غیبت امام مهدی(عج): تفاوت میان نسخه‌ها

غیبت صغری یا غیبت کوتاه‌مدت، نخستین مرحله از زندگی مخفیانه امام دوازدهم است که در [[سال ۳۲۹ هجری قمری|سال ۳۲۹ق]] به پایان رسیده است. این دوره بنابر اختلاف درباره زمان آغاز آن ۶۹ یا ۷۴ سال طول کشیده است. گروهی از عالمان شیعه همچون [[شیخ مفید]] (درگذشت ۴۱۳ق) در کتاب [[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد]]<ref>شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۳۴۰.</ref> و [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (درگذشت ۵۴۸ق) در کتاب [[اعلام الوری باعلام الهدی (کتاب)|اعلام الوری]] مدّت غیبت صغری را ۷۴ سال و زمان آغاز آن را سال ۲۵۵ق و تولد امام مهدی(ع) دانسته‌اند.<ref>طبرسی، إعلام الوری بإعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۹-۲۶۰.</ref> گروهی دیگر آغاز غیبت صغری را [[سال ۲۶۰ هجری قمری|سال ۲۶۰]] (سال آغاز امامت امام مهدی(ع)) می‌دانند که ۶۹ سال طول کشیده است.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۹-۳۴۲.</ref>

غیبت کبری یا غیبت طولانی مدت، دومین مرحله از زندگی پنهانی امام مهدی(عج) است که از [[سال ۳۲۹ هجری قمری|سال ۳۲۹ق]] و با درگذشت [[علی بن محمد سمری]] چهارمین نایب آن حضرت آغاز شده است و تا زمان [[ظهور امام زمان|ظهور]] آن حضرت ادامه خواهد داشت. در این دوره امام مهدی(عج) ارتباط ظاهری با شیعیان ندارد و فرد خاصی را نیز به عنوان نماینده خود تعیین نکرده است. بر اساس [[توقیع]] امام مهدی(ع) به [[اسحاق بن یعقوب]]، شیعیان باید در این دوران در مسائل نوپدید به راویان حدیث و عالمان شیعه مراجعه کنند. شیعیان، فقیهان شیعه را [[نیابت عامه|نایبان عام]] امام مهدی(عج) می‌دانند.  

وجه تمایز اصلی زمان غیبت صغری و غیبت کبری، وجود [[نواب اربعه|نائبان چهارگانه]] و واسطه‌های ارتباطی است که در زمان غیبت صغری، عهده‌دار ابلاغ پیام‌های حضرت بوده‌اند و پس از آن، ارتباط ظاهری امام دوازدهم با عموم مردم به کلی قطع می‌شود.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ۱۴۱۲ق، ص۳۴۱-۳۴۵.</ref>

باور به غیبت امام مهدی(عج) ریشه در احادیث رسیده از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[امامان شیعه]] دارد. در برخی از این احادیث به دو مرحله غیبت کوتاه و بلند تصریح شده است. از سوی دیگر زندگی و ارتباط محدود امامانِ پیش از او در [[سامرا]] زمینه‌ساز این اندیشه بود که امکان دارد امام در دسترس نباشد و ارتباط او با شیعیان از طریق نمایندگان خاص و یا نامه‌نگاری باشد. [[سازمان وکالت]] نیز از زمان [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام هفتم]] شکل گرفته بود که مدتی از عمرش را در زندان گذرانده بود.

در زمان [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن عسکری(ع)]] مشهور بود که [[شیعه|شیعیان]] در انتظار [[قیام امام مهدی(عج)|قیام]] فرزند اویند.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۳۳۶.</ref> به همین جهت، دستگاه [[بنی‌عباس|خلافت عباسی]] نیز در جستجوی او بود. امام عسکری نیز فرزندش را فقط به چند تن از اصحاب و خویشان نزدیک خود معرفی کرد<ref>حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۲.</ref> و به همین علت اکثر شیعیان در هنگام شهادت امام عسکری از وجود فرزندی آن حضرت خبر نداشتند.<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ش، ص۱۰۵؛ الارشاد، ج۲، ص۳۳۶؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۴۲۲.</ref>

از سویی دیگر امام عسکری(ع) به خاطر شرایط سیاسی، در وصیت‌نامه خود تنها از مادرش نام برده بود. و این باعث شد که در یکی دو سال اول پس از رحلت ایشان، برخی شیعیان معتقد شوند مادر امام عسکری در دروان غیبت به صورت نیابت عهده‌دار [[امامت|مقام امامت]] است.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۷.</ref>

