بقیع: تفاوت میان نسخه‌ها

بقیع به زمین گسترده‌ای گفته می‌شود که گیاهانی در آن روییده باشند.<ref>یاقوت حموی،‌ المعجم البلدان، ذیل واژه بقیع</ref> بقیع الزبیر، بقیع الخیل و بقیع الخَبْجَبَة از جمله این بوستان‌ها در شهر یثرب (مدینةالنبی) بوده است.<ref>یاقوت حموی، المعجم البلدان، ذیل واژه‌های بقیع الزبیر، بقیع الخیل و بقیع الخبجبه</ref> بقیع الغرقد نیز از درختان غرقد<ref>یاقوت حموی،‌ المعجم البلدان، ذیل واژه بقیع </ref> <ref group="یادداشت">غرقد کلمه معرب نام گیاه قره داغ است که به درخت یهود نیز مشهور است </ref> و دیگر گیاهان، پوشیده بوده است. این بوستان پس از اسلام برای دفن اموات شهر مدینه استفاده شده است.  

کهن‌ترین قبرستان مسلمانان، در نزدیکی [[مسجدالنبی]] و اطراف شهر قرار داشته<ref>رفعت پاشا، مرآت الحرمین (ترجمه)، نشر مشعر، ۱۳۷۷ش، ص۴۴۷</ref>، چنانکه تصویر نقشه مدینه در سال ۱۲۶۹این گونه نشان می‌دهد<ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام ۱۳۹۳ ص۱۲۹</ref> ولی امروزه پس از توسعه قبرستان و مجموعه مسجد و صحن نبوی،‌ هردو به هم متصل شده و در هسته مرکزی شهر [[مدینه]] قرار گرفته‌اند.

دور قبرستان بقیع، دیوارکشی شده و ضلع غربی آن که در ورودی اصلی قبرستان نیز هست، ملاصق صحن حرم نبوی و ضلع جنوبی آن خیابان [[ابوایوب انصاری]] و ضلع شرقی آن بلوار ملک فیصل و ضلع شمالی آن خیابان عبدالعزیز است.<ref>[https://www.google.com/maps/place/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87+%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%DB%8C%E2%80%AD/@24.4669387,39.6196133,16z/data=!4m5!3m4!1s0x15b9e765d5296a1b:0x30521aeebac0f1f0!8m2!3d24.8403977!4d39.3206241 نقشه هوایی]</ref> این خیابان‌ها پیش‌تر نام‌های دیگری داشته‌اند.{{مدرک}}

در ادوار مختلف تاریخی، بر روی قبر برخی از این شخصیت‌های اسلامی، [[بقعه‌های بقیع|بقعه‌هایی]] ساخته شد. برخی نیز در خانه‌های بقیع دفن شده بودند. بقعه [[ائمه بقیع]] از جمله این بقعه‌ها بوده است که بعدها به دست وهابیان، تخریب شد. ائمه بقیع و [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] عموی پیامبر در خانه [[عقیل بن ابی طالب|عقیل]]، دفن شده بودند.<ref>السمهودی، وفاء الوفاء بأخبار‌ دار المصطفی،ج۳،ص ۹۲ و ۹۵</ref> {{ببینید|بقعه‌های بقیع}}

بر خلاف اکثر منابع تاریخی، برخی نویسندگان اهل سنت از دفن [[حضرت زهرا(س)]] دختر پیامبر<ref>سفرنامه ابن جبیر،۱۳۷۰ش‍، ص۲۴۵</ref>، [[امیرالمؤمنین]] علی بن ابیطالب داماد پیامبر <ref>السمهودی، وفاء الوفاء بأخبار‌ دار المصطفی،ج۳،ص۹۵</ref> و سر [[امام حسین(ع)]] نوه پیامبر<ref>سفرنامه ابن جبیر،۱۳۷۰ش‍، ص۲۴۵</ref> علیهم السلام در بقیع سخن گفته‌اند. یک متن نیز برای مقبره حضرت زهرا در بقیع، ذکر شده است. <ref>سال ۳۳۲ق نقل از مسعودی در مروج الذهب وفاء الوفاء ج۳ ص۹۲</ref> <ref group="یادداشت"> بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله مبیدالأمم و محیی الرمم، هذا قبر فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه و سلم سیدة نساء العالمین و قبر الحسن بن علی و علی بن الحسین بن علی و قبر محمد بن علی و جعفر بن محمد علیهم السلام </ref> البته به نظر می‌رسد تشابه اسمی باعث برخی برداشت‌ها شده است چنان‌که قبر موجود در بقعه ائمه، به [[فاطمه بنت اسد]] مربوط است چه‌ این که [[امام حسن(ع)]] وصیت می‌کند اگر از دفن ایشان در کنار جدش [[پیامبر اكرم]] جلوگیری شد وی را در کنار جده‌اش فاطمه بنت اسد دفن کنند. <ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴، ج۲، ص۱۷</ref>

بقیع مورد توجه خاندان پیامبر(ص) نیز بوده و آنان به زیارت این قبرستان می‌رفته‌اند.<ref>ابن کثیر، ج۸، ص۲۲۸. </ref> از [[امام صادق(ع)]] نقل شده که پیامبر در جایگاه خانه عقیل می‌ایستاده و به رفتگان بقیع، دعا می‌کرده است.<ref>سمهودی، وفاءالوفاء،‌۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۹۰</ref> علمای بسیاری از شیعه<ref>برای نمونه ر. ک: ابن براج، ج، ص۲۸۳؛ محقق حلی، ج، ص۲۱۰. </ref> و [[سنی]]<ref>برای نمونه ر. ک: شربینی، ج، ص۵۱۳؛ بهوتی، ج۲، ص۶۰۱؛ ابن الحاج، ج، ص۲۶۵. </ref> به [[استحباب]] زیارت بقیع [[فتوا]] داده‌اند.

