الصلاة خیر من النوم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''الصَّلاَةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ''' به‌معنای «نماز بهتر از خواب است»، جمله‌ای است که [[اهل سنت]] آن را دو مرتبه در [[اذان]] نماز صبح، پس از «حی علی الفلاح»، می‌گویند. بیشتر فقهای اهل سنت، با استناد به برخی روایات، گفتن این جمله در اذان [[نماز صبح]] را [[مستحب]] دانسته‌اند. در مقابل، فقیهان امامیه [[اجماع]] دارند بر این که گفتن آن در اذان، جایز نیست و اگر به قصد [[تشریع]] گفته شود [[حرام]] است. از نظر آنان هیچ دلیل شرعی بر مشروعیت و جواز گفتن این جمله در اذان وجود ندارد.

در این که جمله «الصلاة خیر من النوم» چه زمانی و توسط چه کسی به اذان افزوده شده، نقل‌های مختلفی در منابع روایی [[اهل سنت]] وارد شده است. در برخی نقل‌ها آمده است که [[بلال]] آن را به اذان صبح افزود و از سوی [[پیامبر(ص)]] پذیرفته شد. در برخی دیگر گفته شده پیامبر(ص) آن را به [[اوس بن معیر بن لوذان جمحی|ابومَحْذوره]] تعلیم داده است. همچنین گفته‌اند نخستین‌بار [[سعد بن عائذ]]، مؤذن [[مسجد قبا]] در عصر پیامبر، در دوره خلافت [[عمر بن خطاب]] آن را بدعت گذاشت. بنا به روایتی که [[مالک بن انس]] در [[الموطأ (کتاب)|الموطأ]] نقل کرده است، این جمله در دوره خلافت [[عمر بن خطاب]] و به تأیید او به اذان اضافه گردیده است.

به‌گفتن «الصلاة خیر من النوم» در اذان، تثویب نیز گفته می‌شود. تثویب در لغت به‌معنای بازگشت و در اصطلاح فقها بدین معنا است که وقتی مؤذن با گفتن «حی علی الصلاة؛ بشتابید به‌سوی نماز»، مردم را به‌سوی نماز فرا می‌خواند، پس از تکرار یک فراز دیگر با گفتن «الصلاة خیر من النوم»، دوباره به فراخواندن برای نماز بازگشت می‌کند. البته گفته می‌شود تثویب معنای عام‌تری دارد و برخی به گفتن جمله «الصلاةَ، رَحِمَکُمُ اللهُ، الصلاةَ»، بین اذان و اقامه و یا به گفتن «حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ» و «حَىَّ عَلَى الفَلاح» بین اذان و اقامه نماز صبح نیز تصویب گفته‌اند.

الصَّلاَةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ، به‌معنای «نماز بهتر از خواب است»، جمله‌ای است که اهل سنت آن را دو مرتبه در اذان نماز صبح، پس از «حی علی الفلاح»، می‌گویند.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۰ و ج۱۱، ص۱۷۶؛ سرخسی، المبسوط، دار المعرفة، ج۱، ص۱۳۰.</ref> به‌گفتن این جمله در اذان نماز صبح، تثویب نیز گفته می‌شود.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۰.</ref> تثویب در لغت به‌معنای بازگشت و در اصطلاح دعوت دوباره برای نماز است؛ بدین بیان که وقتی مؤذن با گفتن «حی علی الصلاة؛ بشتابید به‌سوی نماز»، مردم را به‌سوی نماز فرا می‌خواند، پس از تکرار یک فراز دیگر با گفتن «الصلاة خیر من النوم»، دوباره به فراخواندن برای نماز بازگشت می‌کند.<ref>زبیدی، تاج العروس، ذیل واژه «تثویب».</ref>  

==جایگاه نزد اهل سنت==

بنا به دیدگاه مشهور نزد فقهای اهل سنت، گفتن «الصلاة خیر من النوم»، پس از «حی علی الفلاح»، در اذان صبح، مستحب است.<ref>ابن‌رشد، بدایة المجتهد، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۸۹.</ref> البته گفته می‌شود [[محمد بن ادریس شافعی]] در یک جا به استحباب آن قائل بوده و در جایی دیگر آن را [[مکروه]] دانسته است.<ref>شیخ طوسی، الخلاف،‌ مؤسسة النشر الإسلامی، ج۱، ص۲۸۶.</ref> برخی از فقهای حنفی گفتن آن پس از اتمام اذان صبح را نیز جایز دانسته‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۰.</ref>  