پس از [[شهادت]] امام عسکری(ع)، برخی از یاران ایشان به ریاست [[عثمان بن سعید عمری]] (درگذشت بین ۲۶۰ تا ۲۶۷ق) به جامعه شیعه اعلام کردند که امام عسکری فرزندی از خود به جا نهاده که اکنون جانشین او و متصدی مقام امامت است،<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ص۹۲-۹۳.</ref> این نکته در نقل [[عبدالله بن جعفر حمیری]] از عثمان بن سعید عَمری درباره نام جانشین امام عسکری(ع) آمده است و عمری، حمیری را از پرسیدن نام جانشین امام عسکری پرهیز می‌دهد تا امنیت او در خطر نیفتد.<ref>شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۵۹-۳۶۱.</ref>

[[جعفر پسر امام هادی|جعفر]]، برادر امام عسکری(ع) نیز پس از رحلت امام حسن عسکری‌(ع)، با آنکه مادر امام زنده بود، مدعی میراث شد.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۲۶ق، ص۳۴۵؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۲۰۵، ۲۲۳؛ ذهبی‌، ج ۱۳، ص۱۲۱.</ref> و زمامداران وقت را تحریک کرد که خانه امام را برای یافتن فرزند ایشان جستجو کنند. و با همکاری او یکی از کنیزان امام حسن عسکری‌(ع) زندانی شد و تحت نظر قرار گرفت‌،<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۲۶ق، ص۳۴۵؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج‌۳،ص۲۰۵.</ref> جعفر همچنین حاضر شد سالانه بیست هزار دینار به یکی از کارگزاران عباسی رشوه دهد تا [[امامت]] او را تأیید نماید.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۲۶ق، ص۳۴۵؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج‌۳،ص۱۹۹، ۲۰۵.</ref> [[حدیث (مادر امام حسن عسکری)|حُدیث]] مادر امام عسکری(ع) و [[حکیمه دختر امام جواد(ع)|حکیمه]] عمه ایشان، از وجود و امامت فرزند امام عسکری هواداری می‌کردند، ولی تنها خواهر امام عسکری، از امامت برادرش [[جعفر پسر امام هادی|جعفر]] پشتیبانی می‌کرد.<ref>مدرسی طباطبایی،، مکتب در فرایند تکامل، ص۱۶۱-۱۶۲.</ref>

شیعیانی که در مقامات عالیه دولتی و متصدی مشاغل مهم بودند نیز در این ماجرا دو دسته شده بودند. برای نمونه [[خاندان نوبختی|خاندان نوبخت]] از وجود و امامت فرزند امام عسکری(ع) پشتیبانی می‌کردند و عثمان بن سعید و پسرش را در مقام [[نیابت خاصه|نیابت]] آن حضرت به رسمیت می‌شناختند.<ref>مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ص۱۶۲.</ref>

این وضعیت باعث سرگردانی بسیاری از شیعیان شد.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۲۶، ۴۲۹، ۴۸۷.</ref> برای نمونه، شیعیان پس از شهادت امام عسکری فردی را به [[مدینه]] فرستادند تا درباره وجود فرزند آن حضرت تحقیق کند، ظاهرا به این دلیل که در آن زمان گفته شده بود فرزند ایشان توسط پدر به آن شهر فرستاده شده است.<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۸.</ref> همچنین نقل شده است که ابوزید [[احمد بن سهل بلخی]] دانشمند نامی معاصر دوره [[غیبت صغرا|غیبت صغری]]، در جستجوی امام خود، از [[خراسان بزرگ|خراسان]] به عراق رفت و چند سالی در آنجا در طلب امام بود.<ref>یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۷۳۷۴.</ref>