در باره وجود قبرستانی به نام بقیع، پیش از اسلام، سند و روایتی در دست نیست. کهن‌ترین اثر ادبی در این زمینه، شعر عمرو بن النعمان البیاضی <ref>معجم البلدان، یاقوت حموی، ج۱، ص۴۷۳</ref> از سران خزرج و انصار مدینه است <ref>ابن حجر،الأصابه،۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۷۵</ref> که از قتل دوستانش میان دو بوستان عقیق در ده میلی مدینه<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق،‌ ج ۶، ص۹۲</ref> و بقیع الغرقد، یاد کرده است.<ref group="یادداشت">أین الذین عهدتهم فی غبطة/ بین العقیق إلی بقیع الغرقد</ref> ابن اثیر نیز ذیل عنوان «یوم البقیع»‌ از درگیری [[اوس]] و [[خزرج]] در این مکان و پیروزی اوسی‌ها یاد می‌کند. <ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق‍،‌ج۱، ص۶۷۳</ref> [[یهودیان یثرب]] نیز مردگان خود را در بوستانی به نام [[حش کوکب]] در جنوب شرقی بقیع، به خاک می‌سپرده‌اند.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰ ص۶</ref>از گیاهان بقیع برای چرای شتران و گوسفندان نیز استفاده می‌شده است. <ref> ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق، ج۳ ص۱۰۱</ref>

با [[هجرت]] [[پیامبر]] به مدینه و تأسیس [[حکومت اسلامی]]، یکی از نیازهای [[مسلمانان]]، آرامستانی برای [[دفن]] اموات بود که این مهم از سوی رسول خدا تعیین گردید.<ref> ابن سعد،الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۰۳</ref> به ویژه آن که پیامبر، گورستان [[مشرکان]] را تسطیح کرده و مسجد مدینه ([[مسجد النبی]]) را بنا نهاده بود. <ref>ابن نجار، أخبارالمدینة، ص۸۶ و قرطبی، الجامع لأحکام القرآن،بی‌تا، ج۱۰ ص۵۲</ref>[[عثمان بن مظعون]]، نخستین مسلمان از [[مهاجرین]] <ref>ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق ، ج۳، ص۳۰۳</ref>و [[اسعد بن زراره خزرجی]] <ref>ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق، ج۳ ص۴۵۹</ref> نخستین مسلمان از انصار در بقیع الغرقد دفن شدند. البته روایت‌های تاریخی نشان می‌دهد این بوستان تنها برای دفن مردگان به کار گرفته نشده و افرادی به ویژه از مهاجرین در آن خانه ساخته‌اند و این خانه‌ها بعدها به آرامگاه خانوادگی یا محل دفن شخصیت‌های مهم تبدیل شده است. گفته شده پیامبر این زمین‌ها را برای خانه‌سازی، تقطیع کرده و در اختیار مهاجران قرار داده است.<ref>نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰، ص۶۵</ref> یکی از مشهورترین خانه‌های بقیع در آن دوره، خانه [[عقیل بن ابی‌طالب]] بوده است.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق، ج۴ ص۳۳</ref> خانه‌های کوچک و آلاچیق‌هایی نیز در آنجا ساخته شده که مردگان را در آن دفن کرده‌اند. همچنین هر قبیله‌ای مکانی برای دفن اموات خود در بقیع، معین کرده است. <ref>سمهودی،وفاءالوفاء،‌۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۳ </ref>.

بیت الحزن یا [[بیت الاحزان]]، یکی دیگر از مکان‌های معروف بقیع بوده که [[امیرالمؤمنین]] آن را برای [[سوگواری]] همسرش دختر پیامبر، ایجاد کرده بود.<ref>سمهودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳، ص۹۰۷</ref> «الروحاء» هم نام یک مقبره مشهور میان بقیع بوده است. <ref>سمهودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۳</ref>

گفته شده امیرالمؤمنین، خانه‌ای در جوار خانه عقیل، اختیار کرده و همسایگی با مردگانی که [[دروغ]] نمی‌گویند را دلیل این کار، بیان کرده است. <ref>المتقی الهندی، کنزالعمال،۱۴۰۱ق، ج۱۵، ص۷۵۹</ref>

جای مشخصی نیز برای قرار دادن جنازه پیش از دفن وجود داشته که به آن «[[موضع الجنائز]]» می‌گفته‌اند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق، ج۵ ص۴۶۹ و ج۸، ص۶۹</ref> احتمالا این موضع برای تجمع مردم یا [[غسل میت|غسل]] و [[کفن]] و اقامه [[نماز میت|نماز]]، کاربری داشته است.<ref>ابن شبه، تاریخ مدینه منوره (ترجمه)،۱۳۸۰ش‍‌ ، ص۱۷</ref>

زمین و بوستان بقیع در زمان امویان نیز مورد توجه مردم بوده است و در ادامه توسعه شهر مدینه، افرادی در آن‌جا خانه ساخته‌اند. همچنان که دفن اموات در بقیع نیز ادامه داشته است. [[محمد حنفیه]] در زمان [[عبدالملک بن مروان]]، در بقیع خانه‌ای ساخته<ref>سمهودی،وفاءالوفاء،‌۱۹۷۱م،ج۳، ص۸۴ و ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۸۳</ref> و خود نیز در بقیع دفن شده است.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۸۷</ref> خانه ابن افلح <ref>طبری،‌ تاریخ طبری، (دوره ۱۱ جلدی)بی‌تا، ج۷، ص۵۸۷</ref>، خانه محمد بن زید <ref>سمهودی،وفاءالوفاء،‌۱۹۷۱م،ج۳، ص۸۳ </ref>، خانه سعید بن عثمان <ref>سمهودی، وفاءالوفاء، ‌۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۴ </ref> و ده‌ها خانه دیگر نیز در بقیع ساخته شده و در طول زمان، خرید و فروش و تعمیر شده است.

