نظریه تکامل: تفاوت میان نسخه‌ها

داروین در کتاب منشأ گونه‌ها درباره انسان چیزی نگفت؛ ولی دوازده سال بعد در کتاب تبار انسان <small>(The Descent of Man)</small> تلاش کردن نشان دهد که چگونه همه ویژگی‌های انسان می‌توانند بر وفق اصلاح تدریجی نیاکان انسان‌نما با روند انتخاب طبیعی تبیین شوند. داروین نشان داد راست‌قامتی انسان، بزرگ‌تر بودن اندازه مغز و دیگر تحولات ویژه انسان در مقایسه با دیگر حیوانات فقط از نظر درجه و مقدار متفاوت است و تفاوت بنیادین ندارد. بدین‌سان وجود انسان که تاکنون مقدس شمرده می‌شد، به قلمروی قانون طبیعی برده شد.<ref>باربور، دین و علم،‌ ۱۳۹۲ش، ص۱۴۶.</ref> چنان‌که برخی تصریح کرده‌اند که آنچه موجب جلب نظر دانشمندان مسلمان به نظریه تکامل شده است، ناسازگاری این نظریه با برخی از آیات قرآن درباره خلقت انسان بوده است.<ref>کلانتری، «تبیین موضع تعارض ظاهری نظریه تکامل و آیات آفرینش و آرای قرآن‌پژوهان در حل آن»، ص۱۶.</ref> گزارش خسروپناه از اندیشه‌های اندیشوران شیعه در کتاب کلام جدید نیز همه ناظر به ماجرای خلقت انسان است.<ref>رک:خسروپناه، کلام جدید، ۱۳۷۹ش، بخش قرآن و تئوری تحول، ص----.</ref>

به گزارش مظفر اقبال پژوهش‌گر تاریخ علم، نظریه داروین زمانی وارد عالم اسلام شد که بسیار کشورهای اسلامی تحت فشار غربی‌ها بودند و نظریه تکامل به عنوان ره‌آورد غربی‌ها انگاشته شد و به جز تعداد کمی اکثر اندیشمندان آن را مخالف آموزه‌های قرآن قلمداد کردند.<ref>سعدی، رسولی‌پور و جوادی، «تکامل، خلقت و خداباوری و مواضع اندیشمندان مسلمان»، ص۱۳۸.</ref> به گزارش برخی پژوهش‌گران، پیمایش‌ها نشان می‌دهد که سه چهارم مسلمانان یا فرگشت را به طور کامل رد می‌کنند یا اختلاف‌نظرهای جدی با این ایده که گونه‌ها از یکدیگر فرگشت و تکامل یافته‌اند –به ویژه در مورد انسان‌ها- دارند.<ref>گوسوم، «دیدگاه‌‌های مذهبی اسلامی درباره نظریه فرگشت داروینی»، پایگاه اینترنتی صدانت.</ref> فرزانه روحانی مشهدی، در مقاله‌ای شش رویکرد از قرآن‌پژوهان مسلمان در مواجهه با نظریه تکامل گزارش کرده است.<ref>روحانی مشهدی، «نقد دوگانه‌انگاری خلقت و تکامل بر اساس قرآن»، ص۱۹۵.</ref> اندیشمندان مسلمان و شیعه متعددی هم‌چون [[سید محمدحسین طباطبائی|طباطبایی]]،‌ [[مرتضی مطهری|مطهری]]، [[محمدتقی مصباح یزدی|مصباح یزدی]]، [[مهدی بازرگان|بازرگان]]، [[یدالله سحابی|سحابی]]، [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی]]، [[علی‌اکبر فیض مشکینی|مشکینی]]، [[جعفر سبحانی|سبحانی]]، [[سید محمود طالقانی|طالقانی]] درباره نظریه تکامل اظهارنظر کرده‌اند.<ref>رک:خسروپناه، کلام جدید،‌ ۱۳۷۹ش، ص۳۹۷-۴۲۲.</ref>

