ابلیس: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه ابلیس در [[قرآن]] کریم یازده بار به کار رفته که نُه بار آن در ضمن داستان آفرینش [[آدم]] و فرمان [[سجده]] بر وی آمده است.<ref>سوره بقره، آیه ۳۴؛ سوره اعراف، آیه ۱۱؛ سوره حجر، آیه ۳۱، ۳۲؛ اسراء،؛ کهف، ۵۰ ؛ طه، ۱۱۶؛ ص، ۷۴ و ۷۵</ref> واژه شیطان و شیاطین نیز ۸۸ بار در قرآن به کار رفته که در بسیاری از موارد به معنای ابلیس است.

* برخی از لغت‌شناسان<ref>آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۷ق، مج۱، ج۱، ص۳۶۴؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، مج۱، ج۱، ص۳۲۵.</ref> و مفسّران،<ref>مفردات، ص۱۴۳؛ مقاییس، ج۱، ص ۳۰۰؛ العین، ص ۹۳، «بلس».</ref> ابلیس را واژه‌ای عربی بر وزن «افعیل» دانسته‌اند که از ریشه (ب ل س) اشتقاق یافته است. این واژه در لغت به معنای یأس، حزن، درماندن، سکوت و حزن ناشی از یأس و ترس، پشیمانی و حیرت آمده و ابلیس، بدان روی بدین نام خوانده شده که از هر خیر یا از رحمت الهی مأیوس شد.<ref>تاج العروس، ج ۸، ص ۲۰۸، «بلس».</ref> براساس این دیدگاه، غیرمنصرف بودن ابلیس به دلیل آن است که در زبان عربی کم‌نظیر و به نام‌های بیگانه شباهت دارد.<ref>مجمع البحرین، ج۱، ص۲۳۹؛ لسان العرب، ج۱، ص۴۸۳، «بلس».</ref>

* بیش‌تر لغت‌دانان، واژه ابلیس را برگرفته از زبان‌های بیگانه می‌دانند و علّت غیرمنصرف بودن آن را عَلَم و غیر‌عربی بودن ذکر می‌کنند.<ref>دائرة المعارف الاسلامیه، ج ۱۴، ص ۵۱ ؛ قاموس کتاب مقدس، ص۵۴۵ ؛ معجم الاهوت، ص ۴۶۶.</ref>

برابر برخی [[حدیث|روایات]]، نام اصلی ابلیس، حارث (حَرَث) بوده است که به دلیل عبادت طولانی، او را عزازیل، یعنی عزیز خدا خطاب می‌کردند. وی پس از [[عجب|عُجب]]، ابلیس نامیده شد و پس از امتناع از سجده و رانده‌شدن از درگاه الهی، الشیطان نام گرفت.<ref>دائرة المعارف الشیعیه، ج۲، ص ۱۹۹.</ref>

نام‌های دیگر او، «ضریس، سرحوب، المتکوّن و المتکوّز» است.<ref>مجمع البحرین، ج ۱، ص ۲۳۹؛ روح البیان، ج ۸، ص ۵۹.</ref> [[زرتشتیان]] او را «انگْرَ مَینیو» angra maienyo خوانند. کنیه و القاب ابلیس عبارتند از: اَبومُرّه (ابوقره)، ابوکردوس، ابولبینی (نام دختر وی)<ref>ابلیس فی القرآن و الحدیث، ص ۱۲؛ اعلام قرآن، ص ۷۸؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص ۱۴۵.</ref> نائل، ابوالحسبان، ابوخلاف، ابودجانه.<ref>مفردات، ص ۱۴۳، «بلس»؛ تاج العروس، ج ۸، ص ۲۰۹، «بلس»؛ مقاییس، ج ۱، ص ۳۰۰، «بلس».</ref>

ابلیس در [[قرآن کریم]] یازده بار به کار رفته که نُه بار آن در ضمن داستان آفرینش [[حضرت آدم|آدم]] و فرمان [[سجده]] بر وی آمده است.<ref> بقره/۳۴؛ اعراف/۱۱؛ حجر، ۳۱ و ۳۲؛ اسراء،؛ کهف، ۵۰ ؛ طه، ۱۱۶؛ ص، ۷۴ و ۷۵</ref>