همچنین با توجه به این که از دفن [[خلیفه سوم]] در بقیع جلوگیری شده بود و وی در قبرستان [[یهودیان]]، [[حش کوکب]] دفن شد،<ref>سمهودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳،ص۹۸</ref> در زمان [[مروان بن حکم]] والی [[مدینه]]، دیوار میان بقیع و حش کوکب،‌ برداشته شد و سنگ قبر [[عثمان بن مظعون]] که به دست پیامبر نصب شده بود بر روی قبر [[عثمان بن عفان]]، منتقل گردید.<ref>سمهودی، وفاءالوفاء، ‌۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۴ و ۹۹ و پژوهشکده حج و زیارت، بقیع در آینه تاریخ، مشعر، تهران، بقیع در آیینه تاریخ ص۲۶۷</ref>

خانه [[امام سجاد(ع)]] نیز در منطقه بقیع، قرار داشته است <ref>پژوهشکده حج و زیارت، بقیع در آینه تاریخ، مشعر، تهران، ص۲۸۰</ref> که گویا همان خانه عقیل یا امام علی بوده که تعمیر شده است.<ref>بروجردی، طرائف المقال،۱۴۱۰ق، ‌ج۲،ص۵۹۰</ref>

با توجه به دفن [[عباس بن عبدالمطلب]]،‌ عموی پیامبر در خانه عقیل<ref>ابن شبه، تاریخ مدینه منوره (ترجمه)،۱۳۸۰ش‍‌ ، ص۶۷۶</ref><ref group="یادداشت">ابن‌شبه می‌نویسد: عباس بن عبدالمطلب در کنار قبر فاطمه بنت اسد بن هاشم و در ابتدای قبور بنی‌هاشم که در سرای عقیل است به خاک سپرده شد.</ref> و نیز دفن [[امام حسن(ع)]]،<ref>ابن‌ شبه، تاریخ مدینه منوره (ترجمه)،۱۳۸۰ش، ص۱۱۶</ref> [[امام سجاد(ع)]] و [[امام باقر(ع)]]در آن‌جا،<ref>ابن نجار، اخبار المدینه، ص۱۶۶</ref> [[بنی عباس]] با سیاست مخالفت با آثار بنی‌امیه و جلب موافقت [[علویان]] به ویژه [[بنی الحسن]]، به ساخت و تعمیر این بنا پرداختند و آن را [[مسجد]] و [[زیارتگاه|زیارت‌گاه]] کردند.<ref>نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰ش، ص۸۶</ref>

این گونه مشهور است که [[هارون الرشید]] (حکومت: ۱۷۰ تا ۱۹۳) نیز در ساخت و تعمیر این بارگاه، نقش داشته است. <ref>نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰، ص۸۸</ref>  

اما منابع تاریخی از بازسازی مقبره ائمه بقیع در دوره [[سلجوقیان]] خبر می‌دهند. [[مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی]](۴۹۲ق‍)، وزیر شیعه [[برکیارق]] سلجوقی (د۴۹۸ق‍‌)، معماری قمی را برای ساخت قبه ائمه بقیع، مأمور می‌کند اما سرانجام این معمار پس از کشته شدن وزیر، با نیرنگ امیر مدینه (د۴۹۵ق‍) به قتل می‌رسد.<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق‍، ج۱۰، ص۳۵۲</ref> <ref group="یادداشت"> بین سال ۴۹۲ تا ۴۹۵ق</ref> [[عبدالجلیل قزوینی]] در حدود سال‌های ۵۵۵ تا ۵۵۹ ق می‌نویسد: «هنوز آثار خیرات او در [[حرمین |حرمین]] [[مکه]] و [[مدینه]] ظاهر است و در مشاهد ائمه علوی و [[سادات]] فاطمی، احسان‌های او متواتر است از اوقاف و شمع سوختن... و قبه حسن بن علی و که عباس عبدالمطلب پدر [[خلفای عباسی|خلفا]] آنجا مدفون است، مجدالملک فرموده است و چهارطاق [[عثمان بن عفان|عثمان عفان]] ببقیع هم او فرموده است. <ref>عبدالجلیل قزوینی،۱۳۵۸ش‍، نقض، ص۸۲</ref> <ref group="یادداشت"> همچنین می‌نویسد: «قبه امام الحسن بن علی و زین العابدین و محمد باقر و جعفر صادق علیهم السلام ببقیع که هر چهار در یک حضرت مدفون‌اند و عباس عبدالمطلب آنجا مدفون است به مدینه رسول به گورستان بقیع... او فرموده است» (نقض ص۲۱۹)</ref> اما [[قاضی نورالله شوشتری]]، ضمن تأیید این مطلب، می‌افزاید: «... و چهارطاق عثمان بن مظعون که [[اهل سنت]] چنان پندارند که مقام عثمان بن عفان است که او بنا کرده...» <ref>شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش‍، ج۲، ص۴۶۰</ref>

