امام مهدی عجل الله تعالی فرجه: تفاوت میان نسخه‌ها

بر اساس منابع شیعه، حکومت [[عباسیان|عباسی]] در دوره امامت [[امام حسن عسکری(ع)]] درصدد یافتن فرزند وی به‌عنوان [[مهدی موعود|مهدی]] و جانشین پدر بود و از این رو تولد امام زمان مخفی نگه داشته شد و جز چند تن از [[فهرست اصحاب امام حسن عسکری(ع)|یاران خاص امام یازدهم شیعیان]] کسی او را ندید. از این جهت پس از [[شهادت]] [[امام عسکری(ع)]]، بسیاری از شیعیان دچار تردید شدند و فرقه‌هایی در جامعه شیعه پدید آمد و گروهی از شیعیان، از [[جعفر کذاب]]، عموی امام زمان، پیروی کردند. در این شرایط [[توقیعات امام زمان]] که عموماً خطاب به شیعیان نوشته می‌شد و توسط [[نیابت خاصه|نائبان خاص]] به اطلاع مردم می‌رسید، موجب تثبیت دوباره [[تشیع]] گردید؛ تا جایی که در قرن چهارم هجری از میان فرقه‌هایی که پس از امام یازدهم از شیعه منشعب شده بودند، تنها [[شیعه دوازده‌امامی]] باقی مانده بود.

مادر امام حسن عسکری(ع) و مادربزرگ امام زمان(عج) که در روایات به نام [[جده امام زمان|جَدّه]] شناخته می‌شود، دارای نقش مهمی در وقایع دوران [[غیبت صغری]] تصویر شده و بر اساس منابع، پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) امور [[شیعیان]] به‌طور عمده بر دوش او قرار گرفته بود.<ref>سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۰.</ref> همچنین [[حکیمه دختر امام جواد(ع)|حکیمه]]، دختر امام جواد(ع) و عمه امام حسن عسکری(ع)، همزمان با چهار امام زندگی کرده و بر اساس منابع شیعه، شاهد و راوی ولادت امام زمان(عج) بوده است، مادر امام زمان در خانه او تربیت شده و بسیاری از روایات درباره ولادت امام زمان از او نقل شده است.<ref>سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۱ و ۱۹۲.</ref>  

درباره سال ولادت امام دوازدهم شیعیان اختلافاتی وجود دارد؛ بخشی از منابع کهن به تاریخ تولد او نپرداخته و آن را مخفی دانسته‌اند،<ref>مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۵۵؛ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۳؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۱۰۸-۱۱۲؛ ابن‌خشاب، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، ۱۴۰۶ق، ص۲۰۰-۲۰۱.</ref> اما [[روایات]] بسیاری از [[شیعه]] و برخی از [[اهل‌سنت]]، سال ولادت امام دوازدهم شیعیان را ۲۵۵ق<ref>سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۲؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۱؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹.</ref> یا ۲۵۶ق<ref>مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۵۵-۵۶۹؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۹، ح۵ و ص۵۱۴، ح۱؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۳۰، ص۴۳۲.</ref> دانسته‌اند. این ابهام درباره ماه تولد نیز وجود دارد، اما نظر مشهور ماه [[شعبان]] است و بسیاری از منابع کهن [[شیعه]] نیز همین ماه را بیان کرده‌اند.<ref>مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۹۳؛ رجوع کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۱۴؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۸؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۲۴، ۴۳۰ و ۴۳۲؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹؛ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۹؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۶۸ش، ص۲۶۶.</ref> در عین حال برخی از منابع شیعه و سنی، ماه‌های دیگری از جمله رمضان،<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۷۴؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸؛ ابن‌طلحه شافعی، مطالب السؤول، باب ۱۲، به نقل از اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۷.</ref> ربیع‌الاول یا ربیع‌الثانی را ماه تولد امام زمان دانسته‌اند.<ref>ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، الشریف الرضی، ج۴، ص۱۷۶.</ref>

مخفی بودن ولادت، در تاریخ پیامبران نیز سابقه داشته است، از جمله ولادت [[ابراهیم(ع)]] از ترس کشته‌شدن به دست پادشاه زمانش پنهانی بود.<ref>سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۵.</ref> [[قرآن کریم]] نیز در [[سوره قصص]] آیه ۷ تا ۱۳، در شرح ولادت [[موسی|موسی بن عمران(ع)]] به پنهانی‌بودن آن اشاره می‌کند.

