مسجد جامع: تفاوت میان نسخه‌ها

پیشینه ساخت مسجد جامع به [[هجرت به مدینه|هجرت پیامبر به مدینه]] و بنای مسجد النبی توسط او باز می‌گردد. با گسترش شهر مدینه و درخواست مسلمانان، پیامبر اجازه بنای مساجد دیگری را در سطح شهر داد که به مساجد محلی یا قبیله‌ای شناخته می‌شدند. اما مرکز اصلی فعالیت‌های عبادی، سیاسی و اجتماعی پیامبر، همان مسجد نبوی بود.<ref> نک: ابن شبه نمیری، ج۱، ص۵۷-۷۵.</ref>

اصطلاح مسجد جامع از زمان [[خلیفه دوم]]، به کار می‌رفته است؛ عمر به والیان خود دستور داد که در مراکز تحت فرمان تنها یک مسجد جماعت بر پا کنند و از اقامه نماز جمعه در روستاها جلوگیری نمایند تا وحدت مسلمانان آسیب نبیند.<ref> مقریزی، ج۲، ص۲۴۶؛ قاسمی، ص۵۲-۵۳.</ref>  همچنین در روایت‌های برجای مانده از وی<ref>بحشل، ص۱۷۹.</ref> و [[حضرت علی]]، این اصطلاح به کار رفته است.<ref> زید بن علی، ص۲۱۲؛ کلینی، ج۴، ص۱۷۶؛ نوری، ج۳، ص۳۵۸.</ref> در زمان حضرت علی به [[مسجد کوفه]]، جامع می‌گفتند.<ref> ابن بابویه، ۱۳۸۶، ج۲، ص۵۹۳.</ref>

نخستین مساجد با عنوان مسجد جامع در شهرهای [[بصره]] و [[کوفه]] ساخته شد؛ عتبة بن غزوان در سال ۱۴ق با نی و ساقه گیاهان [[مسجد جامع بصره]] را بنا کرد.<ref> ابن قتیبه، ص۳۱۴.</ref> مسجد کوفه نیز در سال ۱۵ یا ۱۷ق ساخته شد.<ref>بلاذری، ص۳۷۸-۳۸۸؛ ماسینیون، ص۱۱۴-۱۱۶.</ref> همچنین در قرن نخست قمری، مساجد جامع موصل(۲۰ق)،<ref>بلاذری، ۴۶۵ </ref> تکریت،<ref>حموی، ۱۹۶۵م، ج۱، ص۸۶۳.</ref> [[دمشق]]، [[حمص]] (حدود ۱۴ق)،  لاذقیه، [[مصر]]( ۲۱ق)،<ref>ابن عبدالحکم ص ۹۱-۹۲؛ مقریزی، ج۲، ص۲۴۶.</ref> شمال آفریقا و مغرب (۵۵ق)<ref>بلاذری، ص۳۲۰؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹-۱۴۰۲ق، ج۳، ص۴۶۶؛ مونس، ص۶۷-۶۸.</ref> بنا شدند. در ایران نیز مساجد جامعی ساخته شد که مسجد جامع توج در نزدیکی کازرون به فرمان عثمان بن ابی‌العاص والی [[عمر بن خطاب]] از آن جمله است.<ref>دینوری، ص۱۳۳.</ref>  

در قرن‌های نخستین معمول آن بود که هر شهر یک مسجد جامع داشته باشد تا مظهر وحدت مردم و پیوند آنها با حکومت باشد با افزایش جمعیت و کمبود جا در مساجد، حاکمان به توسعه مساجد اصلی شهرها پرداختند و تا نیمه قرن دوم قمری در هریک از شهرهای [[مدینه]]، [[مکه]]، [[کوفه]]، [[بغداد]]، [[بصره]]، فسطاط و [[دمشق]] یک نماز جمعه برگزار می‌شد.<ref>برای نمونه نک: ابن جوزی، ج۹، ص۱۹۸؛ ابن کثیر، ج۵، جزء۱۰، ص۱۳۶؛ مقری، ج۱، ص۳۷۴.</ref> از قرن دوم قمری به بعد، در برخی شهرها مانند [[مرو]]،<ref>ابن حوقل، ص۴۳۴.</ref> بغداد،<ref>ابن جوزی، ج۱۳، ص۵-۶؛ ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲.</ref> و [[قاهره]] <ref>ناصرخسرو، ص۷۲؛ مقریزی، ۱۲۷۰ق، ج۲، ص۲۴۴-۲۴۵؛ حموی، ۱۹۶۵م، ج۳، ص۸۹۸.</ref> دو یا چند مسجد جامع ساخته شد.  

