[مدرسه دارالشفا|دارالشفا]] و [[مدرسه فیضیه|فیضیه]] که از کاربری علمی خارج شده بود، کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد. | ||
با پافشاری [[محمدتقی بافقی]] و پادرمیانی [[میرزا محمد ارباب]] و [[محمدرضا شریعتمدار ساوجی]]، از حاج شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد که از اراک به قم بیاید و حوزه علمیه سامان‌مندی در این شهر تأسیس کند. | با پافشاری [[محمدتقی بافقی]] و پادرمیانی [[میرزا محمد ارباب]] و [[محمدرضا شریعتمدار ساوجی]]، از حاج شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد که از اراک به قم بیاید و حوزه علمیه سامان‌مندی در این شهر تأسیس کند. | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۵: | ||
===عوامل تقویت حوزه علمیه قم=== | ===عوامل تقویت حوزه علمیه قم=== | ||
* با استقرار حائری در قم بسیاری از شاگردان او که در اراک به سر می‌بردند، از جمله اشخاص برجسته‌ای چون [[سید محمد تقی خوانساری]]، [[سید احمد خوانساری]]، [[امام خمینی]]، [[سید محمدرضا گلپایگانی ]] و [[محمد علی اراکی]] به قم آمدند. | *با استقرار حائری در قم بسیاری از شاگردان او که در اراک به سر می‌بردند، از جمله اشخاص برجسته‌ای چون [[سید محمد تقی خوانساری]]، [[سید احمد خوانساری]]، [[امام خمینی]]، [[سید محمدرضا گلپایگانی ]] و [[محمد علی اراکی]] به قم آمدند. | ||
* تشکیل حوزه علمیه در قم و حسن شهرت و مدیریت حائری موجب استقبال بسیاری از علما و انتقال آنان به قم گردید، از جمله [[ابوالحسن رفیعی قزوینی]] که از ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۹ق در قم مستقر شد و به تعلیم و تدریس پرداخت،<ref>صدرالدین شیرازی، مقدمه آشتیانی، ص صدوسی ونه؛ رفیعی قزوینی، مقدمه رضانژاد، ص بیست ویک؛ استادی، ص ۱۴۳</ref> [[محمدرضا مسجدشاهی]] از علمای [[اصفهان]] که از ۱۳۴۴ق تا ۱۳۴۶ق در قم اقامت گزید و [[محمدعلی شاه‌آبادی]] که در ۱۳۴۷ق به قم وارد شد و تا ۱۳۵۴ در آنجا ماند.<ref>استادی، ص ۱۴۳</ref> حضور استادان و مدرّسان مهاجر و مجاور فراوان در قم در عهد حائری نشان از نشاط علمی حوزه علمیه قم در این عصر دارد.<ref>برای اسامی تعداد قابل توجهی از آنان ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۱، ص ۲۱۶۲۳۴</ref> | *تشکیل حوزه علمیه در قم و حسن شهرت و مدیریت حائری موجب استقبال بسیاری از علما و انتقال آنان به قم گردید، از جمله [[ابوالحسن رفیعی قزوینی]] که از ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۹ق در قم مستقر شد و به تعلیم و تدریس پرداخت،<ref>صدرالدین شیرازی، مقدمه آشتیانی، ص صدوسی ونه؛ رفیعی قزوینی، مقدمه رضانژاد، ص بیست ویک؛ استادی، ص ۱۴۳</ref> [[محمدرضا مسجدشاهی]] از علمای [[اصفهان]] که از ۱۳۴۴ق تا ۱۳۴۶ق در قم اقامت گزید و [[محمدعلی شاه‌آبادی]] که در ۱۳۴۷ق به قم وارد شد و تا ۱۳۵۴ در آنجا ماند.<ref>استادی، ص ۱۴۳</ref> حضور استادان و مدرّسان مهاجر و مجاور فراوان در قم در عهد حائری نشان از نشاط علمی حوزه علمیه قم در این عصر دارد.<ref>برای اسامی تعداد قابل توجهی از آنان ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۱، ص ۲۱۶۲۳۴</ref> | ||
* عوامل سیاسی و اجتماعی دیگری هم در آغاز تأسیس حوزه علمیه قم بر رونق آن افزود، که از آن میان می‌توان به رفتن [[احمدشاه قاجار]] به قم اشاره کرد. وی نخستین بار در [[۲۱ ربیع‌الاول]] ۱۳۴۲ برای عرض تبریک تأسیس حوزه علمیه قم<ref>مکی، ج ۲، ص ۴۳۲</ref> و بار دوم به هنگام آمدن علمای [[نجف]] به قم به آنجا رفت.<ref>شریف رازی، آثار الحجة ج ۱، ص ۸۵</ref> | *عوامل سیاسی و اجتماعی دیگری هم در آغاز تأسیس حوزه علمیه قم بر رونق آن افزود، که از آن میان می‌توان به رفتن [[احمدشاه قاجار]] به قم اشاره کرد. وی نخستین بار در [[۲۱ ربیع‌الاول]] ۱۳۴۲ برای عرض تبریک تأسیس حوزه علمیه قم<ref>مکی، ج ۲، ص ۴۳۲</ref> و بار دوم به هنگام آمدن علمای [[نجف]] به قم به آنجا رفت.<ref>شریف رازی، آثار الحجة ج ۱، ص ۸۵</ref> | ||
