البیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''البیان فی تفسیرالقرآن''' ، کتابی مهم در [[تفسیر]] و [[علوم قرآنی]] و اثر [[فقیه]] شیعی معاصر، آیت الله [[سیدابوالقاسم خویی]] (متوفی 1371 ش ) است. این کتاب شامل برخی از مباحث علوم قرآنی از جمله [[اعجاز]]، [[تحریف]] ، [[نسخ]]، و نیز تفسیر [[سوره حمد]] است. به رغم خواسته وهدف مؤلف در ارائه تفسیرِ سوره‌های دیگر قرآن، البیان تنها مشتمل بر تفسیر سوره حمد بوده و این مجموعه حاصل درس‌های وی در [[حوزه علمیه نجف]] بوده است.<ref>رجوع کنید به خویی ، معجم رجال الحدیث ، ج 22، ص 19</ref>

مؤلف در آغاز، به اجمال ، از شیوه تفسیر خود سخن گفته، سپس در فصل نخست با عنوان «فضل قرآن » جایگاه قرآن را در پرتو آیات آشکار نموده و بر لزوم تدبر در آن تأکید کرده است.

در فصل دوم ، در بحث از «[[اعجاز قرآن]] » به تبیین لغوی اعجاز، معنای اصطلاحی آن و فرق آن با سحر پرداخته است.

وی برترین معجزه را آن می داند که با برترین جریان روزگار هماوردی کند، ازین رو با تبیین جایگاه بلاغت و فصاحت در روزگار جاهلی، به اثبات برتری قرآن در اعصار و مانندناپذیری آن در بیان و عرضه حقایق والا می پردازد. در بیان ابعاد مانندناپذیری قرآن، به تشریع و اِخبار از غیب نیز اشاره می کند.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ص 33ـ77</ref>

از دیرباز، کسانی براین باور بوده اند که گاه در قرآن از لحاظ بیانی ، اموری ناهمگون با فصاحت و بلاغت راه یافته است.<ref>ابن قتیبه ، ص 22</ref> مؤلف در فصلی جدا<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 81 ـ99</ref> به برخی از اشکالها و ایرادها در این زمینه پرداخته و با استناد به تاریخ بدانها پاسخ گفته است.

وی در اثر دیگر خود، [[نفحات الاعجاز]] ، نیز به نویسنده‌ای امریکایی که با نام ظاهراً مستعارِ نصیرالدین ظافر در کتابی با نام حُسن الایجاز <ref>بولاق 1912</ref> به معارضه با قرآن برخاسته بوده ، پاسخ گفته است.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 93-94؛ رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 24، ص 246</ref>

=== قرائت‌های هفت‌گانه قرآن ===

بحث قرائت، که از پیشینه‌ای کهن و اهمیتی ویژه برخوردار است ، به تفصیل در البیان ، مطرح شده است . مؤلف به جایگاه [[قرائت]] در آرای قرآن پژوهان اشاره می کند و با تصریح به عدم [[تواتر]] [[قرائتهای هفتگانه]] می گوید:

:عدم تواتر [[قرائت‌‌های هفت‌گانه|قرائت‌ها]] سخنی مشهور در میان [[شیعه]] است و بعید نیست که در میان [[اهل سنت|عامه]] نیز چنین باشد.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ص123</ref>

مؤلف برای اثبات عدم [[تواتر]] قرائت‌ها، ابتدا [[قاریان دهگانه]] را معرفی می کند و سپس چگونگی گزارش قرائت‌های آنها را بازگفته و اضافه می‌کند : توجه به واقع زندگانی قاریان و تأمل در طرق نقل قرائت‌ها و چگونگی اسناد قرائت‌ها، نحوه استدلال قاریان و پیروان آنها به قرائت‌های خود و نقد دیگر قرائت‌ها، و انکار بسیاری از محققان برخی از این قرائت‌ها را (که نمونه هایی از آنها آورده است ) نشان می‌دهد که این قرائت‌ها متواتر نیستند.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص126ـ157</ref> آنگاه دلایل تواتر قرائت‌ها را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که هیچکدام دلایل استواری ندارند.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص157ـ160</ref>

مؤلف گاه بر این نکته تأکید کرده است که این دلایل، تواتر قرآن را ثابت می‌کند نه قرائت‌ها را، و بین این دو فرق‌های روشنی وجود دارد. مؤلف پس از نقد حجیّت قرائت‌ها، با استناد به [[روایت|روایتی]] از [[اصول کافی|کافی]] ، تأکید می‌کند که در [[اصول کافی|نماز]] قرائتی صحیح است که در زمان زندگانی [[امامان]] (ع) رایج بوده باشد.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص167</ref>

