حدیث نقطه: تفاوت میان نسخه‌ها

در تفسیر این روایت سید حیدر آملی بر این باور است که مراد از نقطه زیر باء آن تَعَیّنی است که وجود بدون قید و اسم و رسم را به محدودیت می‌رساند. همانگونه که نقطه به الف که هیچ تعینی ندارد، تعین بائیّه می‌دهد. [[ملاصدرا]] نقطه تحت باء را مرتبه بسیط وجود می‌داند که سالک در قرب الهی به آن مرتبه احاطه می‌یابد. [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] نیز باء را به معنای ظهور مطلق و نقطه زیر آن را اولین تعین از آن می‌داند که همان ولایت کلیه احمدی علوی است.

در میان صوفیه آثاری در شرح این روایت نوشته شده‌اند که می‌توان به «نقطة في شرح أنا النقطة التي تحت الباء» نوشته [[صائن‌الدین ترکه|صائن‌الدین تُرکه]] و «سر النقطة» نوشته ملاصدرا اشاره کرد.

قدیمی‌ترین گزارش این روایت را مربوط به ابن‌طلحه شافعی (درگذشت: [[سال ۶۵۲ هجری قمری|۶۵۲ق]]) در کتاب الدُرُّ المُنتَظَم فی السِرّ الاَعظَم دانسته‌اند.<ref>دیمه‌کار گراب، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1110972/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%AA%D8%AD%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%A1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF?q=%D8%A7%D9%86%D8%A7%20%D9%86%D9%82%D8%B7%D8%A9%20%D8%AA%D8%AD%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D8%A1%20%D8%A8%D8%B3%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87&score=25.941294&rownumber=6 «روایت «أنا نقطة تحت الباء» در ترازوی نقد»]، ص۸۳.</ref> وی این روایت را بدون ذکر سند بدین صورت نقل کرده است:

{{گفت و گو|و بدان که همه اسرار الهی در کتب آسمانی است. و هر آنچه در کتب آسمانی وجود دارد در [[قرآن]] است. و همه قرآن است در [[سوره حمد]] جمع است. و هرچه در سوره حمد است در بسمله آن است. و هر چه در [[بسمله]] است است در باء است. و هر آن‌چه در باء بسمله است در نقطه آن‌ است. امام علی(ع) فرمود: «و من نقطه‌ای هستم که زیر باء است.»<ref>نصیبی، الدر المنتظم فی السر الاعظم، ۱۴۲۵ق، ص۵۸.</ref>

| عنوان = {{عربی|اندازه=50%|واعلم أنّ جميع أسرار الله في الكتب السماوية، و جميع ما في الكتب السماوية في القرآن، وجميع ما في القرآن في الفاتحة، وجميع ما في الفاتحة في البسملة، وجميع ما في البسملة في باء البسملة، وجميع ما في باء البسملة في النقطة التي تحت الباء، قال الإمام علی: «وأنا النقطة التي تحت الباء.»}}

*'''ابوبکر شِبِلّی:''' عین‌القضات همدانی (درگذشت: [[سال ۵۲۵ هجری قمری|۵۲۵ق]]) این سخن را به شبلّی (درگذشت: [[سال ۳۳۵ هجری قمری|۳۳۵ق]]) نسبت می‌دهد.<ref>عین‌القضات همدانی، تمهیدات، ۱۳۴۱ش، ص۱۱۴.</ref> سمعانی (درگذشت: [[سال ۵۳۴ هجری قمری|۵۳۴ق]]) نیز در کتاب روح الارواح، ذیل حکایتی گوینده این سخن را شبلّی دانسته است.<ref>سمعانی، روح الارواح، ۱۳۸۴ش، ص۳۳۴.</ref> [[ابن‌عربی|محی‌الدین ابن‌عربی]] (درگذشت: [[سال ۶۳۸ هجری قمری|۶۳۸ق]]) دوبار در کتاب فتوحات مکیه<ref>ابن‌عربی، فتوحات مکیة، دارصادر، ج۱، ص۷۳ و ص۱۰۲.</ref> و یک بار در رسالة الباء<ref>ابن‌عربی، مجموعه رسائل (رسالة الباء) ، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۴۵۸.</ref> این سخن را مربوط به شبلی دانسته است. سعیدالدین فرغانی<ref>فرغانی، مشارق الدراری، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۷.</ref> (درگذشت: [[سال ۶۹۱ هجری قمری|۶۹۱ق]])، عبدالرزاق کاشانی<ref>عبدالرزاق کاشانی، کشف الوجوه الغر، ۱۴۲۶ق، ص۷۱.</ref> (درگذشت: [[سال ۷۳۰ هجری قمری|۷۳۰ق]])، عبدالکریم جیلی<ref>جیلی، الکهف و الرقیم، ۲۰۰۸م، ۲۳۸.</ref> (درگذشت: [[سال ۸۳۲ هجری قمری|۸۳۲ق]]) و آلوسی<ref>آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۴.</ref> (درگذشت: [[سال ۱۲۷۰ هجری قمری|۱۲۷۰ق]]) دیگر کسانی هستند که در آثار خود به شبلی به عنوان گوینده این سخن اشاره کرده‌اند.

