حضرت معصومه سلام الله علیها: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حضرت معصومه(س)''' با نام اصلی فاطمه، دختر [[امام کاظم(ع)]] و خواهر [[امام رضا(ع)]] است. او برترین دختر امام کاظم(ع) دانسته شده و گفته‌اند در میان فرزندان امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی هم‌پای معصومه نیست. در منابع تاریخی اطلاعات زیادی درباره زندگی‌نامه حضرت معصومه(س) از جمله تاریخ تولد و وفات وی ثبت نشده است. درباره [[ازدواج]] او نیز اطلاعات چندانی در دست نیست، اما مشهور است که هرگز ازدواج نکرد.

معصومه و کریمه اهل‌بیت(س) لقب‌های مشهور فاطمه دختر امام کاظم(ع) هستند. طبق حدیثی [[امام رضا(ع)]] از او با نام معصومه یاد کرده است.

حضرت معصومه در [[سال ۲۰۱ هجری قمری|سال ۲۰۱ قمری]] به درخواست برادرش امام رضا(ع) و برای دیدار او از [[مدینه]] راهی [[ایران]] شد، اما در راه بیمار شد و به درخواست اهالی قم به [[قم|آن شهر]] رفت و در خانه شخصی به نام [[موسی بن خزرج اشعری]] ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت. جنازه وی در قبرستانی به نام بابِلان ([[حرم حضرت معصومه(س)|حرم کنونی]]) دفن شد. [[سید جعفر مرتضی عاملی]] بر این باور است حضرت معصومه(س) در [[ساوه]] مسموم و شهید شده است.

شیعیان فاطمه معصومه(س) را بزرگ می‌دارند، برای [[زیارت]] او اهمیت قائل‌اند و روایاتی درباره او نقل می‌کنند که از [[شفاعت]] وی برای شیعیان سخن گفته شده و [[بهشت]] پاداش زیارت او دانسته شده است. گفته شده پس از [[حضرت زهرا(س)]] او تنها زنی است که از [[امامان]] برای او [[زیارتنامه]] روایت شده است.

به گفته [[ذبیح‌الله محلاتی]] در کتاب [[ریاحین الشریعه]]، اطلاعات چندانی درباره زندگی حضرت معصومه(س) در دست نیست؛ از جمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، اینکه چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از [[شهادت]] [[امام رضا(ع)]] فوت کرده یا پس از آن، در تاریخ ثبت نشده است.<ref>محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱.</ref>

فاطمه دختر [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام کاظم(ع)]] و خواهر [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]]، ملقب به معصومه است. [[شیخ مفید]] در کتاب [[الارشاد]] در میان دختران امام کاظم(ع) از دو دختر به نام‌های فاطمهٔ کبری و فاطمهٔ صغری نام برده، اما مشخص نکرده کدام‌‌یک حضرت معصومه است.<ref>نگاه کنید به مفید، الارشاد، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۴۴.</ref> ابن‌‌جوزی از علمای [[اهل‌سنت]] در قرن ششم قمری، به چهار دختر به نام فاطمه در میان دختران امام کاظم اشاره کرده، اما او نیز از اینکه حضرت معصومه کدام‌یک بوده، سخن نگفته است.<ref>نگاه کنید به ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۵.</ref> به‌گفته [[محمد بن جریر طبری صغیر|محمد بن جریر]]، نویسنده [[دلائل الامامة (کتاب)|دلائل‌الامامة]]، مادر حضرت معصومه، [[نجمه‌خاتون]] نام دارد که مادر امام رضا(ع) نیز هست.<ref>نگاه کنید به طبری، دلائل‌الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۹.</ref>