حدود دوازده قرن از آن تاریخ می‌گذرد. علمای شیعه درباره چگونگی این عمر طولانی، پاسخ‌های گوناگونی ارائه داده و «امکان تداوم حیات انسان» را از جهت علمی و عملی بررسی کرده‌اند.<ref>عمیدی، در انتظار ققنوس، ۱۳۸۲ش، ص۲۳۶-۲۴۳.</ref>  

ابوحاتم سجستانی در کتابی به نام «المُعَمَّرون و الوصایا» از کسانی که عمری فراتر از عمر عادی داشته‌اند، سخن گفته است، مانند [[آدم]]، [[نوح]]، [[خضر]] و لقمان بن عادیا.<ref>[http://lib.eshia.ir/40978/1/1 ابوحاتم سجستانی، المعمَّرون و الوصایا، ص۱.]</ref> برخی علمای شیعه مانند [[شیخ صدوق]] در [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین]]،<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۵۲-۵۷۶.</ref> کراجکی در [[البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان (کتاب)|البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان]]{{مدرک}} نیز در پاسخ به شبهه طول عمر، فصلی در باب معمرین نگاشته‌اند و ده‌ها تن از کسانی که عمر طولانی داشته‌اند را برشمرده‌اند.

* [[مسجد سهله]]: مقامی در این مسجد، منسوب به امام زمان(ع) است که در قسمت میانی مسجد و در بین مقام امام سجاد(ع) و مقام حضرت یونس قرار دارد. برخی روایات محل زندگی امام زمان(ع) را پس از ظهور، این مکان معرفی کرده‌اند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۱۸؛ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ص۱۳۴؛ مفید، الارشاد، قم، ۱۴۱۳، ج۲، ص۳۸۰.</ref>  

در زمان [[امام حسن عسکری(ع)]] مشهور شده بود که [[شیعیان]] در انتظار قیام فرزند او هستند<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.</ref> از طرفی دستگاه [[عباسیان|عباسی]] در جستجوی آن فرزند بود و به هر نحو می‌کوشید او را دستگیر کند.<ref>سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۶؛ صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۳۵۳.</ref> از این رو امام عسکری در طول زندگی خود، آشکارا پسر خویش را به کسی نشان نداد و حتی او را به بسیاری از پیروان خود -جز چند تن از خواص اصحاب و خویشان نزدیک- معرفی نکرد.<ref>جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۱۰۲، با اندکی تلخیص.</ref> در نتیجه، هنگام شهادت امام، کسی جز همان عده از وجود فرزند آن حضرت خبر نداشت.<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۱۰۵؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۴۲۲.</ref> اطلاعات بیشتر در بخش '''ولادت: زمان و مکان، مخفی‌بودن و چگونگی آگاهی شیعیان''' آمده است.)