بجز اختلاف گزارشات در گوینده حدیث نقطه، دلایل دیگری موجب تردید در صدور این سخن از [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] دانسته‌اند. گفته شده این کلام از سخنان عارفان است که به مرور زمان وارد ادبیات روایی شده است.<ref>دیمه‌کار گراب، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1110972/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%AA%D8%AD%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%A1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF?q=%D8%A7%D9%86%D8%A7%20%D9%86%D9%82%D8%B7%D8%A9%20%D8%AA%D8%AD%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D8%A1%20%D8%A8%D8%B3%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87&score=25.941294&rownumber=6 «روایت «أنا نقطة تحت الباء» در ترازوی نقد»]، ص۹۷.</ref>

یکی از عواملی که موجب بروز تردید در انتساب حدیث نقطه به حضرت علی(ع) شده است، سیر تاریخی راه‌یابی نقطه در علائم نگارشی زبان عربی است.<ref>دیمه‌کار گراب، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1110972/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%AA%D8%AD%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%A1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF?q=%D8%A7%D9%86%D8%A7%20%D9%86%D9%82%D8%B7%D8%A9%20%D8%AA%D8%AD%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D8%A1%20%D8%A8%D8%B3%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87&score=25.941294&rownumber=6 «روایت «أنا نقطة تحت الباء» در ترازوی نقد»]، ص۸۸.</ref> در این که اولین کسی که شروع به نقطه‌گذاری در قرآن کرد اختلاف نظر وجود دارد. برخی [[ابوالاسود دوئلی]]<ref>المبرد، الفاضل، ۱۴۲۱ق، ص۶؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۲، ص۴۸۲.</ref> (درگذشت: [[سال ۶۹ قمری|۶۹ق]]) را این فرد می‌دانند. برخی دیگر این کار را برای اولین بار به یحیی بن یَعمُر<ref>سجستانی، کتاب المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۳۲۴؛ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۱۳ق، ج۳۲، ص۵۴.</ref> (درگذشت: پیش از [[سال ۹۰ هجری قمری|۹۰ق]]) و نَصر بن عاصِم لِیثی<ref>دانی، المحکم فی نقط المصاحف، ۱۹۹۷م، ص۶-۷؛ ابن‌عطیه اندلسی، المحرر الوجیز، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۵۰.</ref> (درگذشت: ۹۰ق) نسبت می‌دهند. بر اساس گزارشاتی که در رابطه نقطه‌گذاری ابوالاسود وجود دارد، گفته شده نقطه‌گذاری وی همان اعراب و حرکات حروف بوده تا کلمات قرآن از اشتباه خوانده شدن حفظ شوند و نقطه مصطلح نبوده است.<ref>دیمه‌کار گراب، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1110972/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%AA%D8%AD%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%A1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF?q=%D8%A7%D9%86%D8%A7%20%D9%86%D9%82%D8%B7%D8%A9%20%D8%AA%D8%AD%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D8%A1%20%D8%A8%D8%B3%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87&score=25.941294&rownumber=6 «روایت «أنا نقطة تحت الباء» در ترازوی نقد»]، ص۸۹.</ref> در نتیجه اولین کسانی که نقطه‌های به شکل امروزی را در رسم الخط قرآن استفاده کردند یحیی بن یَعَمر و نصر بن عاصم بودند.<ref>دیمه‌کار گراب، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1110972/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%AA%D8%AD%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%A1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF?q=%D8%A7%D9%86%D8%A7%20%D9%86%D9%82%D8%B7%D8%A9%20%D8%AA%D8%AD%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D8%A1%20%D8%A8%D8%B3%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87&score=25.941294&rownumber=6 «روایت «أنا نقطة تحت الباء» در ترازوی نقد»]، ص۹۱.</ref>

همچنین مصاحفی که از قرن اول اسلامی و منسوب به اهل بیت از قرآن وجود دارند، هیچ‌یک دارای نقطه نیستند. این مسئله را نشانه‌ای دانسته اند که در آن زمان نقطه‌گذاری در رسم الخط و نگارش قرآن نبوده است.<ref>دیمه‌کار گراب، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1110972/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%AA%D8%AD%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%A1-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF?q=%D8%A7%D9%86%D8%A7%20%D9%86%D9%82%D8%B7%D8%A9%20%D8%AA%D8%AD%D8%AA%20%D8%A8%D8%A7%D8%A1%20%D8%A8%D8%B3%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87&score=25.941294&rownumber=6 «روایت «أنا نقطة تحت الباء» در ترازوی نقد»]، ص۹۱.</ref>