در منابع قدیمی [[شیعه]]، تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه بیان نشده است. به‌گفته [[رضا استادی]]، نخستین کتابی که در آن، تاریخی ذکر شده است، نورالآفاق نوشته جواد شاه‌عبدالعظیمی است<ref>استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او»، ص۳۰۱.</ref> که در سال ۱۳۴۴ق منتشر شد.<ref>استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او»، ص۲۹۷.</ref> در این کتاب، تاریخ ولادت حضرت معصومه(س) [[۱ ذی‌القعده]] [[سال ۱۷۳ق]] و تاریخ وفات او [[۱۰ ربیع‌الثانی]] سال ۲۰۱ق ذکر شده و از آن کتاب به دیگر کتاب‎ها راه‌ یافته است؛<ref>استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌حال او»، ص۳۰۱.</ref> اما برخی از علما مانند [[آیت‌الله مرعشی نجفی]]،<ref>محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۲.</ref> [[آیت‌الله شبیری زنجانی]]،<ref>شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۵۱۹.</ref> [[رضا استادی]]<ref>استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او»، ص۳۰۱.</ref> و [[ذبیح‌الله محلاتی]]<ref>محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱و۳۲.</ref> با این نظر شاه‌ عبدالعظیمی مخالفت کرده و تاریخ‌های ذکر شده در این کتاب را ساختگی دانسته‌اند.<br>

در تقویم رسمی [[جمهوری اسلامی ایران]] روز اول ذی‌القعده به عنوان روز دختر نام گذاری شده است.<ref> شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هجری شمسی، ص۹.</ref>

معصومه و کریمه اهل بیت(س) لقب‌های مشهور فاطمه دختر امام کاظم‌(ع)اند.<ref>مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۲۳و۴۱؛ همچنین نگاه کنید به اصغری‌نژاد، «نظرى بر اسامى و القاب حضرت فاطمه معصومه(س)».</ref> گفته‌اند «معصومه» از روایتی منتسب به [[امام رضا(ع)]] اخذ شده است.<ref>مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۲۹.</ref> در این روایت که در [[زاد المعاد]]، نوشته [[محمدباقر مجلسی]] آمده است، [[امام رضا(ع)]] از او با نام معصومه یاد کرده است.<ref>مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۷.</ref> (مَنْ زَارَ الْمَعْصُومَةَ فِي قُمٍّ. مجلسی،زاد المعاد،الناشر : المؤسسة الاعلى للمطبوعات،ص ۵۴۷)

فاطمه معصومه(س) را امروزه «کریمه اهل بیت» هم می‌خوانند.<ref>نگاه کنید به مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۴۱و۴۲.</ref> می‌گویند این لقب به خوابی مستند است که [[سید محمود مرعشی نجفی]]، پدر [[آیت‌الله مرعشی نجفی]] دیده و در آن یکی از [[ائمه(ع)]] حضرت معصومه را کریمه اهل‌بیت خوانده است.<ref>مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۴۱و۴۲.</ref>{{یاد|"عَلَيْكَ بِكَريمَهِ اَهْلِ الْبَيْتِ؛ به دامن كريمه اهل بيت علیهم‌السّلام چنگ بزن."}}