واژه [[شیطان]] و شیاطین نیز ۸۸ بار در قرآن به کار رفته که در بسیاری از موارد به معنای ابلیس است. شیطان، اسم جنس و نامی فراگیر برای هر موجود شرور، متمرّد و فریبکار است. از بررسی موارد کاربرد واژه شیطان در قرآن و گفته [[:رده:مفسران|مفسّران]] برمی‌آید که در اغلب موارد، مقصود از شیطان یا دست‌کم، مصداق بارز آن، همان ابلیس است.<ref>المیزان، ج ۷، ص ۳۲۱.</ref> برخی تصریح کرده‌اند که شیطان اغلب به معنای ابلیس به کار<ref>روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص ۲۰۲.</ref> رفته و عَلَم بالغلبه [برای آن شده است]<ref>اعلام القرآن، ص ۸۳.</ref> و به نظر برخی، «الشیطان» همه‌جا مرادف ابلیس است.<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۴۷۸.</ref>

{{نقل قول دو طبقه|عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ: أُمِرَ إِبْلِیسُ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَقَالَ یا رَبِّ وَ عِزَّتِک إِنْ أَعْفَیتَنِی مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ لَأَعْبُدَنَّک عِبَادَةً مَا عَبَدَک أَحَدٌ قَطُّ مِثْلَهَا قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أُطَاعَ مِنْ حَیثُ أُرِیدُ.|امام صادق(ع) فرمود: هنگامی که به شیطان امر شد بر آدم سجده کند به خدا گفت: پروردگارا، قسم به عزّتت اگر مرا از سجده بر آدم معاف کنی تو را آنگونه عبادت می‌کنم که تا کنون هیچکس نتوانسته باشد.{{سخ}}خداوند فرمود: عبادت باید آنگونه باشد که به آن امر کرده‌ام (نه آنگونه که دلخواه توست).|بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۵۰|عرض=40|تراز=چپ}}

شرح داستان بر اساس آیات [[سوره اعراف]] که با تفصیل بیش‌تری به این موضوع پرداخته، چنین است: هنگامی که [[خداوند]]، بشر را از گِل آفرید و از [[روح]] خویش در او دمید، به [[فرشته|فرشتگان]] فرمان سجده بر وی داد. همه فرشتگان، جز ابلیس سجده کردند؛ ولی او [[کبر|تکبّر]] ورزید و از سجده سرباز زد. وقتی خداوند سبب را پرسید، ابلیس گفت: من از او بهترم؛ زیرا مرا از آتش و او را از گِل آفریدی؛ آن‌گاه خداوند ابلیس را از آن مقام راند و او را لعنت کرد. ابلیس از خداوند تا روز بَعث مهلت خواست و خدا به او تا روزی معلوم<ref group="یادداشت"> قَالَ رَ‌بِّ فَأَنظِرْ‌نِی إِلَیٰ یوْمِ یبْعَثُونَ ﴿۷۹﴾ قَالَ فَإِنَّک مِنَ الْمُنظَرِ‌ینَ ﴿۸۰﴾ إِلَیٰ یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ﴿۸۱﴾ سوره ص و قَالَ رَ‌بِّ فَأَنظِرْ‌نِی إِلَیٰ یوْمِ یبْعَثُونَ ﴿۳۶﴾ قَالَ فَإِنَّک مِنَ الْمُنظَرِ‌ینَ ﴿۳۷﴾ إِلَیٰ یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ﴿۳۸﴾ سوره حجر</ref> مهلت داد؛ سپس ابلیس [[قسم|سوگند]] یادکرد که همه بندگان به جز مُخلَصان را از راه به در بَرَد و خداوند به او و پیروانش وعده [[جهنم|جهنّم]] داد. در دو مورد دیگر نیز واژه ابلیس آمده است: یکی در [[سوره سبأ]]،۲۰ که به پیروی قوم سبأ از او اشاره دارد و دیگری در [[سوره شعراء]]، ۹۵ که پایان کار او و پیروانش در روز بازپسین را گزارش می‌دهد.

