ملا فیض‌محمد کاتب هزاره: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ملا فیض‌محمد کاتب هزاره''' ([[سال ۱۲۷۹ هجری قمری|۱۲۷۹]]-[[سال ۱۳۴۹ هجری قمری|۱۳۴۹ق]]) تاریخ‌نگار مشهور شیعه افغانستان در اوایل قرن بیستم میلادی بود. کاتب پیشنهاد رسمی شدن [[شیعه|مذهب تشیع]] را در لویه جرگه پَغمان (۱۹۲۲م) مطرح کرد. الغای حکم بردگی [[هزاره|هزاره‌های شیعه]] توسط امان‌الله خان (۱۹۱۹-۱۹۲۹م) را نیز ناشی از نفوذ ایشان دانسته‌اند. از کاتب با عنوان [[علامه]] و پدر تاریخ‌نگاری افغانستان یاد شده است.

کاتب از پیشگامان نهضت مشروطه‌خواهی اول در [[افغانستان]] بوده و ۲۸ سال در دربار [[امیر عبدالرحمن]] (۱۸۸۰-۱۹۰۱م) و امیر حبیب‌الله (۱۹۰۱-۱۹۱۹م) به‌ عنوان منشی کار کرده است. وی چهل و پنج سال فعالیت تحقیقی و نگارشی داشته و [[سراج التواریخ]] و [[تحفة الحبیب]]، از آثار مشهور او است. کاتب در سراج التواریخ، ماهیت حکمرانی و استبداد امیر عبدالرحمن مخصوصا در پاکسازی قومی هزاره‌های شیعه را به تصویر کشیده است. ترجمه انگلیسی این اثر تنها در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶م شانزده بار تجدید چاپ شده است.

[[اشرف غنی]] رییس جمهوری سابق افغانستان، کاتب را تاریخ‌نویس دولت‌داری و تبارشناس قدرت در افغانستان می‌داند. کاتب در روش‌ تاریخ‌نگاری متأثر از [[ابن خلدون]] دانسته شده و در هنر معرفی ماهیت نظام حاکم به‌رغم نظارت و سانسور با [[ابوالفضل بیهقی]] مقایسه شده است. ریاست‌جمهوری افغانستان در [[سال ۱۳۹۵ هجری شمسی|سال ۱۳۹۵ش]] برای نخستین‌بار به ابتکار [[سرور دانش]] معاون وقت ریاست جمهوری، مراسم گرامی‌داشت کاتب را در کاخ ریاست‌جمهوری برگزار کرد.  

ملا فیض‌محمد کاتب تنها مورخ افغانستان است که رویدادهای سیاسی افغانستان از زمان تأسیس به‌رهبری احمدشاه ابدالی در ۱۷۴۷م تا روی کار آمدن نادرشاه (بنیانگذار مصاحبان) در ۱۹۲۹م را به‌گونه جامع به‌تصویر کشیده و در خلال آن روایتی همه جانبه از پاک‌سازی قومی هزاره‌های شیعه توسط [[امیر عبدالرحمن]] ارائه کرده است.<ref>دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش، ص۶۰. احمدی، «تسخیر هزارۀ یاغستان به روایت سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۱۲۰-۱۲۵.</ref> کاتب در اجلاس (لویه جرگه) تصویب نخستین قانون اساسی افغانستان در پَغمانِ کابل (۱۹۲۲م)، رسمی شدن [[شیعه|مذهب تشیع]] را در کنار مذهبی سنی حنفی مطرح کرد.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> گفته شده که کاتب به‌خاطر این پیشنهاد، مورد ضرب و شتم مخالفان قرار گرفته و با دخالت شخص [[شاه امان الله]] نجات یافته است.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> برخی پژوهشگران تاریخ افغانستان، الغای حکم بردگی هزاره‌های شیعه توسط شاه امان الله را که در زمان پدر بزرگش امیر عبدالرحمن اسیر شده بودند، نیز ناشی از حسن تدبیر و نفوذ کلام کاتب دانسته‌اند.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۵.</ref>  