به نوشته کتاب [[ریاحین الشریعه]]، معلوم نیست که حضرت معصومه(س) [[ازدواج]] کرده است یا نه و اینکه فرزند داشته است یا خیر؛<ref>محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱.</ref> البته مشهور است که حضرت معصومه(س) هرگز ازدواج نکرده است<ref>برای نمونه نگاه کنید به مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۰.</ref> و دلایلی هم برای ازدواج‌ نکردن وی ذکر شده است؛ ازجمله گفته‌اند: او به این جهت که همتایی برایش پیدا نشد، ازدواج نکرد.<ref>مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۱.</ref> همچنین [[یعقوبی]]، تاریخ‌نگار قرن سوم هجری، نوشته است: امام کاظم(ع) وصیت کرده بود که هیچ‌یک از دخترانش ازدواج نکنند؛<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۶۱.</ref> اما به این سخن اشکال کرده‌اند که چنین سفارشی در وصیت‌نامه‌ای که [[کلینی]] در کتاب [[کافی]] از [[امام کاظم(ع)]] نقل کرده،<ref>نگاه کنید به کلینی، کتاب الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۷.</ref> نیامده است.{{یاد| در وصیت امام کاظم آمده است که بدون نظر و نظارت برادرشان امام رضا(ع)اقدامی صورت نگیرد. وَ لَا يُزَوِّجُ بَنَاتِي أَحَدٌ مِنْ إِخْوَتِهِنَّ مِنْ أُمَّهَاتِهِنَّ وَ لَا سُلْطَانٌ وَ لَا عَمٌّ إِلَّا بِرَأْيِهِ وَ مَشُورَتِهِ فَإِنْ فَعَلُوا غَيْرَ ذَلِكَ فَقَدْ خَالَفُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ جَاهَدُوهُ فِي مُلْكِهِ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِمَنَاكِحِ قَوْمِهِ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ يُزَوِّجَ زَوَّجَ وَ إِنْ أَرَادَ أَنْ يَتْرُكَ تَرَكَ...اگر مردی از شما خواست خواهرش را شوهر دهد، این حق را ندارد، مگر با اجازه و فرمان او (علی) و نه دختران من (حق دارند) که یکی از خواهران خود را شوهر دهند و یا مادران آنها و نه سلطانی، و نه کاری برای آنها انجام دهد، مگر اینکه با نظر و مشورت او (علی) باشد. اگر بدون اجازه او به چنین کاری اقدام کنند، به راستی با خدا و رسولش مخالفت و در سلطنت او منازعه کرده‌اند و او (حضرت رضا) به مصالح قومش در امر ازدواج آگاه‌تر است. اگر خواست به کسی شوهر دهد، شوهر می‌دهد و اگر خواست رد کند، رد می‌کند.(کلینی، کافی، ج۱، ص۳۱۷.)}}<ref>قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر(ع)، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۹۷.</ref> برخی از محققان نیز عدم ازدواج حضرت معصومه(س) و خواهرانش را شدت اختناق حکومت عباسیان به‌ویژه هارون و مأمون دانسته‌اند.<ref>حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه(ع)»، ص۱۰۳-۱۰۴.</ref>

برپایه کتاب [[تاریخ قم (کتاب)|تاریخ قم]]، حضرت معصومه در [[سال ۲۰۱ قمری]] برای دیدار برادرش [[امام رضا(ع)]] از [[مدینه]] راهی [[ایران]] شد.<ref>قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.</ref> بر اساس نقلی که [[باقرشریف قرشی|باقرشریف قَرَشی]] تاریخ‌پژوه شیعه، از کتاب «جوهرة الکلام فی مدح السادة الاعلام» آورده، دلیل مسافرت حضرت معصومه(س) به ایران نامه‌ای بود که امام رضا(ع) برای وی فرستاده بود و در آن از او خواسته بود به نزدش در [[خراسان]] برود.<ref>قرشی، حیاة الامام الرضا(ع)، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۳۵۱.</ref> امام رضا(ع) در آن زمان [[ولایتعهدی امام رضا علیه السلام|ولی‌عهد]] مأمون، خلیفه [[عباسیان|عباسی]]، بود و در خراسان سکونت داشت. حضرت معصومه در میان راه بیمار شد و درگذشت.<ref>قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.</ref> به باور [[سید جعفر مرتضی عاملی]]، حضرت معصومه(س) در [[ساوه]] مسموم و شهید شده است.<ref>عاملی، حیاة السیاسیة للامام رضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۲۸.</ref>

حضرت معصومه در قم در خانه شخصی به نام [[موسی بن خزرج اشعری]] ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت.<ref>قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.</ref> جنازه او را در قبرستانی به نام بابِلان ([[حرم حضرت معصومه|حرم کنونی]]) [[دفن]] کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.</ref> آل سعد بر سر دفن آن حضرت دچار اختلاف شدند. سرانجام تصمیم گرفتند قادر، خادمی که پیرمردی صالح بود مراسم خاک سپاری را انجام بدهد؛ اما ناگهان دو سوارِ نقاب پوش از سوی بیابان هویدا شدند، به سرعت نزدیک آمدند و بر او نماز گزاردند و جنازه را به خاک سپردند؛ پس از پایان مراسم تدفین، آن دو نقاب پوش بدون آنکه با کسی حرف بزنند، سوار بر اسب شده و از آنجا دور شدند. <ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۱۹.</ref>

[[محمد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی]] از مراجع تقلید احتمال داده که این دو سوار نقاب پوش [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا]] و [[امام جواد علیه‌السلام|امام جواد]] باشند.<ref>https://amfm.ir/veladat-ta-vafat/به نقل از کتاب: فروغی از کوثر نوشته الیاس محمد بیگی.</ref>

 

[[پرونده:من زارها عارفا بحقها فله الجنة کاشی معرق به خط ثلث حرم حضرت معصومه.jpg|بندانگشتی|کاشی‌کاری معرق متعلق به [[حرم حضرت معصومه]]. [[امام رضا(ع)]]: هر کس او (حضرت معصومه) را با شناخت از جایگاهش [[زیارت]] کند، [[بهشت]] برای اوست.]]