[[ابن جبیر]] (د۶۱۴ ق‍)‌ در سال ۵۸۰ ق(در زمان ناصر خلیفه ۳۴ عباسیان و پیش از حمله مغولان) می‌گوید بقیع در شرق مدینه واقع شده و دروازه‌ای از شهر به نام «باب البقیع» به سوی آن گشوده می‌شود و پس از ذکر قبور و مزارات بقیع از روضه [[عباس بن عبدالمطلب]] و [[حسن بن علی]]،‌ سخن می‌گوید که بارگاهی است برآمده در هوا. او همچنین از محل دفن «[[رأس الحسین]]» در پایین پای عباس، گزارش داده و پس از آن به تزئینات داخلی بقعه پرداخته و می‌نویسد: « به لوح‌هایی آراسته به بهترین صورت با قطعات برنجین مرصع و ستاره نشان و گل میخ‌هایی بسیار زیبا و منظری جمیل، پوشانده شده است...». ابن جبیر در ادامه از  قبه عباسیه یاد می‌کند که به «[[بیت الاحزان|بیت الحزن]]» معروف است. <ref>سفرنامه ابن جبیر،۱۳۷۰ش‍، ص۲۴۵</ref> <ref group="یادداشت"> همچنین می‌نویسد: «نخستین مزاری که هنگام بیرون آمدن از این دروازه در سمت چپ خود می‌بینی، مزار [[صفیه]] عمه پیامبر مادر زبیر بن عوام است و روبروی این تربت، قبر [[مالک بن انس]] امام مدنی واقع شده که بر آن بارگاهی کوچک و مختصر برآورده‌اند. پیش روی آن مزار سلاله پاک، [[ابراهیم پسر پیامبر]] قرار دارد که بر آن بارگاهی سپید نهاده‌اند و در سمت راست آن بارگاه خاک پسر [[عمر بن خطاب]] به نام عبدالرحمن اوسط، معروف به ابی شحمه قرار دارد و هموست که پدرش وی را حد زد و بیمار شد و بمرد.  

برابر آن مزار [[عقیل بن ابی طالب]] و [[عبدالله بن جعفر طیار]] و برابر آنها روضه‌ای از آن [[همسران پیامبر]] واقع شد و برابر آن روضه‌ای کوچک قرار دارد که در آن سه تن از فرزندان پیامبر، خفته‌اند به دنبال آن.... مزار ابراهیم، پسر پیامبر نیز به همین شکل است... در آخر بقیع قبر [[عثمان]]، ... قراردارد و بر آن بارگاهی است کوچک و ساده و نزدیک آن مزار فاطمه بنت اسد، مادر علی است.مزارهای بقیع بیش از آن است که به شمار گنجد، زیرا آن گورستان مدفن جمعی عظیم از اصحاب مهاجر و انصار است. بر مزار فاطمه بنت اسد که یاد کردیم مکتوبی است که بر دیگر مزارها بدین سان که بر مزار او دیده می‌شود وجود ندارد. /سفرنامه ابن جنید ص۲۴۵) </ref>

[[ابن نجار]] متوفای ۶۴۳ق از قبور بزرگان زیادی در بقیع یاد می‌کند که نام اکثر آن‌ها ثبت نشده اما پس از درج نام ۹ تن از جمله [[عباس بن عبدالمطلب]] و [[ائمه بقیع]]، از دو قبر گزارش می‌کند که قبه مرتفع و قدیمی در ابتدای بقیع دارند و دو در آن هر روز برای زیارت باز می‌شود.<ref>ابن نجار، اخبار المدینة، ص ۱۶۶</ref> او همچنین از قبه قبر [[فاطمه بنت اسد]] و قبه قبر [[عثمان]] در بقیع یاد کرده است. <ref>ابن نجار، اخبار المدینه ص۱۶۸</ref>

اما نکته جالب و تاریخی که ابن نجار نقل می‌کند آن است که [[ولید]] به پادشاه [[روم]] نامه می‌نویسد که می‌خواهیم [[مسجد نبوی]] را بازسازی کنیم و از او درخواست معمار و مصالح می‌‌کند و او هم از روم و [[مصر]] نیرو و مصالح و تزئینات می‌فرستد از آن جمله کاشی یا موزائیک و قندیل‌ و غیره. این از آن جهت مهم است که می‌توان نوع معماری و مصالح بکار رفته در بقیع و دیگر اماکن مدینه را حدس زد. او از بکار گرفتن مرمر،‌ ساج و طلا در سقف، سخن گفته است. <ref>ابن نجار،‌اخبار المدینة، ص۱۱۳ </ref>

<ref>سفرنامه ابن بطوطه ص۱۶۴</ref>

[[سمهودی]] متوفای ۹۱۱ ق از سازه‌ای به دستور [[المنصور بالله]] بدون تاریخ ساخت و نیز [[المسترشد بالله]] به سال ۵۹۰ق خبر می‌دهد و از تزئینات قبر عباس و امام حسن گزارش داده است. <ref>سمهودی، وفاءالوفاء،‌۱۹۷۱م، ج۳، ص۱۰۰</ref> <ref group="یادداشت"> سمهودی (۹۱۱ق‍) می‌‌نویسد: رأیت فی أعلی محراب هذا المشهد: أمر بعمله المنصور بالله« و لم یذکر اسمه و لا تاریخ العمارة، فلعله المنصور الذی هو ثانی خلفاء بنی العباس، لکنه لایلقب بالمستنصر بالله و لم ار من جمع بین هذین اللقبین. و علی ساح قبر العباس أن الآمر بعمله المسترشد بالله سنه تسع عشرة و خمسمائه ولعل عمارة القبة قبله و قبر العباس و قبر الحسن مرتفعان من الأرض متسعان معشیان بألواح ملصقة أبدع إلصاق مصفحة بصفائح الصفر مکوکبة بمسامیر علی أبدع صفة و أجمل منظر</ref>

در سال ۹۹۶ قدر مدینه زلزله آمده <ref>الانصاری، تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت ص۱۵۱</ref> و احتمالا خساراتی را نیز به بقیع زده است چنان‌که مسجد نبوی نیز خسارت دیده است.  