کاتب با وجود اشتغال در دربار، عضویت مشروطه‌خواهان اول (۱۹۰۹م) را داشت.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> میرسید قاسم از اعضای برجسته مشروطه‌خواهان، کاتب را از پیشگامان آن جنبش دانسته است.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> عبدالحی حبیبی تاریخ‌نگار مشهور افغانستان گفته است که کاتب به‌خاطر مشروطه‌خواهی در شیرپور کابل زندانی شد.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> [[اشرف غنی]] رییس جمهور سابق افغانستان و تعدادی دیگر از پژوهشگران، کاتب را پدر تاریخ‌نگاری افغانستان می‌دانند.<ref>اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱. دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش، ص۶۰. </ref> از نظر اشرف غنی کار کاتب فراتر از تاریخ‌نگاری، تبارشناسی قدرت است؛ زیرا علاوه بر ثبت وقایع در صدد ریشه‌یابی و علت‌جویی است و نشان می‌دهد که دولت‌-ملت‌سازی از طریق استبداد، استعمال زور و قدرت مطلقه به‌دست نمیاید.<ref>اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند»، ۱۳۹۶ش، ص۵۲.</ref>  

تعدادی از تاریخ‌پژوهان کاتب را در معرفی چهره واقعی امیر عبدالرحمن با [[ابوالفضل بیهقی]] که چهره واقعی مسعود غزنوی را ترسیم کرد، مقایسه کرده‌اند و از او به عنوان بیهقی زمانه خودش یاد کرده‌اند.<ref>نایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۶. یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> گفته شده است که ۲۸سال حضور کاتب در دربار، دسترسی وی به‌منابع دولتی و توانایی‌اش در بیان حقایق به‌رغم نظارت و سانسور دستگاه سلطنتی وقت، موجب شده است که روایت کاتب از تاریخ افغانستان یکی از مراجع اصلی و تأثیرگذار بر همه مورخان پس از خودش باشد.<ref>دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش.</ref> مورخان و افغانستان شناسان برجسته داخلی و خارجی از قبیل لودویک آدمک (Ludwig Adamec)، عبدالحی حبیبی، عبدالحکیم روستاقی و غلام‌محمد غبار بر اهمیت و تأثیرگذاری تاریخ‌نگاری کاتب اذعان و تأکید کرده‌اند.<ref>نایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۶. یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> ترجمه انگلیسی [[سراج التواریخ]] مشهورترین اثر کاتب تنها در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۶م شانزده بار ویرایش و تجدید چاپ شده است.<ref>McChesney, «The history of Afghanistan: Fayz Muhammad Katib Hazarah's Siraj al-tawarikh» 2016</ref>

== معرفی و زندگی نامه ==

ملا فیض‌محمد کاتب، معروف به کاتب هزاره، فرزند سعید محمد، در سال ۱۲۷۹ق در [[قرباغ]] از توابع ولایت [[غزنی]] متولد شد و در سال ۱۳۴۹ق در [[کابل]] درگذشت.<ref>امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۱۳.</ref> وی در نوجوانی و در پی بروز جنگی بین [[هزاره‌ها]] و پشتون‌های دُرانی‌ در قرباغ،<ref>کاتب، تحفة الحبیب، جلد دوم، ۱۳۹۳ش، ص۸۶۷</ref> با خانواده پدری‌اش در [[ناوُر]]/ناهور دیگر وُلُسوالی(بخش‌داری) غزنی که برخی گفته‌اند سرزمین آبایی ایشان است، منتقل و ماندگار شدند.<ref>امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۵ش، ص۱۴، یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۲.</ref> پدر فیض‌محمد وکالت طایفه خود یعنی محمدخواجه از طوایف هزاره را در آن دیار به عهده داشت.<ref>کاتب، سراج التواریخ، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۶.</ref>

از منابع مرتبط با زندگی‌نامه کاتب به‌دست میاید که وی در خلال سال‌های فوق الذکر به امور دیگری از قبیل حضور در جبهه‌های جنگ، هیئت صلح و مسافرت‌های عادی نیز پرداخته است.<ref>نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۱.</ref>

ثمره سفرهای آموزشی کاتب، آشنایی و در مواردی تبحر در علوم مختلف اسلامی از قبیل ادبیات عرب، [[منطق]]، [[لغت]]، هیئت، [[نجوم]]، حساب، [[جبر]]، حکمت، [[کلام]]، تاریخ، [[فقه]]، [[اصول]] و [[جفر]] بود.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۳.</ref> گستره قلمرو دانشی فیض‌محمد باعث گردید که او به [[ملا]] مشهور شود و پس از وفات از او به عنوان [[علامه]] نیز یاد کرده‌اند.<ref>دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش، ص۶۵.</ref> کاتب علاوه بر زبان [[فارسی دری]]، زبان‌های [[پشتو]] و [[عربی]] را می‌دانست و با زبان‌های انگلیسی و [[اردو]] نیز به‌اندازه رفع نیاز آشنایی داشت.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۴.</ref> در میان اساتید کاتب از مولوی سرورخان اسحاق‌زایی از علمای برجسته [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت افغانستان]] یاد شده است.<ref>امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۱۷.</ref> کاتب تحریر اُقلیدس، خلاصةالحساب و شرح چَغْمینی را نزد سرورخان اسحاق‌زایی فرا گرفته است.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۴.</ref>