* ورود عالمان بزرگ و مشهوری چون [[سید ابوالحسن اصفهانی]] و میرزا [[محمد حسین نائینی]] از نجف به قم و استقبال باشکوه حائری از آنان و واگذاری محل تدریس خویش به آنان نیز در این مقطع زمانی سبب تقویت این حوزه گردید.<ref>ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۱، ص ۲۴</ref> | *ورود عالمان بزرگ و مشهوری چون [[سید ابوالحسن اصفهانی]] و میرزا [[محمد حسین نائینی]] از نجف به قم و استقبال باشکوه حائری از آنان و واگذاری محل تدریس خویش به آنان نیز در این مقطع زمانی سبب تقویت این حوزه گردید.<ref>ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۱، ص ۲۴</ref> | ||
* ورود [[رضاخان]] به قم در هنگام نخست وزیری و طرح قضیه جمهوری در [[۶ فروردین]] سال [[سال ۱۳۰۳ هجری شمسی|۱۳۰۳ ش]]، و ملاقات و گفتگو با علما و از جمله حائری و صرف نظر کردن از آن نیز مایه بهره برداری متقابل حوزه علمیه قم و دولت گردید.<ref>ر.ک:حائری یزدی، ص ۱۱۸</ref> | *ورود [[رضاخان]] به قم در هنگام نخست وزیری و طرح قضیه جمهوری در [[۶ فروردین]] سال [[سال ۱۳۰۳ هجری شمسی|۱۳۰۳ ش]]، و ملاقات و گفتگو با علما و از جمله حائری و صرف نظر کردن از آن نیز مایه بهره برداری متقابل حوزه علمیه قم و دولت گردید.<ref>ر.ک:حائری یزدی، ص ۱۱۸</ref> | ||
* از دیگر عوامل تقویت حوزه علمیه قم مهاجرت علمای [[اصفهان]] به رهبری [[حاج آقا نورالله اصفهانی]] (متوفی [[سال ۱۳۴۶ هجری شمسی|۱۳۴۶]]) به قم در اعتراض به نظام سربازگیری اجباری با هدف مخالفت با پهلوی اول بود که تحرکی سیاسی را در حوزه علمیه قم موجب شد.<ref>ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۱، ص ۲۸؛ نجفی، ص ۲۳۷ـ ۳۰۰</ref> | *از دیگر عوامل تقویت حوزه علمیه قم مهاجرت علمای [[اصفهان]] به رهبری [[حاج آقا نورالله اصفهانی]] (متوفی [[سال ۱۳۴۶ هجری شمسی|۱۳۴۶]]) به قم در اعتراض به نظام سربازگیری اجباری با هدف مخالفت با پهلوی اول بود که تحرکی سیاسی را در حوزه علمیه قم موجب شد.<ref>ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۱، ص ۲۸؛ نجفی، ص ۲۳۷ـ ۳۰۰</ref> | ||
حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم که در اوج باروری علمی نیز بود، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد، به طوری که شمار [[طلبه|طلاب]] حوزه قم پیش از سخت گیری‌های [[رضاخان|پهلوی اول]] در [[سال ۱۳۱۳ هجری شمسی|۱۳۱۳ش]] به هفتصد تن<ref>ر.ک:جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص ۳۷</ref> و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رسیده بود،<ref>ر.ک: امین، ج ۸، ص ۴۲</ref> این عدد را تا هزار هم ذکر کرده‌اند.<ref>ر.ک:جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، ص ۱۶</ref> | حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم که در اوج باروری علمی نیز بود، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد، به طوری که شمار [[طلبه|طلاب]] حوزه قم پیش از سخت گیری‌های [[رضاخان|پهلوی اول]] در [[سال ۱۳۱۳ هجری شمسی|۱۳۱۳ش]] به هفتصد تن<ref>ر.ک:جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص ۳۷</ref> و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رسیده بود،<ref>ر.ک: امین، ج ۸، ص ۴۲</ref> این عدد را تا هزار هم ذکر کرده‌اند.<ref>ر.ک:جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، ص ۱۶</ref> | ||
| خط ۶۸: | خط ۶۷: | ||
===اقدامات سیاسی و اجتماعی=== | ===اقدامات سیاسی و اجتماعی=== | ||
از دیگر اقدامات سیاسی و اجتماعی بروجردی به این موارد می‌توان اشاره کرد: | از دیگر اقدامات سیاسی و اجتماعی بروجردی به این موارد می‌توان اشاره کرد: | ||
* پیشنهاد گنجاندن تعلیمات دینی در ضمن دروس مدارس و موافقت دولت با آن،<ref>ر.ک:فلسفی، ص ۱۸۹؛ مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۹</ref> | *پیشنهاد گنجاندن تعلیمات دینی در ضمن دروس مدارس و موافقت دولت با آن،<ref>ر.ک:فلسفی، ص ۱۸۹؛ مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۹</ref> | ||
* پیشنهاد توقف قطارها در ایستگاه برای اقامه [[نماز]] [[مسافر|مسافران]]،<ref>مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۲، سندش ۲۹</ref> | *پیشنهاد توقف قطارها در ایستگاه برای اقامه [[نماز]] [[مسافر|مسافران]]،<ref>مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۲، سندش ۲۹</ref> | ||