در [[سوره بقره]]، ۳۴ و [[سوره ص|ص]]، ۷۴ آمده است:«و کَانَ مِنَ الکفِرین». در این که مقصود از [[کفر]]، کفرِ عناد یا کفرِ جهالت است، بین مفسّران اختلاف نظر وجود دارد. پاره‌ای به استناد اقرار وی که بر سر راه راست تو در کمین آنان خواهم نشست: «لاَقعُدَنَّ لَهم صِرَاطَکَ المُستقِیمَ» (اعراف، ۱۶) و آنان را گمراه خواهم کرد: «لَاُغوِینَّهُم...» (ص/ ۳۸، ۸۲) او را عالم به دین حق و اضلال، و کفر او را کفر عناد دانسته و عده‌ای به دلیل این که اختیار شقاوت با علم به گمراهی را محال دانسته‌اند، کفر وی را کفرِ جهالت معرّفی کرده‌اند.<ref>الکبیر، ج ۱۴، ص ۳۹.</ref>

۱. همان طور که از ظاهر آیه نیز برمی‌آید، ابلیس پیش از تمرّد کافر بوده است. براساس این دیدگاه، عبادت طولانی ابلیس، نه از سرِ ایمان و [[اخلاص]]، بلکه از روی [[ریا]]، [[نفاق]] و هم‌رنگ شدن با جماعت فرشتگان بوده است.<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۹۱؛ روض الجنان، ج ۱، ص ۲۱۳.</ref> از سخن ابلیس در آیه «لَم أَکنْ لِاَسجُدَ لِبشر خَلقتَهُ مِن صَلصال مِن حَمإ مَسنون» (حجر،۳۳) برمی‌آید که وی پیش از صدور فرمان سجده نیز کافر بوده است.<ref>طباطبائی، المیزان، ج۱۲، ص۱۵۵.</ref> افزون بر ظواهر آیات، گفت‌و‌گوی مشهور ابلیس با فرشتگان را که در آن شبهاتی در حکمت آفرینش، فایده تکلیف و... از سوی او مطرح می‌شود، تأییدی بر کفر وی پیش از سرپیچی از فرمان خدا دانسته‌اند.<ref>طباطبائی، المیزان، ج۸، ص۴۸.</ref>

* گرچه ابلیس ایمان داشت، خداوند از ازل می‌دانست که او به حتم کافر خواهد شد؛ بر این اساس، ابلیس در علم خدا، از زمره کافران به شمار می‌آمد؛ به همین جهت کفر وی در قرآن کریم به صیغه ماضی گزارش شده است.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، مج ۱۲، ج ۲۳، ص ۲۲۰؛ مجمع البیان، ج۱، ص۱۹۱.</ref>

* ابلیس مؤمن بود و کافر شد و جمله «کَانَ مِن الکَفرینَ» به معنای صار من الکفرین است.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۲۳۷؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۹۱.</ref>

در اوستا از وی با نام انگْرَمَینیو و در پَهْلوی، اَهرِمَن یا اهریمن یا آهِرْمَن به معنای «مینوی ستیهنده و دشمن» و در ادبیات پارسی، گنامینو به معنای «مینوی از میان برنده و نابود کننده» و با وصف «مایل به از میان بردن و نابود کردن» یاد شده است.<ref>کتاب مقدّس، پیدایش ۳.</ref>

در میان یهودیان و مسیحیان نیز ابلیس، موجودی منفی و منفور شناخته می‌شود؛ اگرچه در سفر پیدایش، عامل فریب [[حضرت آدم|آدم]] و حوّا و [[هبوط]] آنان از [[بهشت]]، «مار» معرّفی شده است؛<ref>همان، مکاشفه ۱۲:۷ ۱۰.</ref> البتّه عهد جدید به صراحت، ضمن گزارش ماجرای اخراج وی از آسمان‌ها که به گونه‌ای متفاوت آمده، مار را همان ابلیس شناسانده است.<ref>همان، ۱۲:۱۰.</ref>