بلافاصله پس از شهادت امام عسکری، اصحاب خاص به ریاست [[عثمان بن سعید عمری]]<small>(درگذشت ۲۶۵ یا ۲۸۰ق)</small> به جامعه شیعه اعلام کردند که امام عسکری فرزندی از خود به جای نهاده که اکنون جانشین او و متصدی مقام امامت است،{{مدرک}} ولی در عین حال جزئیات، پنهان نگه داشته می‌شد. [[عبدالله بن جعفر حمیری]] می‌گوید: از [[عثمان بن سعید عمری]] درباره نام جانشین امام عسکری(ع) پرسیدم. عمری پاسـخ داد: شما از این‌که نام او را بپرسید، ‌نهی شده‌اید، چرا که سلطان (خلیفه وقت) چنین می‌پندارد که امام عسکری هیچ پسری از خود بر جا نگذاشته و میراث او نیز (بین مادر و برادر و خواهرش) تقسیم شده است. اگر اسم او برده شود، آنها در صدد یافتن او برمی‌آیند. پس از نام او نپرسید.<ref>طوسی، الغیبه، ص۳۵۹-۳۶۱.</ref>

در این میان گروهی بزرگ، [[جعفر کذاب|جعفر]] را امام دانستند.<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۰۷-۱۰۹؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۱۱۰ـ۱۱۴؛ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۰۸.</ref> جعفر برای به‌دست آوردن امامت تلاش زیادی کرد. وی پس از شهادت [[امام حسن عسکری(ع)]]، به‌رغم زنده بودن مادر امام، مدعی میراث وی شد.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۲۰۵، ۲۲۳؛ ذهبی‌، ج۱۳، ص۱۲۱.</ref> وی همچنین زمامداران وقت را تحریک کرد که خانه امام را برای یافتن فرزند او جستجو کنند و با همکاری جعفر، یکی از کنیزان امام حسن عسکری(ع) زندانی شد و به شدت تحت نظر قرار گرفت‌.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶؛ طبرسی‌، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص۳۶۰؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج‌۳، ص۲۰۵.</ref> به‌علاوه‌، جعفر حاضر شد سالانه بیست هزار دینار به یکی از کارگزاران عباسی رشوه دهد تا [[امامت]] او را تأیید نماید.<ref>رجوع کنید به: مفید، الارشاد، ص۳۴۵؛ اربلی‌، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج‌۳، ص۱۹۹، ۲۰۵.</ref>  

در این دوره [[توقیعات امام زمان (عج)|توقیعاتی]] از سوی [[امام زمان(عج)]] صادر شد که برخی از آنها به اثبات امامت خویش مربوط می‌شد. استدلالی که امام زمان(عج) در این توقیعات، برای اثبات امامت خویش مطرح کرده، تأکید بر استمرار راه هدایت الهی از زمان [[حضرت آدم]] تا زمان امام حسن عسکری(ع) و خالی نبودن زمین از حجت الهی است.<ref>طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۵-۲۸۶.</ref> وی همچنین سه معیار برای تشخیص امام از مدعیان امامت معرفی کرده است: [[عصمت]]، علم و تأیید الهی.{{مدرک}}

در این‌که غیبت صغری از چه زمانی آغاز شده، اختلافاتی وجود دارد. برخی همچون [[شیخ مفید]] (متوفای ۴۱۳ق) در کتاب [[الارشاد]]،<ref>مفید، الإرشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۳۴۰.</ref> و [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (متوفای ۵۴۸ق) در کتاب [[اعلام الوری]]<ref>فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بإعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۹.</ref> معتقدند این غیبت با تولد امام زمان در [[سال ۲۵۵ هجری قمری]] شروع شده که بر این اساس مدت آن ۷۴ سال بوده است. برخی دیگر بر این عقیده‌اند که آغاز آن از روز شهادت امام حسن عسکری در [[سال ۲۶۰ قمری]] بوده که در این صورت طول آن ۶۹ سال می‌شود.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ۱۳۹۲ق، ص۳۴۱ به بعد.</ref>  

در طول غیبت صغری، امام مهدی(عج) از طریق [[نواب اربعه|چهار نایب خاص]] خود <small>([[عثمان بن سعید]]، [[محمد بن عثمان]]، [[حسین بن روح نوبختى]]، [[علی بن محمد سمری]])</small> با شیعیان در ارتباط بود و امور آنان را حلّ و فصل می‌کرد. این امور، علاوه بر مسائل عقیدتی و فقهی، شامل مسائل مالی نیز می‌‌شد.<ref>غفارزاده، زندگانی نواب خاص امام زمان، ۱۳۷۹ش، ص۸۶و۸۷؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۸۸.</ref>