در برخی از منابع آمده که نمازگزاردن در مسجد جامع در مقایسه با مساجد محلی یا مسجد بازار ثواب بیشتری دارد<ref> برای نمونه نک: شهید اول، ص۱۳۶.</ref> بر پایه روایتی که [[اهل سنت]] از [[خلیفه دوم]] نقل کرده‌اند [[نماز جماعت]] و مستحبی در مسجد جامع برتر از [[حج]] و [[عمره]] مستحبی است<ref>بحشل، ص۱۷۹.</ref> در آداب [[دعا]] نیز مسجد جامع پس از [[عرفات]]، [[خانه خدا]] و حرم‌های اهل‌بیت قرار گرفته است.<ref>جزائری، ص۱۴۶. </ref>  

از نظر [[فقه|فقهی]] نیز میان احکام مسجد جامع با مسجد معمولی تفاوت‌هایی وجود دارد. مثلا قسم خوردن در  مسجد جامع شدت بیشتری دارد<ref>طوسی المبسوط ج۸ ص ۲۰۳؛ ابن قدامه، ج۱۲، ص۱۱۵؛ مقری، ج۳، ص۳۷۷</ref> همچنین ارتکاب اعمالی که موجب [[تعزیر]] می‌شود در مسجد جامع در مقایسه با مساجد معمولی مجازات شدیدتری دارد.<ref> ابوصلاح حلبی، ص۴۲۰.</ref> اما مهمترین تفاوت مسجد جامع با مسجد معمولی از لحاظ فقهی در موضوع [[اعتکاف]] است. بیشتر فقیهان اعتکاف را فقط در مسجد جامع جایز می‌دانستند و قائل به جواز آن در غیر مسجد جامع نبودند.<ref>ابن بابویه، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۵؛ علم الهدی، ص۲۰۰؛ طوسی الاستبصار، ج۲، ص۱۲۷؛ علامه حلی، ج۳، ۴۳۹-۴۶۴.</ref> همچنین در روایتی، امام علی(ع) اعتکاف را فقط در مسجد جامع جایز دانسته است.<ref> زید بن علی، ص۲۱۲؛ کلینی، ج۴، ص۱۷۶؛ نوری، ج۳، ص۳۵۸.</ref>

مساجد جامع، به نام شهرها، بانیان، عالمان مشهور، طایفه و... نامگذاری می‌شدند. بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده می‌شدند مانند جامع بصره، کوفه، اصفهان، ری، دمشق، فسطاط و قیروان. البته در شهرهایی که چند مسجد جامع بنا می‌شد هر مسجد جامعی را جداگانه می‌خواندند مثلا در بغداد جامع منصور عباسی، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع  مهدی عباسی به جامع رصافه شهرت داشت.<ref>معروف، ص۳۷۷.</ref> برخی از آنها مانند مسجد جامع ابن طولون، [[جامع حاکم مصر|جامع حاکم]]، جامع منصور و جامع سلطان در بغداد به نام بانیان آنها که عمدتا از امیران و صاحب منصبان بودند، شناخته می‌شدند.<ref> ابن جوزی، ج۱۱، ص۲۵۲؛ ابن اثیر، ۱۳۸۲، ص۱۵۴؛ مقریزی، ۱۲۷۰، ج۲، ص۲۴۵؛ نعیمی دمشقی، ج۲، ص۳۲۴، ابن عماد، ج۳، ص۲۳۹.</ref> همچنین برخی از مساجد جامع را به نام سلسله حکومتی، خاندان و یا طایفه‌ای از مردم می‌نامیدند، مانند مسجد جامع اموی دمشق. در مواردی نیز نام مسجد جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک مسجد بود.<ref>مقریزی، ۱۲۷۰، ج۲، ص۲۴۵.</ref>  