در سال [[سال ۱۲۲۰ قمری|۱۲۲۰ قمری]] [[وهابیان]]، [[مدینه]] را محاصره کردند و بارگاه امامان چهارگانه و گنبد [[حضرت فاطمه(س)]] موسوم به [[بیت الاحزان]] به دستور سعود بن عبدالعزیز، تخریب شد.<ref>من اخبارالحجاز و النجد، ص۱۰۴؛ البقیع قصة التدمیر، ص۸۴.</ref> سلطان محمود دوم عثمانی (حکومت: ۱۲۲۳-۱۲۵۵ق.) لشکری برای تصرف مدینه فرستاد و در [[ذی الحجه]] ۱۲۲۷ آن شهر را بازپس گرفت. ماده تاریخ این واقعه را «قُطع دابر الخوارج» گفته‌اند<ref>امین محسن، کشف الارتیاب، دارالکتاب الاسلامی قم، ص ۳۸</ref>. در ادامه وی دستور بازسازی بارگاه‌ها را صادر کرد. <ref>پنجاه سفرنامه، ج۳، ص۱۹۶.</ref>

جون لوییس بورکهارت در [[۳ صفر]] ۱۲۳۰قدر سفر خود به [[حجاز]] از [[مکه]] به مدینه رفته و توصیف جامعی از بقیع پس از ویرانگری وهابیان ارایه کرده است. او از یک مخروبه بزرگ یاد می‌کند که تمام شواهد و سنگ‌نوشته‌ها و لوحات آن تخریب شده و تنها قبه‌ها و سازه‌های کوچک از دست وهابیان باقی مانده و مقبره‌های بزرگ، همه با خاک یکسان شده است.<ref>بورکهارت، ترحال فی الجزیرة العربیة، ۲۰۰۷ مصر، ج۲، ص۱۴۴</ref>

در سال ۱۲۳۲[[مصطفی رشید پاشا]] (د ۱۲۷۴ ق (رئیس الوزرای [[عبدالمجید یکم]]) گزارشی از وضعیت بقاع بقیع و ضریح‌های موجود در مزارات [[اهل بیت]] علیهم السلام داده است.<ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام ۱۳۹۳ ص۱۸۵</ref> وی در گزارش خود از ساخت و ساز و بازسازی و تعمیر در زمان محمد علی پاشا د۱۲۶۵ ق(والی مصر در زمان سلطان سلیم عثمانی و فرزندش ابراهیم پاشا د۱۲۶۴ ق سخن گفته است.<ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام ۱۳۹۳ ص۱۸۵</ref>

[[فرهاد میرزا]] [[جمعه]] [[۱۸ ذی‌القعده]] ۱۲۹۲ ق‍مری در سفر حج از [[باب جبرئیل]] به [[زیارت]] [[ائمه بقیع]] رفته است. او داخل صندوق چوبی یا همان [[ضریح]] رفته و گرد قبور[[طواف]] کرده است. فاصله میان صندوق قبرها و ضریح کم‌تر از نیم ذرع گزارش کرده. در این زمان علی پاشا شیخ الحرم و حاکم مدینه و عیسی افندی قاضی مدینه بوده و همچنین گفته که برخی قبور مثل قبر [[فاطمه بنت اسد]] خارج از دیوار بقیع قرار داشته است.<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص۱۴۱</ref>

از جمله کسانی که بارگاه ائمه بقیع را زیارت کرده حسام السلطنه فرزند عباس میرزا قاجار، نایب السلطنه است که در سفر حج خود به سال ۱۲۹۷ ق بیش از ده بنا و بارگاه را در بقیع معرفی کرده. بقعه امامان چهارگانه(ع) محرابی داشته و در سمت چپ آن ضریح سبز چوبین بر مزار امامان بوده و بیت الاحزان حضرت فاطمه(س) پشت بقعه امامان قرار داشته است <ref>حسام السلطنه، دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، ص۱۵۲</ref>  

در ادامه گزارش سخن از ضریحی آهنین به میان آمده که ادعا می‌شود مقبره [[فاطمه زهرا(س)]] است و روی پرده گلابتون آن نوشته است: «سلطان احمد بن سلطان محمد بن سلطان ابراهیم بن سلطان احمد بن سلطان عثمان،‌ سنه احدی و ثلثین و مائة بعد الالف۱۱۳۱» اما فراهانی خود معتقد است این قبر فاطمه دختر [[امام حسن(ع)]] و مادر [[امام باقر(ع)]] است. او از دو چهلچراغ و شمعدان و حصیر کف بقعه نوشته و گفته که این مکان، متولی و خدامی دارد که به صورت موروثی،‌ متولی مقبره هستند اما مراقبتی نمی‌کنند و فقط از حجاج، پول می‌گیرند.<ref>فراهانی، سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، ص۲۲۸</ref>

از دیگر نکات مهم این سفرنامه اشاره به اخذ پول از شیعیان برای زیارت قبور ائمه بقیع است. <ref group="یادداشت"> حجاج اهل تسنن بر سبیل ندرت در این بقعه متبرکه به زیارت می‌آیند و برای آنها ممانعتی در زیارت نیست و تنخواهی از آنها گرفته نمی‌شود اما حجاج شیعه هیچ یک را بی‌دادن وجه نمی‌گذارند داخل بقعه شوند مگر آنکه هر دفعه که می‌خواهند به زیارت بروند و داخل بقعه شوند تقریبا از یک قران الی پنج شاهی به خدام بدهند و از این تنخواهی که به این تفصیل خدام از حجاج می‌گیرند باید سهمی به نایب الحرم و سهمی به سید حسن پسر سید مصطفی که مطوف عجم است برسد و بعد از دادن تنخواه هیچ نوع تقیه در زیارت و نماز نیست و هر زیاری سرا یا جهرا می‌خواهد بکند آزاد است و ابدا لسانا و یدا صدمه به حجاج شیعه نمی‌رسانند.</ref> <ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۹۳، ص ۱۷۹</ref>  