از آنجایی که کاتب در هنر خوش‌نویسی و خطاطی نیز ورزیده بود، ابتدا در سال ۱۳۱۰ق، برای نوشتن نامه‌ها، فرامین دولتی و استنساخ کتب کمیاب، در دفتر شاهزداه حبیب‌الله خان فرزند [[امیر عبدالرحمن خان]] (۱۸۸۰-۱۹۰۱م) استخدام شده و مشتهر به کاتب گردید.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref> کاتب خود نیز به نحوه استخدامش در دربار پرداخته تصریح می‌کند که استادش ملا محمدسرورخان اسحاق‌زایی دوست یکی از فرزندان امیر، معرف وی بوده است.<ref>نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۳، امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۵ش.</ref> کاتب در عهد سلطنت حبیب الله(۱۹۰۱-۱۹۱۹م) با توجه با توانایی‌های علمی و نگارشی‌اش مأموریت یافت که به تدوین تاریخ افغانستان از احمدشاه ابدالی (۱۷۴۷م) تا سلطنت امیر حبیب الله خان بپردازد.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش.</ref> محصول این مأموریت کتاب‌های [[تحفة الحبیب]] و [[سراج التواریخ]] است.<ref>نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۲.</ref> از این رو تمامی اسناد، مدارک، نامه‌ها، فرامین دولتی و گزارش‌های موجود در آرشیو قصر شاهی در اختیار وی قرار داده شد.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۱ش، ص۲۸.</ref> کاتب در مجموع ۲۸ سال در دفتر خاص حبیب الله و بعدا در عهد سلطنت امیر حبیب الله در دارالانشاء و مجلس تألیف، ایفای وظیفه کرده است.<ref>نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۲.</ref>

پس از فوت امیر حبیب الله خان در ۱۳۳۷ق وظیفه کاتب در دارالانشاء پایان یافت و به دارالتألیف وزارت آموزش و پرورش (معارف) منتقل گردید تا در تألیف و تنظیم کتاب‌های درسی، کمک کند. وی همچنین مدتی در مکتب حبیبیه به تدریس پرداخت.<ref>نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۳.</ref> [[حسین نایل]] پژوهشگر مسایل هزاره معتقد است که کاتب چهل و پنج سال از ۷۱ سال عمرش را صرف پژوهش، تحقیق و نگارش آثار ارزشمند و کم‌نظیر کرد.<ref>ایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۸.</ref> ۲۸ سال در دربار امیران عبدالرحمن خان و حبیب الله خان و حدود ۱۲ سال دیگر را نیز در دولت و خارج از دولت به این امر اختصاص داد.<ref>نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۴</ref> وی در دوره امیر حبیب الله کلکانی (از ۱۷ جنوری تا ۱۳ اکتبر ۱۹۲۹م) ما‌موریت یافت که با جمعی از بزرگان هزاره، [[هزاره|مردم هزاره]] را به حمایت از امیر تشویق کند.<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۵.</ref> از آنجایی که این ماموریت موفقیت آمیز نبود و هزاره‌ها از حبیب الله کلکانی حمایت نکردند، امیر نسبت به کاتب بد بین گردیده وی را مجازات کرد.<ref>رفیع، «کتاب‌های بدون سانسور ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۷۱.</ref> برخی معتقداند که کاتب در اثر همین مجازات و ضرب و شتم از دنیا رفته است<ref>یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۵.رفیع، «کتاب‌های بدون سانسور ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۷۱</ref>