ساخت مساجد جامع، هزینه‌های هنگفتی  را در پی داشت که در توان مردم عادی نبود از این رو بیشتر با حمایت خلفاء، درباریان، سلاطین و صاحب منصبان ساخته می‌شدند.<ref>ابوشامه، ج۱، ص۱۷-۱۸؛ مقری، ج۱، ص۳۴۷، ج۲، ص۱۳۴.</ref> همچنین هزینه‌های نگهداری مساجد جامع، سالیانه از [[بیت المال]] تأمین می‌شد [[ابونعیم اصفهانی]] گزارش داده که مخارج جامع یهودیه و نیز مسجد جامع اصفهان تا خلافت مهدی عباسی در دیوان خراج ثبت می‌شده و شامل حق‌الزحمه متولی، مؤذنان، مخارج فرش و روشنایی بوده است.<ref>اصفهانی، ج۱، ص۱۷-۱۸.</ref>

پرداخت هزینه‌های مساجد جامع از سوی صاحبان مال و نیز بیت المال، وابستگی آنها به اشخاص و حکومت را در پی داشت و در تحولات سیاسی اقتصادی آسیب می‌دیدند. اما به تدریج بانیان مساجد جامع، املاک و اموالی را وقف آنها کردند تا وابستگی مساجد به اشخاص و حکومت‌ها گسسته شود و در تحولات سیاسی اقتصادی آسیب نیینند.<ref> برای برخی از موقوفات مساجد جامع؛ ابوشامه، ج۱، ص۱۶؛ نعیمی دمشقی، ج۲، ۳۲۵؛ شناوی، ج۱، ص۸۱-۸۴.</ref>

مساجد جامع معمولا با نظارت خلیفه یا نمایندگان او اداره می‌شد خلفای نخستین خود در مساجد جامع خطبه می‌خواندند و نماز جمعه برگزار می‌کردند.<ref>ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۱۹۶؛ ابن خلدون، ج۱، مقدمه۲۷۴. </ref>در دوره‌های بعد خلیفه نظارت بر مساجد جامع و برگزاری نماز جمعه را به دیگران وا می‌گذاشت و خودش در مناسبت‌های خاص همچون [[عید فطر]] و [[عید قربان|قربان]] در آن حاضر می‌شد.<ref>ابن طولون، قسم۱، ص۱۱۶-۱۱۷؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۴، ص۳۹. </ref> خلیفه اداره مساجد جامع را به عالم دینی، قاضی یا وزیر واگذار می‌کرد و طی فرمانی امام و خطیب جمعه مساجد جامع مرکز خلافت را منصوب می‌نمود.<ref>ابن جوزی، ج۱۴، ص۳۸۳، ج۱۵، ص۳۵۱.</ref>  

در خلافت عباسی مسؤلیت انتخاب خطیبان و امامان جمعه در ولایات تابع حکومت عباسی بر عهده امیران و والیان بود.<ref>قلققشندی، ۱۳۸۳، ج۱۰، ص۱۵، ۱۹-۲۰</ref> همچنین برای موقوفات مساجد جامع نیز فرمان‌های جداگانه برای قاضیان یا عالمان دینی صادر می‌شد.<ref> ابن جوزی، ج۱۵، ص۱۰۸؛ قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۶۲-۲۶۴.</ref> پس از خلافت عباسی، سلطان یا نائب وی همان وظیفه خلیفه را در گماشتن امامان و خطیبان جمعه در مساجد مهم را بر عهده داشت<ref>قلقشندی، ۱۳۸۳، ج۱۱، ص۲۲۶.</ref> در حکومت محمدعلی پاشا، نظارت بر مساجد جامع، به عالمان دینی واگذار شد.<ref>شناوی، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶.</ref>

مسجد جامع، از مشخصه‌های شهرهای اسلامی بود و معمولا در کنار دارالاماره و بازارها در مرکز شهر ساخته می‌شدند. در برخی از شهرها مانند دمشق، فسطاط، اصفهان و بلخ مساجد جامع در میان بازارها قرار داشتند.<ref> ابن حوقل، ص۱۴۶؛ مقدسی، ص۱۹۸-۱۹۹، ۳۹۲، ۴۰۸؛ ناصرخسرو، ص۱۳۸.</ref> برخی از نویسندگان پیوستگی مسجد جامع و بازار را نماد تعامل دین و دنیا در زندگی روزمره مسلمانان دانسته‌اند.<ref>دانشنامه؛ عمادی، ص۷۸-۷۹</ref>