ریچارد فرانسیس برتون در سال ۱۳۰۷ق در مدینه بوده و در گزارش سفرش به بررسی تغییرات مدینه از هنگام سفر بورکهارت پرداخته و در فصلی از کتابش به قبرستان بقیع پرداخته و افزون بر بیان روایاتی درباره بقیع و دفن نخستین مدفون در آن که از صحابه پیامبر بوده، آن را گورستانی فاقد نظم هندسی و جایگاه مزارهای بزرگان اسلام معرفی کرده که بر خلاف گورستان مسیحیان، جایی بدون درخت و گل و گیاه است. وی از بارگاه امامان بقیع بازدید کرده و آن را زیباترین ساختمان بقیع شمرده و افزون بر این که برای هر یک از بقاع بقیع زیارتی را یاد نموده، به دلبستگی و شوق ایرانیان برای زیارت این قبور اشاره کرده است. همچنین در گزارش‌هایش از بقیع، به سه روایت از مکان دفن حضرت فاطمه سلام الله علیها اشاره کرده است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین</ref> عکسی از بقاع بقیع در سال ۱۳۰۸ ق در اسناد تاریخی موجود است.  

سرلشکر ابراهیم رفعت پاشا، امیرالحاج مصریان و فرمانده پاسداران کاروان بوده که در سال‌های ۱۳۱۸، ۱۳۲۰، ۱۳۲۱و ۱۳۲۵ به سفر حج رفته و سفرنامه خود با نام مرآت الحرمین را نگاشته است. وی نیز درباره بقیع چنین گزارش داده که شیعیان برای زیارت ائمه بقیع باید ۵ قروش بپردازند.<ref>رفعت پاشا، مرآت الحرمین (ترجمه)، نشر مشعر، ۱۳۷۷ش، ص۴۸۰</ref>

همچنین طبق سندی که در دست است، دولت ایران در ۱۷ جمادی الاول ۱۳۲۰  ق از دولت [[عثمانی]] برای نصب ضریح در بقعه ائمه بقیع، درخواست هماهنگی کرده است.<ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام ۱۳۹۳ ص۱۸۶</ref> این ضریح در اصفهان ساخته شده و با مشقات فراوانی بالاخره در بقعه ائمه بقیع، نصب می‌شود. گفتنی است تصویری نیز از ضریح بقیع، منتشر شده که هم‌اکنون در پاکستان است و هرگز به عربستان، منتقل نشده است. <ref>مصاحبه با احمد ابراهیمی، [http://www.farsnews.com/۱۳۹۶۰۴۱۳۰۰۱۳۷۵ خبرگزاری فارس]</ref>  

در سند دیگری به تاریخ ۱۳۲۳ ق‍، فهرستی از مقابر شخصیت‌های مهم بقیع از سوی حاکم مدینه به سلطان عثمانی ارسال شده است. <ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام ۱۳۹۳ ص۱۸۷</ref> فهرست تهیه روکش پارچه‌ای اعیانی برای مقابر مدینه و پرده برای درها و دیگر اشیاء نیز موجود است.<ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام ۱۳۹۳ ص۱۸۲</ref> در دوره اخیر، عبدالحمید دوم،۱۳۲۷ ق سلطان عثمانی، بوده است. <ref>اسماعیل احمد،دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۵ش</ref>

طبق فتاوای [[وهابیت]]، ورود زنان به گورستان، ممنوع است<ref>[http://www.alifta.net/Fatawa/fatawaChapters.aspx?languagename=ar&View=Page&PageID=12354&PageNo=1&BookID=2 مجلة البحوث الإسلامية]</ref> و زائران مرد در ایام [[حج]] فقط در ساعت‌های مشخصی می‌توانند به [[زیارت]] قبور بقیع بروند و هر گونه عزاداری و قرائت دعا در بقیع به اتهام [[شرک]]، ممنوع است. پلیس‌های عربستانی و افراد خاصی به زبان‌های فارسی و عربی دائم در حال تذکر به حاجیان هستند که گاهی به مشاجره و بازداشت زائران می‌انجامد. {{مدرک}}  

تاکنون برخی هیئت‌های سیاسی ایرانی توانسته‌اند با آزادی کامل ائمه بقیع را زیارت کنند و گاهی در میان آنان، زنان نیز همراه بوده‌اند.<ref>ر.ک: سایت [http://www.ion.ir/News/166721.html ایران آنلاین]؛‌شبی که آیت‌الله درهای بقیع را به روی ما گشود</ref>

اندیشه وهابی و تخریب قبور و شرک دانستن زیارت قبور و توسل به ارواح اولیاءالله اگرچه در تاریخ اسلام، سابقه داشته <ref>ن.ک: نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰، بخش پیشگفتار</ref> اما [[ابن تیمیه]] و سپس [[عبدالوهاب نجدی]]، آن را گسترش داده‌اند.  

