النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''النِهایَة فی مُجَرَّدِ الفِقه و الفَتاوی''' کتاب فقهی، برگرفته از متون روایات و اثر مهم [[شیخ طوسی]] است. این کتاب که همه ابواب فقهی را به صورت خلاصه دربردارد، مورد توجه فقیهان قرار گرفته و حاشیه‌ها و شرح‌های مختلفی بر آن نوشته‌اند. قلم روان نویسنده، خارج نشدن از مسائل اصلی و رعایت ترتیب منطقی در تبیین فروعات از ویژگی‌های این اثر دانسته شده است. این اثر نسخه‌های خطی متعددی دارد که قدیمی‌ترین آن مربوط به [[سال ۵۰۷ هجری قمری|۵۰۷ق]] است. النهایة به زبان فارسی ترجمه شده است و [[آقا بزرگ تهرانی]] احتمال داده، ترجمه کتاب نیز تألیف شیخ طوسی باشد.

 

 

او در علوم مختلف اسلامی، کتابهای متعددی را نگاشت، که به گفته محققان تا آن زمان نظیر آنها نوشته نشده بود و هر یک از اثرگذارترین کتابها شدند؛ [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب]] و [[الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (کتاب)|استبصار]] در [[حدیث]]، [[التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|التبیان]] در [[تفسیر]]، [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المتهجد]] در ادعیه، [[العده (کتاب)|العُدّه]] در [[اصول فقه]] و [[المبسوط فی فقه الامامیه (کتاب)|المبسوط]] در [[فقه]]، از جمله این آثارند.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۶۱.</ref>

 

النهایة کتاب [[فقه فتوایی]] است که در آن استدلال‌های فقهی بیان نشده است. در این کتاب [[فتوا|فتوای امامیه]] منطبق با عین عبارت‌های به کاررفته در [[حدیث|روایات]]،<ref>دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۷۹ و ۸۰؛ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۲۲۱.</ref> بدون ذکر [[اسناد|سند]] بیان گردیده و از ذکر استدلال‌ها و سخن مخالفان، خودداری شده است.<ref>دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۷۹ و ۸۰</ref> [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس]] معتقد است شیخ طوسی در این اثر گاهی فتواهایی را که خود به آنها اعتقاد نداشته، ذکر کرده است.<ref>ابن ادریس، سرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۴۲ و ج۲، ص۲۵، ۴۴، ۱۷۲.</ref> این اثر در مجموع ۲۲ کتاب، ۲۱۴ (یا ۲۱۵<ref>محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲، ج۱، ص۱۸۱.</ref>) باب و ۳۶ هزار مسئله دارد.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳.</ref>

تاریخ دقیق نگارش النهایة مشخص نیست، اما با این حال به عنوان اولین کتاب فقهی شیخ طوسی معرفی شده است؛<ref>بحر العلوم، الفوائد الرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۳، ۲۳۰؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۷۶ و ۷۷؛ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۲۲۲.</ref> چرا که نویسنده در بیشتر کتاب‌های فقهی خود،‌ مانند [[الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (کتاب)|استبصار]]،<ref>شیخ طوسی، استبصار، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۵.</ref> [[الاقتصاد (کتاب)|الاقتصاد]]،<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۳۷۵ق، ص۲۵۳، ۳۰۲ و ۳۱۶.</ref> [[الجمل و العقود (کتاب)|الجمل و العقود]]،<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، الجمل و العقود، ۱۳۸۷ق، ص۵۵، ۱۱۷ و ۱۳۷.</ref> [[الخلاف فی الاحکام (کتاب)|الخلاف]]،<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، خلاف، ج۱، ص۳۶۸، ۴۶۱، ۴۷۹ و ج۲، ص۳۹۷٬۳۹۹ و ج۳، ص۴۳۴</ref> [[المبسوط فی فقه الامامیه (کتاب)|المبسوط]]<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲، ۴۲ و ۲۳۴.</ref> و [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المتهجد]]<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۳ و ۲۲.</ref> به آن ارجاع داده است.

 

کتاب النهایة تا زمان تألیف کتاب [[شرایع الاسلام]]، همواره متن درسی و  محوری [[حوزه علمیه|حوزه]] بوده است، به نحوی که شرحهای مختلفی بر آن نگاشته شد.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۶۰؛ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۲.</ref> به باور برخی از نویسندگان، روش فتوایی [[شیخ طوسی]] به سبب برخورداری از بعض ویژگی‌ها و امتیازات، تأثیر عمیقی در جهت‌گیری و پیشرفت این روش، در آیندگان داشته است.<ref>طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۵.</ref> [[آقا بزرگ تهرانی]] و [[سید محسن امین]]، کتاب النهایة را از برجسته‌ترین [[فهرست آثار شیخ طوسی|آثار نویسنده]] به‌شمار آورده‌اند.<ref>شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۲۹؛ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۶۶.</ref> مطابق برخی از تحقیقات، شیخ طوسی در تنظیم و دسته‌بندی فروع فقهی این کتاب موفق بوده است.<ref>طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.</ref>