* مقابله با نفوذ [[بهائیت]] در مراکز دولتی،<ref>ر.ک:فلسفی، ص۱۹۰۱۹۱، ۴۶۹؛ سلطانی طباطبائی، ص۴۸۴۹</ref> | *مقابله با نفوذ [[بهائیت]] در مراکز دولتی،<ref>ر.ک:فلسفی، ص۱۹۰۱۹۱، ۴۶۹؛ سلطانی طباطبائی، ص۴۸۴۹</ref> | ||
* حمایت از مردم [[فلسطین]] و صدور اعلامیه در این باب در ۱۳۲۷ش.<ref>سال تأسیس رژیم اسرائیل؛ ر.ک: مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۷، سندش ۳۶۳۸</ref> | *حمایت از مردم [[فلسطین]] و صدور اعلامیه در این باب در ۱۳۲۷ش.<ref>سال تأسیس رژیم اسرائیل؛ ر.ک: مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۷، سندش ۳۶۳۸</ref> | ||
===اقدامات بین المللی=== | ===اقدامات بین المللی=== | ||
* در بُعد بین المللی [[محمد تقی طالقانی آل احمد|سیدمحمدتقی طالقانی آل احمد]] را در ۱۳۳۱ش برای سرپرستی [[شیعیان]] [[مدینه]] و پس از درگذشت او [[سید احمد لواسانی]] و سپس [[عبدالحسین فقیهی رشتی]] را اعزام کرد، [[زین العابدین کاشانی|سیدزین العابدین کاشانی]] را به [[کویت]]، [[محمد حسن ناشرالاسلام شوشتری]] را به [[زنگبار]]، [[شریعت زاده اصفهانی]] را به [[پاکستان]]، [[مهدی حائری یزدی]] را به [[آمریکا]] و [[سید صدرالدین بلاغی]] را به عنوان نماینده سیار خود به اروپا فرستاد.<ref>ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۲، ص ۱۴؛ فلسفی، ص ۲۰۳؛ بدلا، ص ۱۰۳ـ ۱۰۴؛ حسینیان، ص ۳۸۶</ref> | *در بُعد بین المللی [[محمد تقی طالقانی آل احمد|سیدمحمدتقی طالقانی آل احمد]] را در ۱۳۳۱ش برای سرپرستی [[شیعیان]] [[مدینه]] و پس از درگذشت او [[سید احمد لواسانی]] و سپس [[عبدالحسین فقیهی رشتی]] را اعزام کرد، [[زین العابدین کاشانی|سیدزین العابدین کاشانی]] را به [[کویت]]، [[محمد حسن ناشرالاسلام شوشتری]] را به [[زنگبار]]، [[شریعت زاده اصفهانی]] را به [[پاکستان]]، [[مهدی حائری یزدی]] را به [[آمریکا]] و [[سید صدرالدین بلاغی]] را به عنوان نماینده سیار خود به اروپا فرستاد.<ref>ر.ک: شریف رازی، آثار الحجة، ج ۲، ص ۱۴؛ فلسفی، ص ۲۰۳؛ بدلا، ص ۱۰۳ـ ۱۰۴؛ حسینیان، ص ۳۸۶</ref> | ||
* از دیگر اقدامات بین المللی بروجردی جلب حمایت و تأیید [[محمد تقی قمی]] برای تأسیس [[دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة|دارالتقریب]] در [[مصر]] بود. بر اثر مساعی قمی بود که [[محمود شلتوت]]، شیخ [[دانشگاه الازهر]] در [[سال ۱۳۳۷ هجری شمسی|۱۳۳۷ش]] مذهب [[شیعه]] را در کنار دیگر مذاهب فقهی [[اهل سنّت]] به رسمیت پذیرفت.<ref>فلسفی، ص ۱۷۹ـ ۱۸۰؛ حسینیان، ص۳۹۰۳۹۱</ref> | *از دیگر اقدامات بین المللی بروجردی جلب حمایت و تأیید [[محمد تقی قمی]] برای تأسیس [[دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة|دارالتقریب]] در [[مصر]] بود. بر اثر مساعی قمی بود که [[محمود شلتوت]]، شیخ [[دانشگاه الازهر]] در [[سال ۱۳۳۷ هجری شمسی|۱۳۳۷ش]] مذهب [[شیعه]] را در کنار دیگر مذاهب فقهی [[اهل سنّت]] به رسمیت پذیرفت.<ref>فلسفی، ص ۱۷۹ـ ۱۸۰؛ حسینیان، ص۳۹۰۳۹۱</ref> | ||
===دیگر اقدامات=== | ===دیگر اقدامات=== | ||
بروجردی برای حفظ و ارتقای حوزه علمیه قم، ضمن اظهار استغنای عملی از دولت و سفارش طلاب به حفظ آرامش و بهانه ندادن به دست دولت، دست به اقدامات مهمی در این زمینه زد از جمله: | بروجردی برای حفظ و ارتقای حوزه علمیه قم، ضمن اظهار استغنای عملی از دولت و سفارش طلاب به حفظ آرامش و بهانه ندادن به دست دولت، دست به اقدامات مهمی در این زمینه زد از جمله: | ||
* از حیث علمی شیوه جدید خود را در تحقیق و تدریس مباحث [[فقه]] ارائه کرد که در قم سابقه نداشت و نسلی از شاگردان بااستعداد در این زمینه تربیت کرد که استادان و مراجع آینده حوزه شدند، | *از حیث علمی شیوه جدید خود را در تحقیق و تدریس مباحث [[فقه]] ارائه کرد که در قم سابقه نداشت و نسلی از شاگردان بااستعداد در این زمینه تربیت کرد که استادان و مراجع آینده حوزه شدند، | ||
* برای احیا و چاپ کتاب‌های عمده حدیثی و فقهی و رجالی [[شیعه]] تلاش زیاد مبذول داشت، | *برای احیا و چاپ کتاب‌های عمده حدیثی و فقهی و رجالی [[شیعه]] تلاش زیاد مبذول داشت، | ||
