خمسه (نماد): تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش ۲|ماه=خرداد|روز=۱۰|سال=۱۳۹۳|چند = ۲}}

هر چند نمادهای متنوع خمسه در جهان [[اسلام]] رواج بسیار داشته، بر خلاف تصور عام، به هیچ وجه ابداع آن اسلام نبوده است و سابقۀ آن به زمان‌های بسیار دور باز می‌گردد. با توجه به شواهد باستان شناختی، نمادهای خمسه بسیار پیش از دورۀ اسلامی، در میان اقوام [[مدیترانه]]، [[بین النهرین]]، [[مصر]] و [[شمال افریقا]] و همچنین نزد [[یهودیان]] معمول بوده<ref> د. دین و اخلاق ذیل، Hand؛ دایرة المعارف دین، ذیل، Hands؛ د. جودائیکا، ذیل، Evil eye؛ د: اسلام، چاپ دوم، ذیل Khamsa </ref>و در سنّت اسلامی مفاهیم جدیدی به آن نسبت داده شده است.

نمادهای خمسه در نزد [[اهل سنت]] بر پنج اصل اعتقادی اسلام دلالت دارد که عبارتند از:

همچنین اشتهار این نماد به دست حضرت [[فاطمه (س)]] و نیز رواج این باور که خمسه نماد دست بریده حضرت [[عباس بن علی|عباس (ع)]] است موجب شده است که عوام آن را ابداع [[شیعه]] بنگارند. حتی محتواهای راجع به عدد پنج در اسلام (پنج نوبت [[نمازهای یومیه]]، [[پنج تن آل عبا]]، [[:رده:پیامبران اولوالعزم|پنج پیامبر اولوالعزم]] و جز آنها) در ذیل دلالت‌هایی دانسته شده که نماد خمسه بدان ناظر است.<ref>شمیل، ص۷۸، ۷۹، ۹۲؛ لوئیس، ص۲۶، تصویر؛ د اسلام، چاپ دوم ذیل Tilsam؛ د. دین و اخلاق ذیل Charm and amulets muhammadan؛ پنج تن، پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه</ref>

در حالیکه انتساب خمسه به یک وجود مقدّس مؤنّث، سنّتی بسیار کهن است و دست‌کم در زمان حیات اقوام فنیقی کارتاژی، خمسه نماد تأنیث (الهۀ ماه) نزد ایشان بوده و در [[یهودیت]] نیز آن را به میریام، خواهر [[موسی]] و [[هارون]] علیهما السلام نسبت داده و آن را دست میریام=پنجۀ میریام خوانده است.<ref>موسکاتی، ص۱۸۰و تصویر ۶؛ د. جودائیکا، ذیل، Amult: ilnminated amulets؛ برای استفادۀ زردشتیان از نماد پنجه نک: مزار پور، ص۱۰۲</ref>

بعید نیست وجه تسمیۀ گیاه موسوم به چنگ مریم (کفّ العذّرا) که عوام آن را به باور تسهیل زایمان زائو، در آب می‌انداختند.<ref>کتیرائی، ص۴۷، ۲۹۴-۲۹۶؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل، Maryam؛ دونالدسون، ص۲۷؛ شکوزاده، ص۱۳۴</ref>

و نیز انتساب نماد خمسه به دست حضرت فاطمه(س) نوعی دگردیسیِ امتدادی از دست میریام یهودیان، در زمینۀ اسلامی -شیعی باشد.

یهودیان هنوز هم از نمادهای خمسه استفاده می‌کنند. گاه نماد ماهی را که مصون از چشم زخم دانسته می‌شود در خمسه‌ها نقش می‌کنند. یا انواع دعاها از جمله شما بیرکت‌ها بییت (تبرک خانه) یا تفیلات‌هادِرِخ (دعای مسافران) را بر آنها می‌نگارند و آنها را برای حمایت، تأیید، [[تبرک]] و استفاده های تعویذی به ویژه در برابر چشم زخم، بر اشیا، ساختمان‌ها خودروها و جز آنها می‌آویزند یا به صورت تزیینی نقش می‌کنند. از نماد خمسه، به صورت تاج (کِتِر) در تزیین جعبه و جایگاه طومار تورات در کنیسه‌ها استفاده می‌شود.<ref> د، جودائیکا، ذیل، Torah prnaments؛ یانیو، ص۷۱ و تصاویر، ۲۱-۲۲؛ برای استفادۀ تزیینی مشابه دیگر، د. جودائیکا، ذیل Ner Tamid، تصویر</ref>

استفاده‌های حمایتی و تعوذی، رایج‌ترین صورت کاربرد نمادهای خمسه در جهان اسلام نیز بوده است.<ref>حمودی، ص ۱۲۱ و تصویر ۱۲۲؛ احمد امین، ذیل خمسة و خمیسة ؛ شمیل، ص۹۲؛ هدایت و قائمیان، ص۸۴، تصویر</ref>

با توجه به استفاده گسترده از خمسه در پیش از اسلام، نسبت دادن خمسه به دست حضرت عباس (س)، تنها دلالتی جدید در سنت اسلامی است.