سخنان و مکتوبات امام مهدی(ع) که اصطلاحا [[توقیع]] نامیده می‌شود، در بسیاری از منابع شیعی، و به طور خاص در دو کتاب [[کمال الدین|کمال الدین و تمام النعمة]] اثر [[شیخ صدوق]] و کتاب [[کتاب الغیبة (شیخ طوسی)|الغیبة]] اثر [[شیخ طوسی]] نقل شده و همه آنها در کتاب «معجم احادیث الامام المهدی» گردآوری شده است.

درباره جایگاه، شأن و اهمیت امام زمان در روایات شیعه سخنان فراوانی گفته شده است.<ref>الامام المهدی، علی دخیل، ص۶۶.</ref> موضوعاتی که این روایات مورد بررسی قرار داده‌اند، شخصیت امام زمان،<ref group="یادداشت"> قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): المَهدی رَجُلٌ مِن وُلدِی وَجهُهُ كَالكَوكَبِ الدُّرِّی. «مهدی مردی است از فرزندان من که چهره‌اش چون اختر تابناک است». (مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۱، ص۸۰.)</ref> شخصیت منتظران وی<ref group="یادداشت">قال الامام الکاظم(ع): لَو کانَ فِیكُم عِدَّةُ أهلِ بَدرٍ لَقامَ قائِمُنا. «اگر به تعداد اهل بدر [مؤمن کامل] در میان شما بود، قائم ما قیام می‌کرد». (طبرسی، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص ۶۳.)</ref> ارزش و فضیلت انتظار فرج<ref group="یادداشت"> قال الإمامُ الصّادقُ(ع): مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ كَانَ كَمَنْ كَانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لابَلْ كَانَ بِمَنْزِلَةِ الضَّارِبِ بَینَ یدَی رَسُولِ اللَّهِ(ص) بِالسَّیفِ. «هر که در حال انتظار این امر (ظهور قائم) بمیرد، همچون کسی است که با قائم در خیمه او باشد؛ نه، بلکه به مانند کسی است که پیشاپیش پیامبر خدا(ص) شمشیر می‌زند.» (مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۲، ص ۱۴۶.)</ref> نشانه‌های ظهور<ref group="یادداشت">قال الإمامُ الصّادقُ(ع): إِنَّ قُدَّامَ الْقَائِمِ عَلَامَاتٍ تَكُونُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی لِلْمُؤْمِنِینَ قُلْتُ فَمَا هِی جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاكَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ یعْنِی الْمُؤْمِنِینَ قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ. «خداوند برای مؤمنان نشانه‌هایی از قیام قائم(ع) بر شمرده است. عرض کردم: خداوند مرا فدای شما کند، آن نشانه‌ها چیست؟ فرمود: این سخن خداوند متعال که: «شما» یعنی مؤمنان پیش از قیام قائم «را حتما به چیزی از ترس و گرسنگی و کمبود مال و جان و میوه‌ها می‌آزماییم و شکیبایان را نوید ده». (طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص ۴۵۶.)</ref> و همچنین حوادث هنگام ظهور<ref group="یادداشت">قال الإمامُ الباقرُ(ع): إذا وَقَعَ أمرُنا وجاءَ مَهدِینا کانَ الرَّجُلُ مِن شیعَتِنا أجرأَ مِن لَیثٍ وأمضی مِن سِنانٍ یطَأُ عَدُوَّنا بِرِجلَیهِ وَیضرِبُهُ بِكَفَّیهِ وذلِكَ عِندَ نُزولِ رَحمَةِ اللّه ِ وفَرَجِهِ عَلَی العِبادِ.«هر گاه زمام امور به دست ما بیفتد و مهدی ما بیاید، هر یک از شیعیان ما، کاری‌تر از شیر و برنده‌تر از شمشیر خواهند شد. دشمنان ما را به زیر پا می‌گذارند و با دست آنان را می‌کوبند. و این، هنگامی است که رحمت خداوند فرود آید و بر بندگانش گشایش خدا نازل شود.» (مجلسی، بحارالأنوار، ج۲، ص ۱۹۰.)</ref> و جهان پس از ظهور<ref group="یادداشت">قال رسولُ اللّه ِ(ص): یخرُجُ فی آخرِ اُمّتی المَهدی، یسْقیهِ اللّه ُ الغَیثَ، وتُخرِجُ الأرضُ نَباتَها، ویعطَی المالُ صِحاحا، وتَکْثُرُ الماشِیةُ، وتَعْظُمُ الاُمّةُ.«در میان واپسین امّتم، مهدی ظهور می‌کند. خداوند به او باران عطا می‌کند، زمین گیاهش را برمی‌رؤیاند، مال به یکسان و بی‌کم و کاست عطا می‌شود، دام‌ها و چارپایان زیاد می‌شوند، و امّت سربلند و بزرگ می‌گردد.» (فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج۳، ص ۳۳۵.)</ref> است.