* به ادامه تحصیل طلاب و تشویق افراد بااستعداد به شیوه‌های مختلف توجه نشان داد، طلاب را به مبانی مسائل و مباحث [[فقه]]، [[علم رجال|رجال]] و بیان مآخذ هر کدام و اینکه هر مسئله ای از چه وقت و چرا وارد حوزه اسلامی شده است متوجه کرد.<ref>ر.ک: اشتهاردی، ص ۱۸۶، ۱۹۱</ref> | *به ادامه تحصیل طلاب و تشویق افراد بااستعداد به شیوه‌های مختلف توجه نشان داد، طلاب را به مبانی مسائل و مباحث [[فقه]]، [[علم رجال|رجال]] و بیان مآخذ هر کدام و اینکه هر مسئله ای از چه وقت و چرا وارد حوزه اسلامی شده است متوجه کرد.<ref>ر.ک: اشتهاردی، ص ۱۸۶، ۱۹۱</ref> | ||
* بروجردی در زمینه توسعه فضای آموزشی حوزه از قبیل ساخت و احیای مدارس و به طور خاص تأسیس [[مسجد اعظم]] و کتابخانه آن اقدامات درخور توجهی کرد.<ref>ر.ک: شریف رازی، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۵۲۳۵۳</ref> | *بروجردی در زمینه توسعه فضای آموزشی حوزه از قبیل ساخت و احیای مدارس و به طور خاص تأسیس [[مسجد اعظم]] و کتابخانه آن اقدامات درخور توجهی کرد.<ref>ر.ک: شریف رازی، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۵۲۳۵۳</ref> | ||
به این ترتیب، مهاجرت مؤثر و تحول آفرین بروجردی، حوزه قم را به مرتبه ای از اعتبار رساند که عملا هم طراز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی [[حوزه علمیه نجف]]، شد و نه فقط طالبان علم از شهرهای مختلف ایران راهی قم می‌شدند، بلکه به تدریج افرادی از مناطق شیعه نشین دنیا قم را برای تحصیل برمی گزیدند. | به این ترتیب، مهاجرت مؤثر و تحول آفرین بروجردی، حوزه قم را به مرتبه ای از اعتبار رساند که عملا هم طراز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی [[حوزه علمیه نجف]]، شد و نه فقط طالبان علم از شهرهای مختلف ایران راهی قم می‌شدند، بلکه به تدریج افرادی از مناطق شیعه نشین دنیا قم را برای تحصیل برمی گزیدند. | ||
*اصلاح و بازسازی نظام آموزشی حوزه از زمره موضوعات مهمی است که از دیرباز، خاصه از زمان تأسیس نظام آموزشی جدید در ایران، مورد توجه اولیای حوزه‌های علمیه بوده است. مثلا در زمان [[آیت‌الله بروجردی]] تشکلی تحت عنوان «هیئت حاكمه» در حوزه علمیه قم به وجود آمد که شخصیت‌هایی چون [[امام خمینی]]، [[مرتضی حائری]]، [[سید احمد شبیری زنجانی|سید احمد زنجانی]]، [[سید باقر سلطانی طباطبائی]] و جمعی دیگر عضو آن بودند و در [[پنجشنبه]] [[۱۳ ذی الحجه]] ۱۳۶۸/ [[۱۴ مهر]] [[سال ۱۳۲۸ شمسی|۱۳۲۸]] تشکیل جلسه دادند و پیشنهادهایی مطرح کردند که در آن مقطع مقبول زعیم حوزه قرار نگرفت و متوقف ماند.<ref>ر.ک: سلطانی طباطبائی، ص ۴۳۴۵.</ref> آنچه پذیرفته شد و به مرحله عمل درآمد، برگزاری امتحانات برای طلاب بود، اما پس از مخالفت برخی مراجع نجف با این امتحانات، آیت‌الله بروجردی آن را نیز لغو نمود.<ref>اشتهاردی، ص۱۹۰.</ref> | *اصلاح و بازسازی نظام آموزشی حوزه از زمره موضوعات مهمی است که از دیرباز، خاصه از زمان تأسیس نظام آموزشی جدید در ایران، مورد توجه اولیای حوزه‌های علمیه بوده است. مثلا در زمان [[آیت‌الله بروجردی]] تشکلی تحت عنوان «هیئت حاكمه» در حوزه علمیه قم به وجود آمد که شخصیت‌هایی چون [[امام خمینی]]، [[مرتضی حائری]]، [[سید احمد شبیری زنجانی|سید احمد زنجانی]]، [[سید باقر سلطانی طباطبائی]] و جمعی دیگر عضو آن بودند و در [[پنجشنبه]] [[۱۳ ذی الحجه]] ۱۳۶۸/ [[۱۴ مهر]] [[سال ۱۳۲۸ شمسی|۱۳۲۸]] تشکیل جلسه دادند و پیشنهادهایی مطرح کردند که در آن مقطع مقبول زعیم حوزه قرار نگرفت و متوقف ماند.<ref>ر.ک: سلطانی طباطبائی، ص ۴۳۴۵.</ref> آنچه پذیرفته شد و به مرحله عمل درآمد، برگزاری امتحانات برای طلاب بود، اما پس از مخالفت برخی مراجع نجف با این امتحانات، آیت‌الله بروجردی آن را نیز لغو نمود.<ref>اشتهاردی، ص۱۹۰.</ref> | ||
| خط ۸۸: | خط ۸۷: | ||
==پس از وفات آیت الله بروجردی== | ==پس از وفات آیت الله بروجردی== | ||