[[شیعیان]] معمولاً در بالای توغ‌ها و علم‌هایی که به ویژه در مراسم [[عزادرای]] دهۀ اول [[محرم]] از آنها استفاده می‌شود، پنجه‌ای فلزی نصب می‌کنند.<ref>اوبن، ص۱۶۶؛ همایونی، ص۴۲۲؛ مردم نگاری، مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص۵۷؛ دونالدسون، ص۲۰۸</ref>

استفاده از نماد خمسه در عَلَمهای دولتی و جنگی هم نزد [[صفویان]] شیعی و هم نزد [[عثمانیان]] سنی رایج بود.<ref> باسورث، ص ۲۰۳، تصویر</ref>

چنانکه بر دیوار مقابل قبر [[شاه اسماعیل اول صفوی]] (حک: ۹۰۵-۹۳۰) در جنوب غربی قندیلخانه در مجموعۀ [[شیخ صفی الدین اردبیلی]]، پنجۀ بزرگی که نشان رسمی شاه اسماعیل بود روی ساروج کار شده است.<ref> رجبی اصل، ص۲۳-۲۴،۶۴</ref>

خمسه در نذرها نیز حضور داشت؛ برخی خانواده‌های [[تهران]] قدیم [[نذر]] می‌کردند که اگر چشم یا دست کودکشان علاج یابد، چشم یا دستی نقره‌ای تهیه و در [[ضریح]] امامزاده‌ای نصب کنند.<ref> جودت، ص۱۵۱</ref>

در تهیۀ حلواها و آش‎های سفره‌های نذری، یا در سمنوپژان نوروز، زنان حاضر در مراسم از شب تا صبح منتظر می‌ماندند تا جای پنجۀ حضرت [[فاطمه(س)]] یا حضرت [[عباس بن عل|عباس (ع)]] را بر روی محتویات ظرف آش یا سمنو مشاهده کنند. <ref>هدایت، ص۶۳-۶۴؛ مستوفی، ج۱، ص۲۸۶؛ شکورزاده، ص۲۹، ۵۶؛ نوروز در ترکمنستان، ص۲۷</ref>

دهها زیارت‌گاه با این عنوان که جای پنجۀ یکی از اولیا از جمله [[امام علی(ع)]] یا حضرت عباس در آنجا بر سنگی نقش بسته، مورد احترام است و [[زیارت]] می‌شود و معمولا محل یا کوچه‌ای که زیارت‌گاه پنجه در آن واقع است بدان می‌نامند.<ref> تاورنیه، ج۱، ص۲۱۱</ref>

تنها در یک شهر یاران آذرشهر (دهخوارقان)، سه زیارتگاه به نام علی پنجه سی وجود دارد: بر سنگی در مسجد زینیبۀ محلۀ پراپر، بر سنگی در مسجد محلۀ دیزج سفلا که در ۱۳۸۱ش به سرقت رفت، و بر سنگی در مسجد محلۀ کردان.<ref> جعفر زاده، ص۴۴</ref>

زیارتگاه محله و خیابان گنجه شاه در کاشان به زعم برخی مردمان، مدفن دست بریدۀ حضرت عباس است و داخل حرم مجسمه ای از این دست به طول حدود یک متر، پشت شیشه نگهداری و زیارت می شود. <ref> نراقی، ص۱۲۸-۱۲۹؛ غروی، ص۲۵۴؛ برای نمونه های دیگر: (مسجدی در قزوین با اثر پنجۀ علی) ، سرنا، ص۲۵۲-۲۵۳؛ پوچه پنجه در مشهد که نقش پنجه روی سنگی در شبهای جمعه در آنجا زیارت می شود. محقق، ص۳۶۹؛ حمام پنجه علی در یزد، هدایت، ص۱۱۳؛ زیارتگاه پنجه علی در پاطاق کرمانشاه، فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج۴۵، ص۴۲</ref>