وهابیان حجاز، یک‌ بار در [[سال ۱۲۲۰ هجری قمری|۱۲۲۰]] به مدینه یورش بردند<ref>جبرتی عبدالرحمن، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الأخبار المعروف بتاریخ الجبرتی،۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۳</ref> که دولت وقت عثمانی (سلطان محمود دوم) فرمان سرکوبی آنان را در ذی‌القعده ۱۲۲۲ خطاب به محمد علی پاشا، والی مصر، صادر کرد.<ref>المحامی،‌ محمد فریدبک، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت ۱۴۰۸ق، ص۴۰۶</ref> آنان سرانجام فتنه وهابیان را در [[چهارشنبه]] [[۸ ذی‌القعده]] [[سال ۱۲۳۳ هجری قمری|۱۲۳۳ق]] سرکوب ساخته<ref>ادوارد جوان، مصر فی القرن التاسع عشر، ترجمه به عربی محمد مسعود، ۱۳۴۰ق، ص ۵۸۱</ref> و آثار تخریبی را بازسازی کردند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج۳، ص۱۹۶.</ref>  وهابیان بار دیگر در [[صفر]] [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ قمری]] به مدینه حمله کردند و با بدعت شمردن [[بنای بر قبور]] و [[زیارت]]، به تخریب اماکن مذهبی پرداختند. این تخریب‌ها اعتراضات شدیدی را در کشورهای مسلمان از جمله [[ایران]] برانگیخت. [[آیت الله مدرس]] در مجلس ایران برای مقابله با این عمل تلاش کرد و موضوع تشکیل کمیسیونی را برای بررسی موضوع مطرح ساخت.<ref>[http://ical.parliran.ir/ical/fa/Content/4_artmajles1/%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87%20%DB%B1%DB%B9%DB%B3%20%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%AA%20%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%AD%20%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%20%DB%8C%D9%88%D9%85%20%D9%87%D8%B4%D8%AA%D9%85%20%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%88%D8%B1%20%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%20%D9%88%20%D8%B3%DB%8C%D8%B5%D8%AF%20%D9%88%20%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%20%D9%85%D8%B7%D8%A7%D8%A8%D9%82%20%DB%B1%DB%B0%20%D8%B5%D9%81%D8%B1%20%DB%B1%DB%B3%DB%B4%DB%B4 جلسه: ۱۹۳ صورت مشروح مجلس یوم هشتم شهریور هزار و سیصد و چهار مطابق ۱۰ صفر ۱۳۴۴] </ref>

همچنین دولت ایران [[۱۶ صفر]] سال [[سال ۱۳۴۴ قمری|۱۳۴۴ق]] (۱۳۰۴ش) را به مناسبت هتک حرمت به بقیع، عزای عمومی اعلام کرد.<ref>مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱۳۵۹ش، ج۲ ص۶۸۲</ref>

در [[رمضان]] همان سال، مفتی وهابیان، شیخ عبدالله بُلَیهد، از مکه وارد مدینه شد و برای تخریب قبور، زمینه‌سازی کرد. بدین ترتیب در [[۸ شوال]] ۱۳۴۵ق، [[بقعه‌های بقیع]] تخریب گردید.<ref>نجمی، تاریخ حرم ائمه، ۱۳۸۰ش، ص۵۱</ref>

عدم بازسازی اماکن تخریب شده بقیع، تا سال‌ها مانع آن شد که حکومت ایران، دولت سعودی را به رسمیت بشناسد و پس از آن نیز این مسئله، تا مدتها موجب تیرگی روابط طرفین بود.<ref>[http://www.dinonline.com/doc/note/fa/۵۲۹۱ جنگ ایدئولوژیک ایران و عربستان تا چه اندازه جدی است؟]</ref><ref>اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، ص۶۱، ش۱۸، ۱۲نیسان ۱۹۲۵م.

</ref>

در نهایت [[۱۰ مهر]] ۱۳۰۵ مطابق [[۲۵ ربیع‌الاول]] ۱۳۴۵، پیشنهاد تشکیل کمسیون در مجلس ایران به تصویب می‌رسد. کمیسیونى مرکب از دوازده نفر منتخبه از شعب شش‌گانه مجلس تحت عنوان ([[کمیسیون حرمین شریفین]]) تشکیل و با شرکت دولت در قضیه ظهور طائل وهابیه و تجاوزات مستقیم و غیرمستقیم آنها و تعیین تلکیف آتیه خطه حجاز مطالعات لازمه نموده نتیجه را به مجلس اطلاع دهند کمیسیون مزبور به توسط دولت می‌تواند لدى‌الاقتضا با مقامات روحانیت و دول اسلامى مذاکره نموده نشریات آنها را جلب نمایند عضویت کمیسیون ‌مزبور مانع عضویت دو کمیسیون دیگر مجلس نخواهدبود.<ref>[http://ical.parliran.ir/ical/fa/Content/4_artmajles1/%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87%2015%20%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%AA%20%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%20%DB%8C%D9%88%D9%85%20%DB%8C%DA%A9%D8%B4%D9%86%D8%A8%D9%87%2010%20%D9%85%D9%87%D8%B1%201305%20%D9%85%D8%B7%D8%A7%D8%A8%D9%82%2025%20%D8%B4%D9%87%D8%B1%20%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%88%D9%84%201345 صورت مشروح مجلس یکشنبه دهم مهر ماه ۱۳۰۵ مطابق بیست و پنجم ربیع‌الاول ۱۳۴۵]</ref>