 

* خارج نشدن از احکام کلی و مسائل اصلی ابواب و نپرداختن به مصادیق [[احکام شرعی]]؛ این ویژگی مورد توجه فقیهانی چون [[محقق حلی]] در کتاب شرایع الاسلام و [[علامه حلی]] در [[قواعد الاحکام]] واقع گردیده است.<ref>طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.</ref>

* پرهیز از هرگونه خلاصه‌گویی و یا تفصیل‌های بی‌مورد.<ref>طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.</ref>

* ذکر [[اسناد|سند]] بعضی از [[حدیث|روایات]]<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۱۰۸، ۳۵۰ و ۳۵۱.</ref> و یا استدلال<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۶۷۷، ۶۷۸، ۲۹۸ و ۵۲۱.</ref> و یا مناقشه در آنها علی رغم فتوایی بودن کتاب.<ref>برای نمونه ر.ک: شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۶۶۷.</ref>

 

نسخه عربی آن برای اولین‌بار در سال [[سال ۱۲۷۶هجری قمری|۱۲۷۶ق]] چاپ سنگی شد.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳</ref> همچنین چاپ حروفی آن نیز اولین‌بار به کوشش انتشارات دار الکتاب العربی [[بیروت]] در سال [[سال ۱۳۷۳ هجری قمری|۱۳۷۳ق]] انجام گرفت.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳ و ۴۰۴</ref>

 

به گفته [[آقا بزرگ تهرانی]] کتاب النهایة، دو نسخه عربی و فارسی دارد، که ممکن است نسخه فارسی نیز تألیف [[شیخ طوسی]] باشد.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳ و ۴۰۴.</ref> اما برخی دیگر این سخن را بعید دانسته، احتمال داده‌اند، ترجمه کتاب به کوشش [[قطب‌الدین راوندی]] یا حسکای رازی و یا حمدانی قزوینی انجام گرفته باشد.<ref>دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۱۰۵ و ۱۰۶.</ref> این نسخه فارسی به مناسب [[کنگره هزاره شیخ طوسی]] به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه در سال ۱۳۸۲ق همراه با نسخه عربی آن در دو مجلد چاپ شد.<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۴.</ref>

* آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.

* آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳.

* حکیم، محمدحسین، [http://ensani.ir/fa/article/452826/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%DA%86%D9%86%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%85%D9%81%D9%82%D9%88%D8%AF-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%87-%D9%86%D8%B3%D8%AE%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AE-591-%D9%82 «بازمانده‌هایی از چند کتاب مفقود شیعی»]، در مجله آینه پژوهش، شماره۳، مرداد و شهریور ۱۳۹۹ش.

* دانش‌پژوه، محمدتقی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/696077/%d8%b4%db%8c%d8%ae-%d8%b7%d9%88%d8%b3%db%8c-%d9%88-%da%a9%d8%aa%d8%a7%d8%a8-%d9%86%d9%87%d8%a7%db%8c%d9%87?q=%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%87%20%D8%B4%DB%8C%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C&score=18.0&rownumber=4 «شیخ طوسی و کتاب نهایه»]، در فرهنگ ایران زمین، تهران، جلد۴، ۱۳۳۵ش.

* طباطبایی، سید مهدی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/310263/%d9%be%da%98%d9%88%d9%87%d8%b4%db%8c-%d8%af%d8%b1-%d9%81%d9%82%d9%87-%d8%b4%db%8c%d8%ae-%d8%b7%d9%88%d8%b3%db%8c-%d9%82%d8%af%d8%b3-%d8%b3%d8%b1%d9%87?q=%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%DB%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D9%81%D9%82%D9%87%20%D8%B4%DB%8C%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C%20%D9%82%D8%AF%D8%B3%20%D8%B3%D8%B1%D9%87&score=25.0&rownumber=2 «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»]، در مجله فقه اهل بیت، شماره۲۳، پاییز ۱۳۷۹ش.

* محمدی، ناصر، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/274985/%d9%85%d8%b9%d8%b1%d9%81%db%8c-%d8%af%d9%88-%d9%86%d8%b3%d8%ae%d9%87-%d8%ae%d8%b7%db%8c-%d8%a7%d9%84%d9%86%d9%87%d8%a7%db%8c%d9%87-%d9%88-%d8%a7%d9%84%d8%a7%d8%b3%d8%aa%d8%a8%d8%b5%d8%a7%d8%b1-%d9%88-%db%8c%d8%a7%d8%af%da%a9%d8%b1%d8%af%db%8c-%d8%a7%d8%b2-%d8%b4%db%8c%d8%ae-%d8%b7%d9%88%d8%b3%db%8c-%d9%85%d8%a4%d9%84%d9%81-%d8%a7%d8%ab%d8%b1 «معرفی دو نسخه خطی النهایه و الاستبصار و یادکردی از شیخ طوسی مؤلف اثر»]، در مجله پیام بهارستان، شماره ۶۵، آبان ۱۳۸۵ش.

* موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.