علمای [[شیعه]] جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائل‌اند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت [[زیارت]]ش نقل می‌کنند. [[علامه مجلسی]] در کتاب [[بحار الانوار (کتاب)|بحارالانوار]] به [[حدیث|حدیثی]] از [[امام صادق(ع)]] پرداخته که طبق آن، تمام شیعیان حضرت با [[شفاعت]] حضرت معصومه(س) به [[بهشت]] وارد می‌شوند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷.</ref> در فرازی از [[زیارتنامه]] فاطمه معصومه هم به دلیل مقام و جایگاه او نزد خداوند، از وی درخواست شفاعت شده است.<ref> مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷؛ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷.</ref>{{یاد|یا فاطِمَةُ اِشْفَعی لی فِی الْجَنَّهِ فَاِنَّ لَکِ عِنْدَاللهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْن}}

[[محمدتقی شوشتری]]، از علمای [[علم رجال]] در [[قرن چهاردهم شمسی]]، در [[قاموس الرجال (کتاب)|قاموس الرجال]] نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ [[امام کاظم(ع)]]، پس از [[امام رضا(ع)]] کسی هم‌پای معصومه نیست.<ref>شوشتری، تواریخ النبی و الآل، ۱۳۹۱ق، ص۶۵.</ref> [[شیخ عباس قمی]] هم او را برترینِ دختران موسی بن جعفر(ع) دانسته است.<ref>قمی، منتهی‌الآمال، ج۲، ص۳۷۸.</ref> وی هم‌چنین حضرت معصومه را از امام‌زاده‌هایی می‌داند که هم جلیل‌القدر است و قطعاً از فرزندان امام کاظم(ع) است و هم قطعا در همین حرم و مکان مدفون است.<ref>قمی، مفاتیح الجنان، ص۵۶۲.</ref>

برپایه روایاتی که از [[امام صادق(ع)]]، [[امام کاظم(ع)]] و [[امام جواد(ع)]] نقل شده است، [[بهشت]]، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام كاظم(ع) را [[زیارت]] کند؛<ref>نگاه كنيد به ابن‌قولویه، کامل‌الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۵۳۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۵-۲۶۸.</ref> البته در برخی روایات، پاداش‌ بهشت برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت زیارت کند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹(۱۰۲)، ص۲۶۶.</ref>

نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهل‌بیت(ع)، از محمود انصاری قمی (درگذشت [[۱۳۷۷ش]]) و او از [[سید نصرالله مستنبط]] عالم [[شیعه]] (درگذشت [[۱۳۶۴ش]]) نقل کرده که در کتاب خطی [[کشف اللئالی (کتاب)|کشف اللئالی]] نوشته [[صالح بن عرندس حلی]]، عالم شيعه [[قرن نهم هجری قمری|قرن نهم قمری]]، حدیثی دیده که در آن [[امام کاظم(ع)]] خطاب به حضرت معصومه گفته است: «فَداها اَبوها؛ پدرش به فدایش». بر اساس این نقل، امام کاظم(ع) این جمله را پس از آن گفت که حضرت معصومه در نبود امام(ع)، پرسش‌های شیعیان را به درستی پاسخ داد. نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهل‌بیت(ع) چنانکه خود گفته، این حدیث را جز این نقل‌،‌ در کتاب‌های حدیثی نیافته است.<ref>مهدی‌پور، زندگانی کریمه اهل بیت(ع)، ۱۳۸۴ش، ص۵۲-۵۴.</ref>