* [[الغیبه شیخ طوسی|الغیبه|]] اثر [[شیخ طوسی]]

در کتاب‌های تاریخی و [[حدیث|حدیثی]] [[شیعه]] - همچون [[کافی]]، [[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد]] [[شیخ مفید]]، [[اعلام الوری]]، [[کمال الدین]] و [[الغیبة شیخ طوسی|الغیبة]] [[شیخ طوسی]] و [[الغیبه نعمانی|الغیبة]] [[نعمانی]] - نام برخی افرادی که در زمان حیات [[امام حسن عسکری(ع)]] موفق به دیدار فرزندش مهدی (عج) شده بودند آمده و شرح دیدارشان ذکر شده است؛ از جمله [[حکیمه خاتون|حکیمه]] عمه امام یازدهم<ref>طبرسی، اعلام الوری، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۲۱۴؛ کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۰؛ مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۱.</ref> که شاهد تولد امام مهدی بوده است. بیشتر این افراد، یاران و خادمان امام حسن عسکری(ع) بودند: [[ابو نصر ظریف]]<ref>کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۲؛ مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۴؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۱۲.</ref> (خادم امام عسکری)، [[احمد بن اسحاق اشعری قمی]]<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۳۸۴؛ طبرسی، اعلام الوری، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۲۴۸؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۳.</ref> [[ابو علی بن مطهر]]،<ref>کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۱؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۴.</ref> [[سعد بن عبدالله اشعری قمی]]،<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۵۴؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۶.</ref> [[یعقوب بن منقوش]]،<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۰۷ و ص۴۳۶؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۹.</ref> ابوغانم خادم،<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۳۱؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۵.</ref> [[کامل بن ابراهیم]]،<ref>الغیبه، طوسی، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۴۲۶؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۲۰.</ref> و....<ref>رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۹-۲۹.</ref>  