بحران رهبری در این دوره چنان سنگین بود که حتی عده‌ای، از مذهب خود دست برداشته، به سایر [[فرق تشیع|فرقه‌های شیعی]] و یا غیرشیعی پیوستند:<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۲۰؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۰۸.</ref> دسته‌ای رحلت امام عسکری را نپذیرفتند و ایشان را [[مهدی]] دانستند، گروهی امامت [[محمد بن علی الهادی(ع)|سید محمد]] فرزند امام هادی(ع) را پذیرفتند و امامت امام عسکری را منکر شدند.<ref>صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۱۹۷، پاورقی۲.</ref> و گروهی بزرگ نیز [[جعفر پسر امام هادی|جعفر برادر امام عسکری]] را به عنوان امام به رسمیت شناختند<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ش، ص۱۰۷-۱۰۹؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص۱۱۰۱۱۴؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۰۸.</ref>اما نهایتاً اکثریت شیعه به امامت امام مهدی فرزند امام عسکری گرویدند و همین جریان بعدها رهبری اصلی شیعیان امامی را بر عهده گرفت و در قرن چهارم به صورت [[امامیه|شیعه اثنی عشری]] باقی ماند.<ref>شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق،‌ ص؟؟؟؟.</ref> [[شیخ مفید]] پس از نقل خبری از [[حسن بن موسی نوبختی]]، نویسنده کتاب [[فرق الشیعة (کتاب)|فرق الشیعه]]، درباره فرقه‌های چهارده‌گانه‌ای که پس از شهادت امام حسن عسکری به وجود آمدند، می‌گوید از آن چندین فرقه در زمان ما (سال ۳۷۳ق) هیچ فرقه‌ای غیر از امامیهِ دوازده امامی باقی نمانده است؛ یعنی کسانی که [[امامت]] فرزند حسن [عسکری] را که به نام [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] نامیده می‌شود، پذیرفته و به حیات و بقای او تا روزی که با شمشیر قیام کند، یقین دارند.<ref>سید مرتضی، الفصول المختاره، ج۲،ص۳۲۱.</ref>

برای جلوگیری از سردرگمی شیعیان، از سوی امام مهدی(ع) چند نفر به عنوان [[نواب اربعه|نماینده]] معرفی شدند تا مسئوليت اداره امور شيعيان را با هدايت و دستورات مستقيم ایشان عهده‎‌دار شوند.<ref>شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref> و پیام‌های مکتوبی از سوی ایشان صادر شد که به آن‌ها [[توقیع]] گفته می‌شد را به مردم برسانند. تلاش برای نفوذ بزرگان شیعه در دستگاه [[بنی‌عباس|خلافت عباسی]]، مبارزه با [[غالیان|غلات]] و [[مدعیان نیابت|مدعیان دروغین نیابت]] و وکالت و ساماندهی [[سازمان وکالت]] را نام برد.<ref>جباری، بررسی تطبیقی سازمان دعوت عباسیان و سازمان وكالت اماميه (مراحل شكل‌گیری و عوامل پیدایش)، قم، پاييز۱۳۸۹ش، ص۷۵ـ۱۰۴.</ref><ref>شیخ طوسی، الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۰۹، ۲۲۵ و ۲۲۶.</ref>

مضمون برخی از [[توقیعات امام مهدی(عج)|توقیعاتی]] که از سوی [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام مهدی(عج)]] صادر شد به اثبات امامت خویش مربوط می‌شد. استدلالی که امام مهدی (عج) در این توقیعات، برای اثبات امامت خود مطرح کرده‌اند، تأکید بر استمرار راه هدایت الهی از زمان [[آدم (پیامبر)|حضرت آدم]] تا زمان امام حسن عسکری(ع) و خالی نبودن زمین از حجت الهی است. ایشان همچنین سه معیار [[عصمت]]، علم و تأیید الهی را برای تشخیص امام از مدعیان امامت معرفی نموده‌اند. چنانکه در توقیعی برای حل اختلاف بین ابن ابی‌غانم و دیگران این مطلب آمده است <ref>شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۶.</ref>

در سال‌های پایانی دوران [[غیبت صغرا]]، تشیع عملا در شهرهایی از [[ایران]] به ویژه در [[قم]] و [[آوه (شهر)|آوه]] گسترش یافته بود و از سویی، شیعیان، منصب‌هایی حکومتی به دست آورده بودند که قدرت [[خاندان نوبختی|خاندان نوبخت]] در [[بغداد]] نمونه‌ای از آن است.<ref>رجوع کنید به:جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۵۹۴-۵۹۵.</ref>

در همین دوره بود که دفاعیه‌هایی چون [[الامامة و التبصرة من الحیرة]] اثر [[علی بن حسین بن موسی بن بابویه|علی بن بابویه]] در تثبیت باورهای امامیه نوشته شد.