[[علامه مجلسی]] در کتاب‌های [[زادالمعاد]]، [[بحارالانوار]] و [[تحفةالزائر]]، [[زیارتنامه|زیارتنامه‌ای]] به نقل از [[امام رضا(ع)]] برای فاطمه معصومه آورده است.<ref>نگاه کنید به مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ۱۴۰۳ق، ص۲۶۶-۲۶۷؛ مجلسی،‌ تحفةالزائر،‌۱۳۸۶ش، ص۴.</ref> البته او در [[تحفة الزائر (کتاب)|تحفة الزائر]] پس از ذکر زیارتنامه، احتمال داده است که متن آن ادامه حدیث امام رضا نباشد و علما آن را افزوده باشند.<ref>مجلسی،‌ تحفةالزائر،‌۱۳۸۶ش، ص۶۶۶.</ref> گفته‌اند [[حضرت زهرا(س)]] و حضرت معصومه تنها زنانی‌اند که زیارتنامه مأثور (زیارت‌نامه‌ای که سند آن به [[معصوم]] می‌رسد) دارند.<ref>مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۶.</ref>

{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = [[عبدالله جوادی آملی|آیت الله جوادی آملی]] از مراجع تقلید:{{سخ}}

از زیارت‌نامه حضرت معصومه بر می‌آيد كه وجود مبارک کریمه اهل‌بيت فاطمهٴ معصومه (سلام الله عليها) در سلسلهٴ جليلهٴ [[پیامبران|انبيا]] و اوليا قرار دارد یعنی وقتی سلسله

انبيا واولیای الهی (عليهم السلام) به پايان رسيد و نوبت به شاگردان ممتاز و اصحاب خاص ائمّه رسيد، وجود مبارک فاطمهٴ معصومه (سلام الله عليها) به‌عنوان یکی از شاگردان نمونه و یکی از اصحاب خاص [[امامان شیعه|ائمه]]ٴ (عليهم السلام) است و وارث همان معارف است.{{سخ}} اين كريمهٴ اهل‌بيت طهارت، معرفت، [[زهد]]، [[عبادت]]، علم، [[عقل]] و سائر ملکات نفسانی را در اثر شاگردی ائمّه (عليهم السلام) و صحابت ائمّه (عليهم السلام) به دست آورده است.| منبع = *'''منبع''': https://javadi.esra.ir/fa/w/جایگاه-حضرت-معصومه-سلام-الله-علیها-و-لزوم-معرفت-به| تراز = چپ| عرض = ۲۵۰px|رنگ حاشیه= #۶۶۷۷۸۸|حاشیه= ۵px|اندازه خط = ۱۵px|رنگ پس‌زمینه =#F4FFF4| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

{{اصلی|آستانه حضرت معصومه}}

در [[سال ۱۳۸۴ شمسی]]، «کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکانت فرهنگی قم» به‌دستور علی‌اکبر مسعودی خمینی، متولی [[آستانه حضرت فاطمه معصومه|آستانه]]، برگزار شد.<ref> کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه، مجموعه مقالات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲.</ref> در این کنگره که در حرم حضرت معصومه برگزار شد، مراجع تقلیدی چون [[ناصر مکارم شیرازی]] و [[عبدالله جوادی آملی]] سخنرانی کردند.<ref>شرافت، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم»، ص۱۳۹و۱۴۵.</ref>

احمد عابدی دبیر کنگره از چاپ ۵۴ جلد کتاب توسط کنگره در محورهای حضرت معصومه، حرم وی، [[حوزه علمیه قم]] و [[انقلاب اسلامی]] در قم خبر داد.<ref>شرافت، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه (س) و مکانت فرهنگی قم»، ص۱۴۲.</ref>

* قمی، حسن بن محمد، [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/4377 تاریخ قم]، تصحیح: جلال‌الدین تهرانی، تهران، توس، بی‌تا.

* قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۲۲ق.

* مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمه اهل‌بیت(س)، قم، نشر حاذق، چاپ ۱، ۱۳۷۴ش.

* مهدی‌پور، علی‌اکبر، [http://book.amfm.ir/site/catalogue/965795 زندگانی کریمه اهل‌بیت(ع)]، قم، نشر حاذق، ۱۳۸۴ش.

* یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسةالاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۳.  

*https://javadi.esra.ir/fa/w/جایگاه-حضرت-معصومه-سلام-الله-علیها-و-لزوم-معرفت-به

*https://amfm.ir/veladat-ta-vafat