پس از تخریب نخست بقیع در سال (۱۲۲۰ق) سلطان محمود دوم عثمانی، در (۱۲۳۳ق) به بازسازی بقیع، اهتمام ورزیده است.<ref>رفعت پاشا، مرآت الحرمین (ترجمه)، نشر مشعر، ۱۳۷۷ش، ص۴۷۸</ref> پس از آن و تخریب دوم در [[هشتم شوال]] ۱۳۴۴ که به [[یوم الهدم]] مشهور است، مسلمانان از سفر [[حج]]، امتناع کردند اما [[شیخ عبدالرحیم فصولی حائری]] نوه [[صاحب فصول]] در همان سال یا سال بعد، همراه با تعداد زیادی از شیعیان، از راه [[شام]]، عازم حج می‌شود و با استقبال [[عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن سعود]] روبرو می‌گردد و از همین فرصت استفاده کرده و به [[تخریب بقیع]] اعتراض می‌کند. عبدالعزیز این کار را به ظاهر تقبیح کرده و آن را به تحریک پدر [[هویدا]] [[میرزاحبیب الله]] [[بهاییت|بهایی]] پسر آقا رضا قناد شیرازی مقیم جده و [[سرپرست حجاج ایرانی]] نسبت می‌دهد. هر چند طبق سند دیگری، حبیب الله خان هویدا نقل کرده که عبدالعزیز، ویرانی اماکن مقدس بقیع را به «بدوی‌های جاهل» نسبت داده و خود را از این عمل بریء دانسته است.<ref>محقق، اسناد و تاریخ دیپلماسی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ه‍.ش)، چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ص۴۶-۵۴.</ref>

به هر حال، شیخ عبدالرحیم فصولی پیشنهاد می‌کند دو صُفّه مسدّس از سنگ مرمر ساخته شود یکی بالاتر که صورت قبور روی آن باشد. یکی پایین‌تر که مردم بایستند و زیارت بخوانند. در اطراف این صفه بزرگ طاق نماهایی از سنگ مرمر ساخته شود برای استراحت و نشستن و طلا و نقره هم در آنها بکار نرود.نتیجه این جلسه حفظ محل و نشان قبور ائمه بقیع است و یک نامه رسمی از عبدالعزیز.<ref>ر.ک: [http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13960418001343 خبرگزاری فارس]، شمایل فعلی قبور ائمه بقیع را چه کسی ساخت؟</ref> <ref>میراث اسلامی ما، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام ۱۳۹۳، ص۱۷۶</ref>  

سید محمد تقی طالقانی خود، سطل گِل را بر دوش گرفته و چند نفر از شخصیت‌های برجسته شیعیان حجاز نیز داوطلبانه در ردیف کارگران مشغول بنائی می‌شوند. همچنین قرار می‌شود قبور [[همسران پیامبر|زوجات]] و پسران پیغمبر یعنی [[قاسم پسر رسول خدا|قاسم]] و [[ابراهیم پسر رسول خدا|ابراهیم]] و نیز [[عباس بن عبد المطلب|عباس]] عموی پیغمبر و برخی از صحابه را نیز تعمیر شده و علائم مشخصی بر آن ها بگذارند اما در عمل اقدام چندانی نمی‌شود و در حد سنگ چینی دور قبور ائمه علیهم السلام، سایه‌بان و راهی سنگچین برای عبور زائران، باقی ماند.<ref>اسناد روابط ایران و عربستان، ص۲۴۸-۲۶۰؛ نک: تخریب و بازسازی بقیع، ص۹۸-۱۴۷.</ref> گفته شده انتشار سخنان تحریک آمیز برخی شیعیان عراق، بهانه به دست سعودی‌ها داد و آنان هم مانع کار شدند. حاج سید محمد تقی طالقانی نیز ناگهان در [[۱۲ شعبان]] ۱۳۷۲ در [[نخاوله]] مدینه پس از شرکت در میهمانی ملک سعودی در کاخ البیضاء از دنیا می‌رود.<ref>ر.ک: [http://www.rasanews.ir/detail/News/195736/18 خبرگزاری رسا]؛ نماینده مرجع، کارگر بقیع!</ref>

همچنین [[امام موسی صدر]] در [[۲۸ محرم]] ۱۳۹۴، در نامه‌ای به امیر محسن عبدالمحسن بن عبدالعزیز سعودی، با یادآوری گفتگوهای پیشین، ساماندهی بقیع را از وی خواستار می‌شود.<ref>سایت امام صدر؛ [http://www.imam-sadr.com/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/tabid/99/smid/420/ArticleID/16491/Default.aspx ادبیات متفاوت امام موسی صدر در نامه‌ای به شاهزاده سعودی دربارهٔ بقیع]</ref>  در بخشی از ترجمه این نامه آمده است:‌«ساختن بارگاه برای امامان اهل بیت، مورد اتفاق فقهای مسلمانان نیست و به همین سبب، برای پرهیز از حرج، چنین درخواستی نداریم، اما سر و سامان دادن به قبرستان و آسفالت یا سنگ‌فرش کردن راه‌های داخلی آن و کاشتن اطراف آن و تبدیل آن به بوستانی آزاد با فواره و آب‌نما و مرمت دیوارها و گذاشتن سنگ‌های زیبا در آن‌ها و تعبیه سایه‌بان‌های مرتب گرداگرد آن و اقداماتی از این دست، موضع اتفاق فقهاست و موجب تکریم صدها هزار نفر زائر و عمره‌گزار و حج‌گزار و دوست‌دار است»<ref>[http://www.imam-sadr.com/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/tabid/99/smid/420/ArticleID/16491/Default.aspx سایت امام صدر] </ref>

همچنین از [[آیت الله گلپایگانی]] نقل شده که با بازسازی بقیع توسط عده‌ای از تونسی‌ها در سال ۱۳۶۲ شمسی (۱۴۰۳ق‍) مخالفت کرده است. علت این مخالفت، توطئه ساختن مقبره برای [[حضرت زهرا(س)]] در بقیع برای رد ادعای شیعه در مخفی بودن قبر آن حضرت، دانسته شده است. <ref>ر.ک: [http://www.iichs.ir/Modules/Content/Other/Print.aspx?id=۳۱۲۸ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران]، مصاحبه با فرزند آیت الله گلپایگانی </ref>