بنا به دیدگاه مشهور فقهای اهل سنت، تثویب یا گفتن «الصلاة خیر من النوم» فقط به اذان صبح اختصاص دارد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به سرخسی، المبسوط، دار المعرفة، ج۱، ص۱۳۰؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۶؛ شربینی، مغنی المحتاج، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۱۳۶.</ref> درباره وجه اختصاص آن به اذان صبح، به روایاتی استناد شده که بر پایه این روایات گفتن آن فقط در اذان نماز صبح جایز است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به سرخسی، المبسوط، دار المعرفة، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱.</ref> همچنین گفته‌اند که در هنگام اذان صبح، نمازگزار به سبب خوابیدن کسل شده و لذا گفتن این جمله در اذان صبح برای یادآوری و دعوت دوباره به نماز، مناسب است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به شربینی، مغنی المحتاج، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۱۳۶.</ref> البته برخی فقیهان حنفی و شافعی گفتن این جمله در اذان نماز عشاء را نیز جایز دانسته‌اند.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۱.</ref> سرخسی (درگذشت: ۴۹۰ق)، فقیه حنفی، در کتاب فقهی‌اش المبسوط گفته است که برخی فقیهان بر این نظرند از آنجا که مردم نسبت به عصر صحابه و پس از آن بیشتر نسبت به اوقات نمازها دچار غفلت شده‌اند، پس گفتن «الصلاة خیر من النوم» و یا تثویب بهتر است در اذان همه نمازها گفته شود.<ref>سرخسی، المبسوط، دار المعرفة، ج۱، ص۱۳۱.</ref>

در این که جمله «الصلاة خیر من النوم» چه زمانی و توسط چه کسی به اذان صبح اضافه گردید، اختلاف نظر است. در برخی روایات اهل سنت چنین نقل شده که روزی [[بلال]] نزد [[پیامبر(ص)]] آمد تا وی را برای [[نماز صبح]] خبر کند، دید که پیامبر(ص) خواب است، سپس بانگ برآورد: «الصلاة خير من النوم» و پس از آن گفتن این جمله در اذان صبح از سوی پیامبر(ص) نیز تأیید و پذیرفته شد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، دار إحیاء الکتب العربیة، ج۱، ص۲۳۷؛ دارمی، سنن دارمی، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۶۲.</ref> در برخی روایات نیز آمده است که پیامبر(ص) آن را به [[اوس بن معیر بن لوذان جمحی|ابومَحْذوره]] تعلیم داده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به بیهقی، سنن الکبری، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۲۲.</ref> همچنین در بعضی نقل‌ها در منابع اهل سنت آمده است که همه اذان در عالم رؤیا به یکی از صحابه به نام [[عبدالله بن زید]] الهام شد و آن را به پیامبر(ص) گفت و پیامبر(ص) نیز پذیرفت و به بلال گفت به همان صورت که بر عبدالله بن زید الهام شده، اذان بگوید و بعداً بلال جمله «الصلاة خیر من النوم» را به اذان صبح افزود و پیامبر(ص) نیز آن را تأیید کرد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، دار إحیاء الکتب العربیة، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۳.</ref> بنا به نقلی دیگر این جمله نخستین‌بار از سوی [[سعد بن عائذ]]، مؤذن [[مسجد قبا]] در عصر پیامبر، در دوره خلافت [[عمر بن خطاب]] بدعت گذاشته شد.<ref>عبدالرزاق، المصنف، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۴.</ref>

به‌گفته [[جعفر سبحانی]]، روایاتی که درباره منشأ و پیدایش «الصلاة خیر من النوم» در منابع اهل سنت نقل شده، با هم متعارض‌اند و نمی‌توان به آن‌ها تکیه کرد؛ چرا که در آن، امر دایر است بین [[استحباب]] و [[بدعت]] که عمل حرامی است و لذا باید گفتن این جمله در اذان ترک شود، چون بر ترک آن به فرض اگر مستحب باشد عقابی نیست، اما اگر بدعت باشد گفتن آن عقاب دارد.<ref>سبحانی، سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۸۵.</ref> همچنین گفته‌اند که برخی از این روایات با مقام [[نبوت]] سازگار نیست؛ چرا که نماز و امور عبادی از جمله مسائل توقیفی است که باید از سوی خود پیامبر(ص) به عنوان [[شارع]]، تشریع شود و مانند اموری از قبیل جنگ و مسائل آن نیست که پیامبر(ص) گاهی با اصحاب خویش مشورت می‌نمود.<ref>مجمع جهانی اهل بیت، مسألة الصلاة خیر من النوم، ۱۴۲۶ق، ص۲۸-۲۹.</ref>