همچنین گزارش شده است در طول ۶۹ سال [[غیبت صغری]]، علاوه بر [[نواب اربعه|چهار نائب خاص]] امام، افراد متعددی امام مهدی(ع) را زیارت کرده‌اند: [[ابراهیم بن ادریس]]،<ref>کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۱؛ طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۶۸؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۲۹.</ref> [[ابراهیم بن عبده نیشابوری]] و خادم او،<ref>مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۲۹.</ref> ابوالادیان خادم امام حسن عسکری(ع)،<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۵۷؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۰.</ref> [[ابو سعید غانم هندی]]،<ref>کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۵۱۵؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۳.</ref> [[ابو عبدالله بن صالح]]،<ref>مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۷.</ref> ابو محمد [[حسن بن وجناء نصیبی]]،<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۴۳؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۸.</ref> ابو علی [[محمد بن احمد بن حماد]] مروزی محمودی،<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۰.</ref> [[اسماعیل بن علی نوبختی]]،<ref>طوسی، الغیبه، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ص۲۷۱؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۵۱.</ref> [[علی بن ابراهیم بن مهزیار]]،<ref>صدوق، کمال الدین، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۶۵؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۶۲.</ref> [[محمد بن اسماعیل بن موسی الکاظم|محمد بن اسماعیل]] فرزند امام کاظم(ع)،<ref>مفید، الارشاد، مؤسسة آل البیت، ج۲، ص۳۵۱؛ دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۷۵.</ref> [[محمد بن شاذان نیشابوری]]،<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۹۳.</ref> و ده‌ها نفر دیگر.<ref>رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۲۹-۹۷.</ref>  

در فرهنگ اسلامی، انتظار فرج -به معنای امید به گشایش شرایط نابسامان- از مفاهیم پرتکرار در [[آیه|آیات]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به «إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً؛ به درستی که با دشواری، آسانی است».(سوره انشراح، آیه۶)؛ «لاَ یَیأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ؛ جز گروه كافران كسی از رحمت خدا نومید نمی‌شود.»(سوره یوسف، آیه۸۷)</ref> و [[حدیث|روایات]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۳۶۳-۱۴۰۴ق، ص۳۷، ۱۰۶، ۱۱۱، ۲۰۱، ۴۰۳ و۴۱۶.</ref> است. یکی از مهمترین مصادیق این انتظار در فرهنگ شیعی، امید به گشایش سختی‌ها و آینده‌ای روشن با ظهور امام زمان است. از این نوع انتظار در روایات با واژگانی مانند «اَلْمُنتظَرُ لِأمْرِنا»، «مُنتظِرٌ لِهذا الاَمر»، «اِنْتِظارُ قائِمِنا»، «تَوَقُّعُ الْفَرَج»، «اَلمُنتظِرینَ لِظُهورِهِ»، «مُنْتظِرونَ لِدَوْلَةِ الْحَق» و «اَلمُنتظِرُ لِلّثانی عَشَر» یاد شده است.<ref>نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷، ص۳۱۴-۳۲۱ و ص۳۲۸-۳۶۳.</ref> این روایات پاداش و فضائل بی‌شماری برای منتظران بیان کرده و آنان را از «اولیاء الله» و برترین مردم به حساب آورده است که همچون یاران [[پیامبر(ص)]] در [[جنگ بدر]] بوده یا در خیمه امام زمان(ع) به همراه او نبرد می‌کنند.<ref>محمدی ری‌شهری دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۰۹.</ref>  

انتظار فرج و گشایش می‌تواند جنبه فردی یا عمومی داشته باشد<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۰۸.</ref> و به شرطی سازنده است که با تلاش و کسب آمادگی همراه بوده و [[ایمان|مؤمن]] از تأخیر آن ناامید نگردد. نتیجه چنین انتظار و تلاشی، تکامل فرد و جامعه خواهد بود.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۱۰.</ref>

در عین حال دیدگاه بسیاری از اهل سنت در این زمینه اختلافاتی با دیدگاه شیعه دارد: از جمله از دیدگاه اهل سنت نام پدر مهدی هم‌نام [[عبدالله بن عبدالمطلب|پدر پیامبر(ص)]] یعنی عبدالله است؛ در حالی که شیعه وی را فرزند امام عسکری(ع) می‌داند. همچنین در دیدگاه مشهور اهل سنت، مهدی در آخرالزمان به دنیا خواهد آمد. گروهی از اهل سنت نیز مهدی را از نسل [[امام حسن(ع)]] می‌دانند؛ در حالی که بر اساس اعتقاد شیعه او از نسل [[امام حسین(ع)]] است.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۸-۹۰.</ref>

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، چ۲، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.