پس از وفات بروجردی حوزه علمیه قم وارد مرحله جدیدی از حیات خود شد. مقطع زمانی [[سال ۱۳۴۰ هجری شمسی|۱۳۴۰ش]] تا [[سال ۱۳۵۷ هجری شمسی|۱۳۵۷ش]] سیاسی‌ترین دوره فعالیت و حیات حوزه علمیه قم محسوب می‌شود. با رحلت بروجردی بار دیگر وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن برعهده چهار تن استاد برجسته و مطرح یعنی؛ [[امام خمینی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سید محمدکاظم شریعتمداری]] و [[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی]] قرار گرفت. پس از [[تبعید امام خمینی به ترکیه]] و سپس انتقال ایشان به [[نجف]]، اداره این حوزه برعهده آن سه تن دیگر افتاد.<ref>وکیلی قمی، ص ۲۱، ۳۸</ref> در این مقطع که بحث [[مرجع تقلید|مرجعیت]] بار دیگر مطرح شده بود، روزنامه‌ها گزارش‌هایی در باب استادان خارج حوزه و تعداد شاگردان آنان منتشر کردند. براساس گزارش روزنامه کیهان در [[۱۲ فروردین]] ۱۳۴۰، چند روز بعد از درگذشت بروجردی، [[درس خارج]] امام خمینی پرشکوه‌ترین درس بود که بیش از چهارصد تن در آن شرکت می‌کردند.<ref>ر.ک: روحانی، نهضت امام خمینی، ج ۲، سندش ۳۷</ref> در این برهه، علمای طراز اول از حیث سیاسی به سه گروه عمده تقسیم می‌شدند: | پس از وفات بروجردی حوزه علمیه قم وارد مرحله جدیدی از حیات خود شد. مقطع زمانی [[سال ۱۳۴۰ هجری شمسی|۱۳۴۰ش]] تا [[سال ۱۳۵۷ هجری شمسی|۱۳۵۷ش]] سیاسی‌ترین دوره فعالیت و حیات حوزه علمیه قم محسوب می‌شود. با رحلت بروجردی بار دیگر وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن برعهده چهار تن استاد برجسته و مطرح یعنی؛ [[امام خمینی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سید محمدکاظم شریعتمداری]] و [[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی]] قرار گرفت. پس از [[تبعید امام خمینی به ترکیه]] و سپس انتقال ایشان به [[نجف]]، اداره این حوزه برعهده آن سه تن دیگر افتاد.<ref>وکیلی قمی، ص ۲۱، ۳۸</ref> در این مقطع که بحث [[مرجع تقلید|مرجعیت]] بار دیگر مطرح شده بود، روزنامه‌ها گزارش‌هایی در باب استادان خارج حوزه و تعداد شاگردان آنان منتشر کردند. براساس گزارش روزنامه کیهان در [[۱۲ فروردین]] ۱۳۴۰، چند روز بعد از درگذشت بروجردی، [[درس خارج]] امام خمینی پرشکوه‌ترین درس بود که بیش از چهارصد تن در آن شرکت می‌کردند.<ref>ر.ک: روحانی، نهضت امام خمینی، ج ۲، سندش ۳۷</ref> در این برهه، علمای طراز اول از حیث سیاسی به سه گروه عمده تقسیم می‌شدند: | ||
* گروهی که از دخالت در سیاست پرهیز داشتند و [[سید احمد خوانساری]] نمونه بارز این طرز فکر و عمل بود. | *گروهی که از دخالت در سیاست پرهیز داشتند و [[سید احمد خوانساری]] نمونه بارز این طرز فکر و عمل بود. | ||
* گروه دوم روحانیان میانه رو بودند که در عین مخالفت با رژیم پهلوی از مبارزه تند با آن پرهیز می‌کردند و عالمانی چون گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی این خط مشی را داشتند. | *گروه دوم روحانیان میانه رو بودند که در عین مخالفت با رژیم پهلوی از مبارزه تند با آن پرهیز می‌کردند و عالمانی چون گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی این خط مشی را داشتند. | ||
* گروه سوم که عبارت بودند از امام خمینی و طرفدارانش از شاگردان بروجردی و نیز [[سید محمد محقق داماد]]، که به جدّ وارد صحنه سیاست شدند.<ref>ر.ک: جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص ۲۳۸۲۴۱</ref> | *گروه سوم که عبارت بودند از امام خمینی و طرفدارانش از شاگردان بروجردی و نیز [[سید محمد محقق داماد]]، که به جدّ وارد صحنه سیاست شدند.<ref>ر.ک: جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص ۲۳۸۲۴۱</ref> | ||
==درگیری حوزه قم با دولت== | ==درگیری حوزه قم با دولت== | ||
| خط ۱۱۲: | خط ۱۱۱: | ||
===حوزه قم پس از تبعید امام خمینی=== | ===حوزه قم پس از تبعید امام خمینی=== | ||
مبارزه روحانیان حوزه علمیه قم با رژیم را پس از تبعید امام خمینی، دیگر مراجع و خصوصاً یاران و شاگردان وی ادامه دادند و این مبارزه به جز جنبه سیاسی، ابعاد علمی و فرهنگی گسترده ای پیدا کرد. در این زمینه به ایجاد مدارس و مؤسسات و انتشار مجلاتی با این رویکرد می‌توان اشاره کرد. پس از تبعید امام خمینی زعامت حوزه قم به عهده مراجع سه گانه ـ گلپایگانی، شریعتمداری و نجفی مرعشی ـ افتاد. این مراجع و استادان و طلاب در موارد مقتضی در برابر حوادث روز موضع گیری می‌کردند. از زمره وقایع این دوره به این موارد می‌توان اشاره کرد: | مبارزه روحانیان حوزه علمیه قم با رژیم را پس از تبعید امام خمینی، دیگر مراجع و خصوصاً یاران و شاگردان وی ادامه دادند و این مبارزه به جز جنبه سیاسی، ابعاد علمی و فرهنگی گسترده ای پیدا کرد. در این زمینه به ایجاد مدارس و مؤسسات و انتشار مجلاتی با این رویکرد می‌توان اشاره کرد. پس از تبعید امام خمینی زعامت حوزه قم به عهده مراجع سه گانه ـ گلپایگانی، شریعتمداری و نجفی مرعشی ـ افتاد. این مراجع و استادان و طلاب در موارد مقتضی در برابر حوادث روز موضع گیری می‌کردند. از زمره وقایع این دوره به این موارد می‌توان اشاره کرد: | ||