برخی نیز از اساس، اضافه شدن «الصلاة خیر من النوم» به اذان، در عصر پیامبر(ص) را انکار کرده و بر این باورند که گفتن آن پس از حیات پیامبر(ص) بدعت نهاده شد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به خوارزمی، جامع المسانید، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۹۶؛ ابن‌حزم، المحلی، دار الفکر، ج۲، ص۱۹۴؛ عبدالرزاق، المصنف، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۴.</ref> [[مالک بن انس]] در [[الموطأ (کتاب)|الموطأ]] روایتی آورده که به گزارش آن، مؤذن نزد [[عمر بن خطاب]] رفت تا او را برای [[نماز صبح]] خبر دهد، دید که عمر خواب است و مؤذن گفت: «الصلاة خیر من النوم»، پس از آن عمر دستور داد تا این جمله را در اذان صبح بیاورند.<ref>مالک بن انس، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۷۲.</ref> در روایتی از [[امام کاظم(ع)]] چنین نقل شده است که جمله «الصلاة خیر من النوم»، جزئی از اذان نیست و در زمان [[بنی‌امیه]] به اذان افزوده شده است.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت(ع)، ج۴، ص۴۴.</ref>

==دیدگاه امامیه==

فقهای امامیه [[اجماع]] دارند بر این که گفتن «الصلاة خیر من النوم» در اذان، جایز نیست و گفتن آن به قصد [[تشریع]]، [[حرام]] است.<ref>شیخ طوسی، الخلاف، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۱، ص۲۸۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۹، ص۱۱۳.</ref> آن‌ها بر این باورند که هیچ دلیل شرعی برای اثبات مشروعیت آن وجود ندارد.<ref>شیخ طوسی، الخلاف، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۱، ص۲۸۷.</ref> البته روایاتی از امامان معصوم در برخی منابع روایی امامیه نقل شده است که از آن‌ها جواز تثویب در اذان برداشت می‌شود،<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۲۷.</ref> اما از آنجا که این روایات [[شاذ]] هستند<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۹۰.</ref> و با دسته‌ای دیگر از روایات که به صراحت، جواز تثویب در اذان را رد کرده‌اند،<ref>برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۲۶.</ref> تعارض دارند؛ لذا فقیهان از آن‌‌ها اعراض کرده و بر موارد [[تقیه]] حمل کرده‌اند.<ref>شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۹، ص۱۱۶؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة، ۱۴۲۳ق، ج۸، ص۱۱۱.</ref>

گفته می‌شود نزد فقهای امامیه اختلافی در این نیست که اگر تثویب یا گفتن «الصلاة خیر من النوم» به قصد تنبیه و یادآوری وقت نماز یا از روی تقیه باشد، جایز است؛<ref>بحرانی، حدائق الناضرة، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۷، ص۴۲۱؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة، ۱۴۲۳ق، ج۸، ص۱۱۱.</ref> اما اگر نه به قصد تشریع و تنبیه و نه از روی تقیه گفته شود، در جواز یا عدم آن اختلاف نظر وجود دارد.<ref>جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة، ۱۴۲۳ق، ج۸، ص۱۱۱.</ref> فقیهانی همچون [[صاحب کشف اللثام]]<ref>فاضل هندی، کشف اللثام، موسسة النشر السلامی، ج۳، ص۳۸۵.</ref> و [[فیض کاشانی]]<ref>فیض کاشانی، مفاتیح الشرایع، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۱۸.</ref> به کراهت قائل شده‌اند و فقیهانی همچون [[صاحب‌جواهر]]<ref>نجفی،‌جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۹، ص۱۱۶.</ref> و [[کاشف الغطاء]]<ref> کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۴۶.</ref> آن را حرام دانسته‌اند.

کاشف الغطاء، تثویب یا گفتن «الصلاة خیر من النوم» در اذان را از اساس بدعت‌آمیز و دارای حرمت ذاتی دانسته و معتقد است چیزی آن را جایز نمی‌کند.<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۴۶.</ref>

*کتاب «الصلاة خیر من النوم فی الاذان» به زبان عربی و نوشته سید علی شهرستانی. این کتاب در سال ۱۴۳۳ق، از سوی انتشارات «الرافد» در بغداد چاپ شده است.<ref>شهرستانی، الصلاة خیر من النوم فی الاذان، ۱۴۳۳ق، ص۲-۳.</ref>

*کتاب «مسألة، الصلاة خیر من النوم» از سوی گروه پژوهش و پاسخ به شبهات [[مجمع جهانی اهل بیت(ع)]] تحریر شده و در جلد بیست و چهارم مجموعه «فی رحاب اهل البیت(ع)» از سوی مجمع جهانی اهل‌بیت تنظیم و چاپ شده است.<ref>مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، مسألة، الصلاة خیر من النوم، ۱۴۲۶ق، ص۴.</ref> این کتاب توسط حسین‌علی عربی به زبان فارسی نیز ترجمه شده است.

== پانویس==

== یادداشت ==