گفته شده قدیمی‌ترین نقد از سوی [[ایران|ایرانیان]] نسبت به نظریه تکامل نقدهایی است که [[سید جمال‌الدین اسدآبادی]] در کتاب نیچریه مطرح کرده است.<ref>اخوان نبوی، دین و تکامل، ۱۳۹۸ش، ص۱۷۵.</ref> پس از آن می‌توان به نقدهای مهدی نجفی اصفهانی، از فقیهان اصفهان، در کتاب «مُرتَفَق»<ref>نوری، «نخستین‌ نقدهای متکلمان شیعه بر داروینیسم»، ص۴۳.</ref> نوشته شده در ۱۳۱۳ق<ref>نوری، «نخستین‌ نقدهای متکلمان شیعه بر داروینیسم»، ص۴۵.</ref> و منتشر شده در [[اصفهان]] به سال ۱۳۴۷ق اشاره کرد.<ref>نوری، «نخستین‌ نقدهای متکلمان شیعه بر داروینیسم»، ص۴۷.</ref> نقد بعدی کتاب [[محمدرضا مسجدشاهی|محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی]] <small>(درگذشته۱۳۶۲ق)</small> با نام «نقد فلسفه دارون» است<ref>ناجی اصفهانی، «علامه نجفی و نقد فلسفه داروین»، ص۵۴.</ref> که در ۱۳۳۱ق در [[بغداد]] منتشر شد.<ref>نوری، «نخستین‌ نقدهای متکلمان شیعه بر داروینیسم«، ص۴۵.</ref> پس از آن می‌توان از رساله کوتاه «تنقید مقاله دارونیست‌ها» نوشته [[سید اسدالله خرقانی]] (درگذشته ۱۳۱۵ش) نام برد که در سال ۱۳۳۸ق منتشر شد.<ref>هاشمی، «یک مسئله، دو رویکرد»، ص۴۷.</ref>

[[سید حسین نصر]] فیلسوف سنت‌گرای شیعه، معتقد است نظریه تکامل سهم اساسی در انهدام معنا و مفهوم تقدسِ خلقت خداوند دارد و به انهدام آگاهی مستمر از خداوند به عنوان خالق و حافظ انواع جانداران کمک کرده است.<ref>نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۰.</ref> او جهان مدرن را وابسته به نظریه تکامل می‌داند به گونه‌ای اگر این نظریه رد شود، کل ساختار دنیای متجدد فرو خواهد ریخت.<ref>نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۱-۲۷۲.</ref> [[عبدالکریم سروش]] فیلسوف دین، نیز نظریه داروین را به علت ابطال‌ناپذیری و عدم توانایی پیش‌بینی آینده نظریه‌ای غیرعلمی می‌داند.<ref>سروش، دانش و ارزش، ۱۳۵۸ش، ص۱۱۰-۱۱۵.</ref> از نظر او نظریه داروین توانایی تبیین جهت‌گیری آفرینش و چرایی خلقت را ندارد؛ بلکه فقط می‌تواند توضیح دهد که چرا برخی موجودات از بین رفته‌اند.<ref>سروش، دانش و ارزش، ۱۳۵۸ش، ص۱۰۰.</ref>

برخی از اندیشمندان شیعه از جمله سید محمدحسین طباطبایی، فیلسوف و مفسر قرآن،<ref name=":1" /> نظریه تکامل را اثبات‌نشده و دلایل آن را ناکافی می‌دانند و بر این باورند که شواهد ارائه‌شده در صورت درست بودن، حداکثر می‌توانند تغییرات جزئی در خلقت را اثبات کنند نه نظریه عمومی تکامل را.<ref name=":0" /> [[محمدتقی جعفری]] و محمدتقی مصباح یزدی دو اندیشمند دیگر شیعه نیز دلایل و شواهد نظریه تحول انواع را ناتمام می‌دانند.<ref name=":2" /> جعفر سبحانی متکلم و مفسر شیعه، نیز از کسانی است که اصول نظریه تکامل را نقد کرده و آن‌ را ناتمام می‌داند.<ref>سبحانی،‌ مدخل مسائل جدید در علم کلام، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۲.</ref> علاوه بر این که از نظر او، نظریه داروین حتی اگر صحیح باشد حداکثر می‌تواند نظم حاکم بر موجودات زنده را تبیین کند؛ ولی درباره نظم جاری در کرات آسمانی و سیارات و کهکشان‌ها سخنی برای گفتن ندارد.<ref>سبحانی،‌ مدخل مسائل جدید در علم کلام، ج۱، ص۲۱۸.</ref>  