[[اشرف غنی]] رییس جمهور سابق [[افغانستان]] و استاد پیشین دانشگاه هاپکینز، سبک تاریخ‌نگاری کاتب را متأثر از [[ابن خلدون]] می‌داند.<ref> اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند.»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱.</ref> وی معتقد است در حالیکه آثار شماری از تاریخ‌نگاران ما از حد واقعه‌نویسی منشیان دربار و یا خاطره‌نویسی برخی اصحاب قلم فراتر نرفته است، کاتب تاریخ‌نویس دولت‌داری در افغانستان است.<ref>اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند.»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱.</ref> غنی دستور [[امیر عبدالرحمن]] مبنی بر ترجمه مقدمه ابن خلدون را نشانه آشنایی فرهنگیان آن دوره با ابن خلدون می‌داند.<ref>اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند.»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱.</ref>  

به گفته [[محمدسرور مولایی]] مُصَحِّح [[سراج التواریخ]]، کاتب از سبک رایج تاریخ‌نگاری منشیان و دبیران دربارها، روی برتافت. در سبک رایج از یک طرف نمایش‌های ادبی، لفاظی‌ها و صنعت‌گری‌های ادیبانه برجسته بود و از سوی دیگر ناگزیر بودند که رعایت حال پادشاهان و امیران را بکنند که این امر موجب حذف و یا تحریف حقایق تاریخی می‌گردید. در این میان شماری بسیار اندکی هستند که بی‌باکانه و با شجاعت به درج و بیان حقایق پرداختند و کاتب یکی از برجسته‌ترین‌های این عرصه است.<ref>مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۶.</ref>

یکی از ویژگی‌های سبک‌ تاریخ‌نگاری کاتب ثبت روزوار وقایع است. کاتب در عین حال که روش توالی و ترتیب سال‌ها را مد نظر قرار داده با جزئیات بیشتر به ثبت و ضبط روز، هفته، ماه و سال رخدادها پرداخته است.<ref>مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.</ref> رویکرد ثبت روزوار وقایع به کاتب این امکان را داد که از یک طرف مسایل و رخدادها را به گونه تفصیلی ذکر کند که در منابع دیگر امکان دستیابی به آن نیست و از جانبی هم از روش متداول ذکر گزینشی رخدادها، عدول کرده همه آنچه را در اسناد و دفترها ثبت و ضبظ شده بود، بیاورد.<ref>مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.</ref> مُصَحح سراج التواریخ معتقد است که کاتب همه آنچه را لازم بود بیان کرد و در برابر اعتراض و انتقاد منتقدان جانانه دفاع کرد و از راه و سبک غیر متعارف خود دست نکشید و در نهایت موفق به پایه‌گذاری تاریخ‌نویسی نوین گردید.<ref>مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.</ref>

از دیگر خصوصیات سبک کاتب، هنر ارجاع دانسته شده است؛ به این معنا که پیامدهای رخدادهای پیشین را در رخدادهای پسین مورد توجه قرار داده تا خواننده بداند که در مرحلهِ پسین معلوم شود که نتایج کردار گذشته و آنچه قبلا اتفاق افتاده چگونه است.<ref>مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.</ref> هنر ارجاع در آثار کاتب به پیوند میان گذشته و حال خلاصه نمی‌شود بلکه آینده را نیز در برمی‌گیرد. کاتب یا آینده را پیش‌بینی کرده است و یا به‌عنوان نتیجه اعمال و اقدامات گذشته پنداشته است.<ref>مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۸.</ref> کاتب با استفاده از هنر ارجاع، وضعیت عامه مردم را به اراده، تصامیم و اعمال امیران نسبت داده و هرچه بر مردم رفته و می‌رود را نتیجه سیاست‌گذاری و اقدامات امیران می‌داند.<ref>مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۸.</ref>

ریاست‌جمهوری افغانستان به ابتکار [[سرور دانش]] معاون وقت ریاست جمهوری، در تاریخ ۲۱ دی‌ماه ۱۳۹۵ش و به مناسبت هشتاد و ششمین سالروز درگذشت کاتب، مراسم گرامی‌داشت از وی برگزار کرد.<ref>عرفانی، «ابعاد پیدا و پنهان تجلیل از علامه فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۵ش.</ref> رییس جمهور وقت افغانستان در آن همایش طی فرمانی دستور داد که مدال دولتی به‌نام «علامه فیض‌محمد کاتب هزاره» ضرب گردیده و از ۱۲ نفر محقق برجسته که در معرفی و بروز رسانی [[کتاب سراج التواریخ]] نقش داشته‌اند، تقدیر شود.<ref>خبرگزاری جمهوری، «ریاست جمهوری برای نخستین بار از سالروز وفات " علامه کاتب" تجلیل کرد».</ref>