از آنجا که مؤلف تواتر قرائت‌ها را نفی کرده ، در ادامه بحث، پیوند [[قرائت‌های هفتگانه]] را با حدیث «[[اَحرُف سبعه]]» گسسته دانسته و تأکید کرده است که این حدیث به هر معنایی که باشد، پیوندی با موضوع قرائت‌های هفتگانه ندارد. وی در تأیید این نظر خود، آرای تنی چند از مفسّران و قرآن پژوهان بزرگ [[اهل سنت]] را آورده است که از جمله به تأخر چند سده‌ای تعیینِ قرائت‌های هفتگانه از سوی '''ابن مجاهد''' استناد کرده اند.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ص 163</ref>

بحث از روایت «احرف سبعه » در علوم قرآنی بسی درازدامن است.<ref>رجوع کنید به حسن ضیاءالدین عتر</ref>

مؤلف ، گونه های مختلف نقل آن را آورده و پس از نقد تمامی آن‌ها، تصریح کرده است که به دلیل تهافت و تناقض روایات و عدم امکانِ جمع ، نمی توان آنها را پذیرفت.<ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 171ـ193</ref> ازین رو، وی روایات «احرف سبعه » را یکسره مردود می شمارد.<ref>برای انتقاد از این نظر رجوع کنید به شاهین، ص 29ـ32</ref>

مهمترین بحث البیان، بحث «تحریف ناپذیری » قرآن کریم است . مؤلف [[تحریف]] را معنی کرده، انواع و ابعاد آن را نمایانده و محل نزاع بحث را روشن کرده است . وی ضمن تصریح به اینکه محققان هرگز به تحریف عقیده نداشته اند، «نسخ التلاوه» را گونه ای از تحریف دانسته است.

وی در اثبات تحریف ناپذیری قرآن، به آیات قرآن، سنت، روایات فضائل سوره ها و فضیلت قرائت قرآن استناد کرده است<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 207ـ 235</ref> و افزون بر اینها به لحاظ تاریخی و با توجه به واقع زندگانی مسلمانان ، وقوع تحریف را غیرممکن دانسته است.

مؤلف، اشکالهای برخی از عالمان را بر این موضوع آورده و نقد کرده است. بحث وی از [[مصحف حضرت علی]] علیه السّلام و نقد سندی و محتوایی روایتها شایان توجه است.

از جمله اهم دلایل معتقدان تحریف ، چگونگیِ جمع قرآن است. آنان براین باورند که چون قرآن در زمان [[رسول الله]] صلّی اللّه علیه وآله وسلّم جمع نشده، به هنگام جمع آن در زمان [[خلفا]] تحریف صورت گرفته است . بدین سان ، مؤلف به بحث از جمع قرآن پرداخته و پس از نقد و بررسی روایتها و تحلیل ابعاد بحث و فرضهای مختلف آن ، به نتیجه رسیده است که قرآن به همین صورت کنونی به روزگار رسول اکرم جمع بوده است.<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 239ـ259</ref>

مؤلف پس از اثبات سلامت ، استواری و وحیانی بودن قرآن ، به بحث «[[حجیّت ظواهر]]» آن می پردازد، و برای اثبات آن ، به دلایل عقلی ، قرآنی و روایی استناد می کند؛ آنگاه دلایل کسانی را گزارش می کند که به عدم حجیّت ظواهر قرآن اعتقاد دارند، از جمله :

* مخاطبان قرآن فقط [[امامان]] علیهم السلام اند؛

* بهره گیری از ظواهر آیات و استناد بدان ، [[تفسیر به رأی]] است که از آن نهی شده است ؛

* معارف قرآن بسی ژرف است و دست نایافتنی ؛

مؤلف که در بخشهای پیشین دلایل تحریف را نقد کرده است ، در این بخش ، دیگر دلایل آنان را به نقد کشیده بر حجیّت ظواهر قرآن تأکید می کند.<ref>ص 263ـ273</ref>

در بحث از حجیّت ظواهر قرآن، که عملاً حجیّت تمامت آیات آن است، چگونگی «نسخ» آیاتی از قرآن مطرح می شود.

از اینجا مؤلف به بحث از [[نسخ]] می پردازد، و از یک سو اصل آن را می پذیرد و از سوی دیگر با بررسی اهم مصادیق آن ، که گاه تا به 214 آیه رسانده اند<ref>احمدبن محمد نحّاس ؛ مصطفی زید، ج 1ـ 2، باب 3</ref> و نقد و ردّ باورهای قرآن پژوهان، در آخر فقط منسوخ بودن یک آیه ، یعنی «[[آیه نجوی]]»<ref>مجادله : 12</ref> را پذیرفته است.