* تأکید دوازده تن از مدرّسان قم، پس از درگذشت [[محسن حکیم|آیت الله سید محسن حکیم]] در ۱۳۴۹ش، بر مرجعیت [[امام خمینی]]؛<ref>جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۱، ص۲۷۰؛ شیرخانی و زارع، ص ۳۷۳۸</ref> | *تأکید دوازده تن از مدرّسان قم، پس از درگذشت [[محسن حکیم|آیت الله سید محسن حکیم]] در ۱۳۴۹ش، بر مرجعیت [[امام خمینی]]؛<ref>جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۱، ص۲۷۰؛ شیرخانی و زارع، ص ۳۷۳۸</ref> | ||
* تبعید ۲۵ تن از روحانیان و مدرّسان قم به مدت سه سال از سوی رژیم؛<ref>ر.ک: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۲۶۸ـ ۲۶۹</ref> | *تبعید ۲۵ تن از روحانیان و مدرّسان قم به مدت سه سال از سوی رژیم؛<ref>ر.ک: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۲۶۸ـ ۲۶۹</ref> | ||
* هجوم کماندوهای رژیم در خرداد ۱۳۵۴ به مراسم بزرگداشت شهدای ۱۳۴۲ در [[مدرسه فیضیه]] که به دستگیری و زندانی شدن و تبعید عده ای از آنان انجامید؛<ref>ر.ک: مدنی، ج ۲، ص ۲۲۲۲۲۳</ref> | *هجوم کماندوهای رژیم در خرداد ۱۳۵۴ به مراسم بزرگداشت شهدای ۱۳۴۲ در [[مدرسه فیضیه]] که به دستگیری و زندانی شدن و تبعید عده ای از آنان انجامید؛<ref>ر.ک: مدنی، ج ۲، ص ۲۲۲۲۲۳</ref> | ||
* مخالفت حوزه با تغییر [[تقویم هجری خورشیدی]] به تقویم جعلی شاهنشاهی.<ref>ر.ک: مدنی، ج ۲، ص۲۳۲ـ ۲۳۴</ref> | *مخالفت حوزه با تغییر [[تقویم هجری خورشیدی]] به تقویم جعلی شاهنشاهی.<ref>ر.ک: مدنی، ج ۲، ص۲۳۲ـ ۲۳۴</ref> | ||
===درگذشت مصطفی خمینی=== | ===درگذشت مصطفی خمینی=== | ||
| خط ۱۳۴: | خط ۱۳۳: | ||
پس از بروجردی مسائل امتحانات در حوزه قم دوباره مطرح و به تدریج به طور جدّی معمول گردید. و امتحان ازآن رو ضرورت یافت که مایه کسب اطمینان از گذراندن دروس مرحله قبلی و گذار به مرحله بعدی بود.<ref>وکیلی قمی، ص ۷۹</ref> برحسب دستور [[آیت الله گلپایگانی]] در این زمینه شروطی وضع شد که براساس آن‌ها، شرط شرکت در امتحانات مراحل عالی تحصیلی، قبولی در امتحانات مراحل قبلی دانسته شد.<ref>برای تفصیل این شروط ر.ک: وکیلی قمی، ص ۸۰</ref> به این ترتیب، مورد توجه قراردادن امتحانات به امر مهم تری منجر شد که عبارت بود از رتبه بندی دروس و طلاب و نیز رتبه بندی [[شهریه]] براساس آن است، امری که هم اکنون نیز در حوزه‌ها معمول است. این رتبه‌ها اینک به قرار ذیل است: | پس از بروجردی مسائل امتحانات در حوزه قم دوباره مطرح و به تدریج به طور جدّی معمول گردید. و امتحان ازآن رو ضرورت یافت که مایه کسب اطمینان از گذراندن دروس مرحله قبلی و گذار به مرحله بعدی بود.<ref>وکیلی قمی، ص ۷۹</ref> برحسب دستور [[آیت الله گلپایگانی]] در این زمینه شروطی وضع شد که براساس آن‌ها، شرط شرکت در امتحانات مراحل عالی تحصیلی، قبولی در امتحانات مراحل قبلی دانسته شد.<ref>برای تفصیل این شروط ر.ک: وکیلی قمی، ص ۸۰</ref> به این ترتیب، مورد توجه قراردادن امتحانات به امر مهم تری منجر شد که عبارت بود از رتبه بندی دروس و طلاب و نیز رتبه بندی [[شهریه]] براساس آن است، امری که هم اکنون نیز در حوزه‌ها معمول است. این رتبه‌ها اینک به قرار ذیل است: | ||
*رتبه اول: [[ادبیات عرب]] و [[شرح لمعه]]؛ | *رتبه اول: [[ادبیات عرب]] و [[شرح لمعه]]؛ | ||
* رتبه دوم: [[اصول فقه]]، قوانین، [[مکاسب محرمه]] و [[رسائل شیخ انصاری|رسائل]]؛ | *رتبه دوم: [[اصول فقه]]، قوانین، [[مکاسب محرمه]] و [[رسائل شیخ انصاری|رسائل]]؛ | ||
* رتبه سوم: [[مکاسب]] (بیع و خیارات) و [[کفایه الاصول]]. | *رتبه سوم: [[مکاسب]] (بیع و خیارات) و [[کفایه الاصول]]. | ||