مساله غیبت در دوران گذشته در برخی از [[پیامبران]] وجود داشته است.<ref>سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۴۱.</ref> بر اساس آیات قرآن و روایات معصومان، تعدادی از پیامبران، مانند [[صالح (پیامبر)|صالح]]، [[یونس (پیامبر)|یونس]]،<ref>انبیا، آیه ۸۷.</ref> [[موسی (پیامبر)|موسی]]،<ref>بقره، آیه ۵۱.</ref> [[عیسی]] و [[حضرت خضر|حضرت خضر(ع)]] به دلایلی نظیر امتحان امت خود، از انظار مردم پنهان شدند. در پاره‌ای از روایات از غیبت پیامبران به عنوان یک سنّت الهی یاد شده که در میان امت‌ها جریان داشته است.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۳.</ref>

====== فلسفه غیبت ======

به باور پژوهشگران شیعه، همه اسرار و علل غیبت بر ما روشن نیست؛ چنان که در برخی روایات، حکمت اصلی غیبت امام، از رازهای خدا دانسته شده است که پس از ظهور آشکار خواهد شد.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۲۸۲.</ref> با این حال در روایات بر چند موضوع تأکید شده است:

# امتحان و آزمایش مردم<ref>نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۰۵؛ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۹.</ref>در روایتی از [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام موسى بن جعفر(ع)]] تصریح شده است که خداوند به وسیله غیبت، بندگان خویش را آزمایش‏ می‌کند.<ref>کلینی، ج ۱،ص ۳۳۷٫، شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۰۴.</ref>بنا بر برخی از احادیث‌ آزمایش در روزگار غیبت، از سخت‏‌ترین آزمایش‌هاى الهى است<ref>شیخ طوسى، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۰۳-۲۰۷.</ref> و این سختى از دو جهت است:

##طولانی شدن غیبت باعث شک و تردید مردم می‌شود و حتی گروهی از مردم در اصل تولد و برخى در دوام عمر امام شک مى‌‏کنند و جز افراد آزموده و مخلص و داراى شناخت عمیق، کسى بر ایمان و عقیده به امامت آن حضرت باقى نمى‌‏ماند. این مضمون در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) آمده است.<ref>فیض کاشانی،فصل ۱، باب ۸، ص ۱۰۱.</ref>

##سختی‌ها و فشارها و پیشامدهاى ناگوار که در دوران غیبت رخ مى‏‌دهد و مردم را دگرگون مى‌‏سازد، به‌طورى که حفظ ایمان و استقامت در دین، کارى سخت دشوار مى‌‏گردد و ایمان مردم در معرض خطرهای شدید قرار مى‌‏گیرد.<ref>کلینى، ج ۱،ص ۳۳۷؛ طوسى، ص ۲۰۲.</ref>

# نبودن بیعتی بر عهده ایشان با احدی از ظالمان تا هنگام ظهور<ref>نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۷۱، ۱۹۱؛ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۲.</ref>به نقل برخی [[روایات]]، پیشواى دوازدهم، هیچ حکومت ستمگری را حتی از روى [[تقیه]]، به رسمیت نمى‌‏شناسد. او مأمور به تقیه از هیچ حاکم و سلطانى نیست و تحت‏ حکومت و سلطنت هیچ ستمگرى در نخواهد آمد و احکام دین خدا را به طور کامل و بى هیچ پرده‌پوشى، بیم و ملاحظه‌‏اى اجرا می‌کند.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۰.</ref>

نوشتن کتاب‌ و رساله‌ درباره غیبت امام زمان(عج) از نخستین سده‌های اسلامی آغاز شد. غیبت‌نگاری یکی از شیوه‌های حدیث‌نگاری شیعیان است. کتاب‌هایی همچون [[کتاب الغیبة (نعمانی)|الغیبة]] نوشته [[محمد بن ابراهیم نعمانی|نعمانی]] (نوشته شده در سال ۳۴۲ق)، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال‌الدین]] نوشته [[شیخ صدوق]](درگذشت  ۳۸۱ق)، [[کتاب الغیبة (شیخ طوسی)|الغیبة]] نوشته [[شیخ طوسی]] را می‌توان قدیمی‌ترین آثار در این موضوع دانست. <ref>طباطبائی، تاریخ حدیث شیعه، ص ۳۸-۳۹.</ref>