مؤلف در پی بحث از نسخ به بحث [[بداء]] هم پرداخته و دیدگاه [[شیعه]] را در این باره باز گفته است.<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 277ـ394</ref>

بحث از اصول [[تفسیر]]، از دیگر بحثهای کتاب است که مؤلف در آن، تکیه بر دیدگاه مفسّران را در تفسیر نااستوار می داند، و بر استناد به ظواهر کتاب، با توجه دقیق به معانی واژگان در ادب عربی ، و خردورزی تأکید می کند و برای روایات صحیح در تبیین آیات ، جایگاه ویژه ای قایل می شود و اشکالهای پذیرفتن [[خبر واحد]] در تفسیر و حجیّت آن را پاسخ می گوید.<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 397ـ 402</ref>

=== حدوث يا قدم قرآن ===

«حدوث یا قدم قرآن »، که از نزاعهای کهن [[معتزله]] و [[اشاعره]] است ، بحث پایانی بخش علوم قرآنی این کتاب است.

مؤلف آن را از بحثهای دخیل در فرهنگ اسلامی دانسته و از جمله آثار ورود بحثهای فلسفه یونان در حوزه فرهنگ اسلامی تلقی می کند. وی در این بحث، به نقد دیدگاه اشاعره پرداخته، دیدگاه معتزله و [[شیعه]] را در حدوث کلام الهی استوار می داند.<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 405ـ413</ref>

تفسیر [[سوره حمد]]، بخش پایانی کتاب است که مؤلف در پرتو توجه به [[قرآن]] و [[سنت]]، و تأمل در لغت و ادب عربی، آیات را تفسیر کرده است. بحث لغوی کلمه «عبادت» و بحث فقهی واژه «بسمله» از جمله بحثهای سودمند و راهگشای کتاب است. بینش فقهی و دقتهای اصولیِ مؤلف در جای جای تفسیرِ وی آشکار است.

== ويژگی‌های كتاب ==

در تعلیقات این اثر، از [[حدیث ثقلین]] ، ترجمه قرآن، [[جبر و اختیار]]، [[شفاعت]] و مانند آن بحث شده است.<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 499ـ 528</ref>

مؤلف البیان در بحثهای مقدماتی ، و نیز در تفسیر سوره حمد، آشکارا از بحثهای کلامی استادش، [[علاّ مه بلاغی]]، در [[آلاءالرحمن]] اثر پذیرفته است.

تأثیر این کتاب در حوزه علوم قرآنی، بویژه در بحث تحریف ناپذیری قرآن کریم ، بسیار بارز است ، تا جایی که برخی آثار، نوعی ملخص یا مبسوط البیان به شمار می روند. توجه عالمان و قرآن پژوهان اهل سنت نیز نشانه دیگری از گستره حضور این اثر است.<ref>نیز رجوع کنید به شاهین ؛ رومی ، ج 1، ص 190 به بعد</ref>

* البیان بار نخست در 1375 در [[نجف]] به چاپ رسید.<ref>مشار، ج 1، ص 241</ref>

* [[هاشم هاشم زاده هریسی]] و [[محمدصادق نجمی]] آن را با عنوانِ بیان ، در علوم و مسائل کلی قرآنی ، به فارسی ترجمه کرده اند.

* ترجمه کاملی از آن نیز به زبان اردو، به مترجمیِ محمد شفاء نجفی ، در 1410/1989 در اسلام آباد به چاپ رسیده است.

* همچنین ، دو فصل «جمع و تدوین قرآن » و «مصونیت قرآن از تحریف » توسط اصغرعلی جعفر در 1987

* فصل «حجیّت ظواهر قرآن » نیز به ترجمه مجاهد حسین در [[مجله التوحید]] در 1989 منتشر شده است .

* انتشارات دانشگاه آکسفورد هم ترجمه انگلیسی کاملی از البیان به قلمِ [[عبدالعزیز ساشادینا]] در 1998 منتشر کرده است.

{{پانویس|2}}

* آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983.

* ابن قتیبه، تأویل مشکل القرآن، چاپ احمد صقر، قاهره 1393/1973.

* خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت 1408/1987.

* خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم، بی تا.

* رومی، فهدبن عبدالرحمان، اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ریاض 1407/ 1986.

* مصطفی زید، النسخ فی القرآن الکریم: دراسة تشریعیة تاریخیة نقدیة، بیروت 1391/1971.

* شاهین، عبدالصبور، تاریخ القرآن، قاهره 1966.

* ضیاءالدین عتر، حسن، الاحرُف السبعة و منزلة القراءات منها، بیروت 1409/1988.

* مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی وعربی ، تهران 1340ـ1344 ش.

* نحاس، احمدبن محمد، النّاسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، چاپ شعبان محمداسماعیل، قاهره 1407/1986.