در طرح [[آیت الله گلپایگانی]] امتحانات هریک از این رتبه‌ها در سه مرحله برگزار می‌شد و همین اساس ایجاد دَه پایه درسی، با تفاوت‌هایی، در نظام آموزشی حوزه شده است.<ref>برای آگاهی از مواد درسی پایه‌های یک تا شش ر.ک: شیرخانی و زارع، ص ۳۰۴۳۰۹</ref> در این نظام، طلاب با گذراندن پایه دهم، علاوه بر درس‌های جنبی مورد لزوم، کتاب‌های مکاسب و کفایه را به اتمام رسانده امتحان می‌دهند. برای شرکت کنندگان در دروس خارج نیز، که پس از پایه دهم صورت می‌گیرد، نظام نامه‌هایی تدوین شده است. | در طرح [[آیت الله گلپایگانی]] امتحانات هریک از این رتبه‌ها در سه مرحله برگزار می‌شد و همین اساس ایجاد دَه پایه درسی، با تفاوت‌هایی، در نظام آموزشی حوزه شده است.<ref>برای آگاهی از مواد درسی پایه‌های یک تا شش ر.ک: شیرخانی و زارع، ص ۳۰۴۳۰۹</ref> در این نظام، طلاب با گذراندن پایه دهم، علاوه بر درس‌های جنبی مورد لزوم، کتاب‌های مکاسب و کفایه را به اتمام رسانده امتحان می‌دهند. برای شرکت کنندگان در دروس خارج نیز، که پس از پایه دهم صورت می‌گیرد، نظام نامه‌هایی تدوین شده است. | ||
| خط ۱۷۵: | خط ۱۷۴: | ||
در حوزه علمیه قم از بدو تأسیس توجه ویژه‌ای به امر کتابخانه شده است و رؤسا و مراجع وقت در جهت تهیه کتابخانه‌های مجهز و کارآمد برای استفاده طلاب و استادان تلاش کرده‌اند. | در حوزه علمیه قم از بدو تأسیس توجه ویژه‌ای به امر کتابخانه شده است و رؤسا و مراجع وقت در جهت تهیه کتابخانه‌های مجهز و کارآمد برای استفاده طلاب و استادان تلاش کرده‌اند. | ||
* [[کتابخانه مدرسه فیضیه]]، در [[۲۰ آبان]] [[سال ۱۳۰۹ش]] توسط حائری تأسیس شد. | *[[کتابخانه مدرسه فیضیه]]، در [[۲۰ آبان]] [[سال ۱۳۰۹ش]] توسط حائری تأسیس شد. | ||
* [[کتابخانه مسجد اعظم]]، [[سید حسین بروجردی]] در سال [[۱۳۳۹ش]] آن را بنا کرد. | *[[کتابخانه مسجد اعظم]]، [[سید حسین بروجردی]] در سال [[۱۳۳۹ش]] آن را بنا کرد. | ||
* کتابخانه [[حرم حضرت معصومه(س)]] در [[سال ۱۳۳۲ هجری شمسی|۱۳۳۲ش]] بنا شد. | *کتابخانه [[حرم حضرت معصومه(س)]] در [[سال ۱۳۳۲ هجری شمسی|۱۳۳۲ش]] بنا شد. | ||
* کتابخانه [[مدرسه حجتیه]] را [[حجت کوه کمره ای]] تأسیس کرد. | *کتابخانه [[مدرسه حجتیه]] را [[حجت کوه کمره ای]] تأسیس کرد. | ||
* [[کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی]] را [[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی]] در سال [[۱۳۵۴ش]] ایجاد کرد که اینک بیش از ۳۲،۰۰۰ نسخه خطی دارد و از معتبرترین کتابخانه‌های دنیاست.<ref> شريفرازى، ۱۳۵۲-۱۳۵۴ش، ج۱، ص۲۰۴-۲۱۵؛ كرجى، ص۶۴-۶۹</ref> | *[[کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی]] را [[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی]] در سال [[۱۳۵۴ش]] ایجاد کرد که اینک بیش از ۳۲،۰۰۰ نسخه خطی دارد و از معتبرترین کتابخانه‌های دنیاست.<ref> شريفرازى، ۱۳۵۲-۱۳۵۴ش، ج۱، ص۲۰۴-۲۱۵؛ كرجى، ص۶۴-۶۹</ref> | ||
==نشر== | ==نشر== | ||
| خط ۱۸۷: | خط ۱۸۶: | ||
===مجلات تحقیقاتی و عمومی=== | ===مجلات تحقیقاتی و عمومی=== | ||
{{اصلی|مکتب اسلام}} | {{اصلی|مکتب اسلام}} | ||
* اولین مجله حوزه علمیه قم که توسط روحانیان تأسیس و اداره شد مجله [[مکتب اسلام]] است که در زمان حیات [[سید حسین طباطبایی بروجردی|آیت‌الله بروجردی]] در [[سال ۱۳۳۷ هجری شمسی|۱۳۳۷ش]] ایجاد شد و اولین شماره آن در بهمن آن سال نشر یافت؛ و نشر آن با افت و خیزهایی، تاکنون همچنان ادامه یافته است. معروف‌ترین اشخاصی که در تأسیس و ادامه کار این مجله نقش داشته‌اند، [[ناصر مکارم شیرازی]] و [[جعفر سبحانی]] (هر دو از [[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید شیعه]]) <ref>برای تفصیل ر.ک: جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص ۳۴۱۳۴۵</ref> | *اولین مجله حوزه علمیه قم که توسط روحانیان تأسیس و اداره شد مجله [[مکتب اسلام]] است که در زمان حیات [[سید حسین طباطبایی بروجردی|آیت‌الله بروجردی]] در [[سال ۱۳۳۷ هجری شمسی|۱۳۳۷ش]] ایجاد شد و اولین شماره آن در بهمن آن سال نشر یافت؛ و نشر آن با افت و خیزهایی، تاکنون همچنان ادامه یافته است. معروف‌ترین اشخاصی که در تأسیس و ادامه کار این مجله نقش داشته‌اند، [[ناصر مکارم شیرازی]] و [[جعفر سبحانی]] (هر دو از [[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید شیعه]]) <ref>برای تفصیل ر.ک: جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص ۳۴۱۳۴۵</ref> | ||
{{اصلی|مکتب تشیع (مجله)}} | {{اصلی|مکتب تشیع (مجله)}} | ||