[[سید حیدر آملی]] عارف شیعه قرن هشتم در تفسیر حدیث نقطه مطالبی را بیان کرده است. از نگاه وی از اين جهت حضرت علی(ع) خود را نقطه ناميده‌اند كه وجودش اولين وجود مشخص و مُعیَّن در میان مخلوقات است. تَعَيُّن وجود او پيدايش مخلوقات ديگر را به دنبال داشته است. در توضیح بیشتر می‌گوید الف هیچ حد و رسمی ندارد. هیچ خصوصیتی ویژه‌ای نداردو باء نیز همان الف است. و این نقطه است که باعث می‌شود که الف خصوصیت باء را پیدا کند. این سخن حضرت علی(ع) هم که من نقطه زیر باء هستم به همین معناست. آن حضرت همان نقطه در عالم هستی است که باعث پیدایش مخلوقات با ویژگی‌های خاص در عالم هستی شده است.<ref>آملی، ‌رساله نقد النقود في معرفة الوجود، ۱۳۶۴ش، ص۷۰-۷۱.</ref>

[[ملاصدرا]] عارف و فیلسوف قرن یازدهم شیعه نیز معنای نقطه تحت باء را به مرتبه بساطت وجود می‌داند. مشاهده سالک الی الله چنین است که قرآن، بلکه همه کتب آسمانی بلکه همه موجودات در نقطه باء جمع است. این نقطه بسیط است؛ همه اشیا در آنست. ملاصدرا مثال ملموسی را در این رابطه مطرح می‌کند. حرف «ما» در «ما فی السماوات و الارض» شامل همه موجودات می‌شود. همینطور می‌توانیم بگوییم همه موجودات در نقطه باء جمع هستند. از نگاه او اگر کسی توانست به دایره ملکوت سبحانی برسد در آن صورت احاطه خدا بر خود را در آن مرتبه درک کند، همه هستی را تحت سلطه و وابسته به خدا می‌بیند. این معنای سخن حضرت است که من نقطه زیر باء بسم الله هستم.<ref>صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۳۲-۳۴؛ صدرالدین شیرازی، مفاتیح العیب، ۱۳۶۳ش، ص۲۱-۲۴.</ref>

[[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] نیز باء را به معنای ظهور مطلق می‌داند. از نگاه وی نقطه زیر باء می‌تواند به معنای اولین مرتبه تعین یافته از این ظهور باشد که مقام ولایت احمدی علوی است. می‌توان مقصود حضرت علی(ع) را چنین دانست که ولایت کلی و [[ولایت|مقام ولایت]] به معنای واقعی اولین تعین از ظهور مطلق است.<ref>خمینی، موسوعة الإمام الخميني، ۱۴۰۰ش، ج۵۰، ص۸۰.</ref>

در رابطه با شرح این حدیث آثار متعددی توسط علمای متصوفه نوشته شده است:

 

*«الرسالة القدسية في أسرار النقطة الحسية» نوشته سید علی بن شهاب‌الدین همدانی (درگذشت: [[سال ۷۸۶ هجری قمری|۷۸۶ق]]).<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۲۲۱-۲۲۲.</ref>

*«نقطة في شرح أنا النقطة التي تحت الباء» نوشته صائن‌الدین تُرکه (درگذشت: [[سال ۸۳۵ هجری قمری|۸۳۵ق]]).<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۵۳.</ref>

*«سر النقطة» نوشته [[ملاصدرا]] (درگذشت: [[سال ۱۰۵۰ هجری قمری|۱۰۵۰ق]]).<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۱۷۰.</ref>

*«تقسيم البحور، و الخاتمة في شرح حديث: أنا النقطة تحت ألباء» نوشته مظفر علی شاه نعمة اللهی كرمانی (درگذشت: [[سال ۱۱۲۵ هجری قمری|۱۱۲۵ق]]).<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱.</ref>

*«شرح حدیث انا النقطة» نوشته محمدتقی مامقانی (درگذشت: [[سال ۱۳۱۲ هجری قمری|۱۳۱۲ق]]).<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۸۹.</ref>

* آملی، سید حیدر بن علی، رساله نقد النقود في معرفة الوجود، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۴ش.

* ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.

* ابن‌عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۲ق.

* جیلی، عبدالکریم بن ابراهیم، الکهف و الرقیم فی شرح بسم الله الرحمن الرحیم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۲۰۰۸م.

* خمینی، روح‌الله، موسوعة الإمام الخميني، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۴۰۰ش.

* عبدالرزاق کاشانی، محمود، کشف الوجوه الغر لمعانی نظم الدر، تحقیق: احمدفرید مزیدی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۶ق