گروهی از اندیشمندان شیعه فارغ از نقدهایی که ممکن است بر نظریه تکامل وارد باشد، اساس این نظریه را در تنازع با آموزه‌های دینی نمی‌دانند. چنان‌که جعفر سبحانی معتقد است نظریه تکامل با حکمت آفرینش و غایتمندی آن ناسازگار نیست و غایتمندی آفرینش، هم با خلقت دفعی قابل توجیه است هم با خلقت تدریجی و نظریه تطور انواع.<ref>سبحانی،‌ مدخل مسائل جدید در علم کلام، ج۱، ص۲۲۰.</ref> مطهری تصریح می‌کند که نظریه داروین درست باشد یا نه هیچ اصطکاکی با خداشناسی ندارد زیرا اساس فرایند تغییر خلقت تأثیری در اصول خداشناسی ندارد.<ref>مطهری، توحید، ۱۳۷۳ش، ص۲۵۳.</ref>

مهدی بازرگان، یدالله سحابی<ref name=":3" /> و حبیب‌الله پیمان که هر سه تحصیل‌کرده علوم جدید هستند نظریه تکامل را به عنوان یک نظریه علمی قبول کرده‌اند.<ref name=":4" /> سید محمود طالقانی روحانی مفسر شیعه نیز از کسانی است که با اساس نظریه تکامل همراهی می‌کند ولی معتقد است تاکنون بررسی‌های علمی و مطالعات زمین‌شناسی نتوانسته‌ است سلسله‌ پیوسته همه موجودات را تبیین کند. طالقانی برای پر کردن خلاء شواهد تاریخی برای نظریه تکامل و تحول انواع دخالت جهش‌ها و تکامل‌های ناگهانی را مطرح می‌کند. او برای نظام خلقت تحولاتی نه‌گانه تصور می‌کند که از پدیدآمدن عناصر اولیه شروع و به پیدایش انسان ختم می‌شود.<ref name=":5" />

اندیشمندان شیعه همه یا اکثرا در بحث تکامل به ماجرای خلقت انسان پرداخته‌اند. خسروپناه در بحثی پیرامون قرآن و تئوری تحول، گزارش کرده است که برخی از متفکران مسلمان بر این باورند که پاره‌ای از آیات قرآن ظهور در خلقت اشتقاقی انسان دارند و به طور نسبتاً صریح بر تئوری تکاملی دلالت می‌کنند. عده‌ای دیگر از مفسران کاملا با نظریه اول مخالفت کرده و ظهور و بلکه صراحت و نص آیات قرآن را در پیدایش استقلالی انسان دانسته‌اند و دسته‌ای دیگر از اندیشمندان هر دو نظریه را از ظواهر آیات قرآن استفاده کرده و یا دست‌کم خلاف نظریه داروین را از قرآن برداشت نکرده‌اند. برخی دیگر زبان قرآن را جدا از زبان علم دانسته و با روشی فلسفی و زبان‌شناختی به این مسئله روی کرده‌اند.<ref>خسروپناه، کلام جدید،‌ ۱۳۷۹ش، ص۴۰۵.</ref>

===نظریه استثنا کردن انسان از فرایند تکامل===

برخی از اندیشمندان شیعه نظریه تکامل را اثبات‌نشده و دلایل آن را ناکافی می‌دانند. و بر این باورند که ظاهر آیات قرآن که دلالت بر خلقت مستقل انسان می‌کند معارض علمی ندارد.<ref name=":0">کلانتری، «تبیین موضع تعارض ظاهری نظریه تکامل و آیات آفرینش و آرای قرآن‌پژوهان در حل آن»، ص۱۷.</ref> چنان‌که سید محمدحسین طباطبایی مفسر قرآن، معتقد به خلقت مستقل انسان است.<ref name=":1">خسروپناه، کلام جدید،‌ ۱۳۷۹ش، ص۴۱۰.</ref> محمدتقی جعفری و محمدتقی مصباح یزدی دو اندیشمند دیگر شیعه گامی فراتر رفته و دلالت آیات قرآن بر خلفت مستقل انسان را صریح می‌دانند.<ref name=":2">کلانتری، «تبیین موضع تعارض ظاهری نظریه تکامل و آیات آفرینش و آرای قرآن‌پژوهان در حل آن»، ص۱۹-۲۰.</ref> جعفر سبحانی نیز بر این باور است که می‌توان از متون دین اسلام چنین برداشت کرد که قبل از خلقت آدم نیز انسان‌هایی روی زمین بوده‌اند و به دلایلی منقرض شده‌اند و سنگواره‌هایی که نظریه داروین را تأیید می‌کند مربوط به نسل‌های پیش از آدم هستند. وی معتقد است که نسل کنونی انسان به [[آدم (پیامبر)|آدم]] ابوالبشر می‌رسد و ظاهر آیات قرآن خلقت مستقل آدم است.<ref>سبحانی،‌ مدخل مسائل جدید در علم کلام، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۹.</ref>