* مجله معتبر دیگری که به صورت سالنامه و فصلنامه در حوزه علمیه قم مجال ظهور پیدا کرد [[سالنامه مکتب تشیع]] بود که توسط [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[محمد جواد باهنر]] و همکارانشان تأسیس و نخستین شماره آن در اردیبهشت ۱۳۳۸ در ده هزار نسخه منتشر شد. در این نشریه، شمار درخور توجهی از علمای نامدار و فضلای جوان حوزه مقاله می‌نوشتند و به مباحث روز، خاصه مباحث اجتماعی از منظراسلامی، توجه ویژه نشان می‌دادند.<ref>برای تفصیل ر.ک: جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص۳۴۵۳۴۷</ref> | *مجله معتبر دیگری که به صورت سالنامه و فصلنامه در حوزه علمیه قم مجال ظهور پیدا کرد [[سالنامه مکتب تشیع]] بود که توسط [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[محمد جواد باهنر]] و همکارانشان تأسیس و نخستین شماره آن در اردیبهشت ۱۳۳۸ در ده هزار نسخه منتشر شد. در این نشریه، شمار درخور توجهی از علمای نامدار و فضلای جوان حوزه مقاله می‌نوشتند و به مباحث روز، خاصه مباحث اجتماعی از منظراسلامی، توجه ویژه نشان می‌دادند.<ref>برای تفصیل ر.ک: جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص۳۴۵۳۴۷</ref> | ||
* دیگر مجلات حوزه علمیه قم در پیش از انقلاب اسلامی می‌توان به [[سالنامه مکتب جعفری]] (از ۱۳۴۰ش تا۱۳۵۷ش)، [[نشریه مسجد اعظم]] که از سوی کتابخانه [[مسجد اعظم]] قم منتشر می‌شد (از ۱۳۴۵ تا ۱۲ شماره به طور ماهیانه)، نشریات بعثت و نیز انتقام که حال و هوای سیاسی را منعکس می‌ساختند و مجله عربی الهادی که از سوی [[دار التبلیغ اسلامی]] منتشر می‌شد، اشاره کرد.<ref>برای تفصیل ر.ک: به جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص۳۴۸۳۵۳</ref> | *دیگر مجلات حوزه علمیه قم در پیش از انقلاب اسلامی می‌توان به [[سالنامه مکتب جعفری]] (از ۱۳۴۰ش تا۱۳۵۷ش)، [[نشریه مسجد اعظم]] که از سوی کتابخانه [[مسجد اعظم]] قم منتشر می‌شد (از ۱۳۴۵ تا ۱۲ شماره به طور ماهیانه)، نشریات بعثت و نیز انتقام که حال و هوای سیاسی را منعکس می‌ساختند و مجله عربی الهادی که از سوی [[دار التبلیغ اسلامی]] منتشر می‌شد، اشاره کرد.<ref>برای تفصیل ر.ک: به جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ص۳۴۸۳۵۳</ref> | ||
==همایش بزرگداشت سدة تأسیس حوزه علمیه قم== | ==همایش بزرگداشت سدة تأسیس حوزه علمیه قم== | ||
[[مرکز مدیریت حوزه علمیه قم]] با برنامه ای گسترده در پی برگزاری یکصدمین سال تاسیس حوزه علمیه قم است و از تابستان سال 1399 مسئول دبیرخانه بزرگداشت تاسیس حوزه، شیخ عبدالکریم فرحانی می باشد. این مراسم در ذیل دبیرخانه دائمی دستاوردهای حوزه با عنوان «گرامی داشت یکصدمین سالگرد تأسیس حوزه علمیه قم» برگزار می شود.<ref>www.mehrnews.com/news/4995270</ref> سید مصطفی محقق داماد خواستار ثبت جهانی، سده تاسیس حوزه علمیه قم شد.<ref>www.mehrnews.com/news/5217869</ref> | [[مرکز مدیریت حوزه علمیه قم]] با برنامه ای گسترده در پی برگزاری یکصدمین سال تاسیس حوزه علمیه قم است و از تابستان سال 1399 مسئول دبیرخانه بزرگداشت تاسیس حوزه، شیخ عبدالکریم فرحانی می باشد. این مراسم در ذیل دبیرخانه دائمی دستاوردهای حوزه با عنوان «گرامی داشت یکصدمین سالگرد تأسیس حوزه علمیه قم» برگزار می شود.<ref>www.mehrnews.com/news/4995270</ref> سید مصطفی محقق داماد خواستار ثبت جهانی، سده تاسیس حوزه علمیه قم شد.<ref>www.mehrnews.com/news/5217869</ref> | ||
== پانویس == | ==پانویس== | ||
{{پانوشت}} | {{پانوشت}} | ||
== یادداشت == | ==یادداشت== | ||
{{یادداشت‌ها}} | {{یادداشت‌ها}} | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* محمدعلی اراکی، «مصاحبه با استاد بزرگوار آیت اللّه العظمى اراكى»، در آیینه داران حقیقت : مصاحبه‌های مجله حوزه با عالمان و دانشوران حوزوی، تهیه و تدوین، مجله حوزه، ج ۱، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش. | * محمدعلی اراکی، «مصاحبه با استاد بزرگوار آیت اللّه العظمى اراكى»، در آیینه داران حقیقت : مصاحبه‌های مجله حوزه با عالمان و دانشوران حوزوی، تهیه و تدوین، مجله حوزه، ج ۱، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش. | ||