در کتاب مقدّس، ابلیس مترادف با شیطان،<ref>همان، ۹:۱۱.</ref> و [[فرشته]] چاه بی‌انتها دانسته شده که به زبان عبری، او را «ابدون» و به یونانی «اپولیون» به معنای نابود کننده<ref>همان، اعمال رسولان، ۲۶:۱۸.</ref> می‌خوانند؛ هم چنین مکرّر درباره وسوسه و فریب‌های وی هشدار داده<ref>همان،متی ۱۲:۲۴.</ref> و از ویژگی‌های وی با این تعابیر یاد شده است:رئیس دیوها،<ref>همان، ۹:۳۴؛ مرقس ۴:۲۲.</ref> رئیس ارواح ناپاک،<ref>همان، افسیسان ۲:۲.</ref> رئیس نیروهای پلید،<ref>. همان:یوحنا ۸ :۴۳ ۴۵.</ref> از همان اوّل قاتل بود و از حقیقت نفرت داشت و در وجود او ذره‌ای حقیقت پیدا نمی‌شود، ذاتاً دروغگو، پدر تمام دروغگوها،<ref>همان:یوحنا ۸ :۴۳ ۴۵.</ref> پدر واقعی کفر‌پیشگان،<ref>همان:یوحنا ۸ :۴۳ ۴۵.</ref> و دشمن شما که چون شیری گرسنه، غرّان به هر سو می‌گردد تا طعمه‌ای بیابد و آن را ببلعد.<ref>همان، نامه اول پطرس ۵ :۸.</ref> در کتاب مقدّس، ابلیس از فرشتگان دانسته شده<ref>قاموس کتاب مقدّس، ص ۵۴۵.</ref> و دامنه قدرت وی به گونه‌ای گسترده است که از او با عنوان فرمانروای این دنیا،<ref>کتاب مقدّس، یوحنا ۱۲:۳۱ ۳۲.</ref> حاکم این دنیای پر از [[گناه]]<ref>همان:نامه دوم قرنتیان ۴:۳ ۵.</ref> و موجب جنون<ref>همان، مرقس ۵:۱ ۲۰.</ref> و صرع<ref>کتاب مقدس، مرقس ۹:۱۷-۲۷.</ref> یاد شده و به توانایی او از این که به شکلی حتّی به هیأت فرشتگان نور درآید تا مردم را بفریبد، اشاره شده است.<ref>همان، نامه دوم قرنتیان ۱۱:۱۴ ۱۶.</ref> کتاب مقدّس، [[قساوت قلب]] را موجب سلطه وی معرفی<ref>همان، مرقس ۴:۱۵.</ref> و به آدمیان چنین سفارش کرده است:خودرا با تمام سلاح‌های خدا مجهز کنید تا بتوانید در برابر وسوسه‌ها و نیرنگ‌های شیطان بایستید؛<ref>همان، افسیسان ۶:۱۱.</ref> هم چنین از بخشش دیگران برای جلوگیری از بهره برداری شیطان،<ref>همان، نامه دوم قرنتیان ۲:۱۱.</ref> و [[ازدواج]] جهت رهایی از وسوسه شیطان<ref>کتاب مقدّس، نامه اول قرنتیان ۷:۵.</ref>و عدم پیوند با بی‌ایمانان<ref>همان، نامه دوم قرنتیان ۶ :۱۲ ۱۵.</ref> و تکیه برخداوند و استواری<ref>کتاب مقدّس، نامه اول پطرس ۵ :۸.</ref> به صورت راه‌های مقابله با وی سخن به میان آمده است و آتش ابدی را سرای شیطان و ارواح شریر و فرجام وی دانسته است.<ref>کتاب مقدّس، متی ۲۵:۴۱ و نامه دوم قرنتیان ۱۱:۱۴.</ref>

[[حسن بصری]] و قتاده در روایت ابن زید،بلخی، رمانی<ref>طوسی، التبیان، ج۱، ص۱۵۱.</ref> و بسیاری دیگر چون [[سید مرتضی]]، [[ابوالفتوح رازی]]،<ref>روض الجنان، ج ۱، ص ۲۱۲.</ref> [[زمخشری]]،<ref>الکشّاف، ج ۱، ص ۱۲۷.</ref> قمی،<ref>کنز الدقائق، ج ۱، ص ۳۵۱.</ref> [[سید قطب]]<ref>فی ظلال، ج ۱، ص ۵۸.</ref> و مغنیه،<ref>الکاشف، ج ۱، ص ۸۳.</ref> ابلیس را از جن می‌دانند.

[[شیخ مفید]]، [[شیعه]] را بر این رأی دانسته<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۸۹.</ref> و [[فخر رازی]] آن رابه [[معتزله]] نسبت داده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۲۱۳.</ref> بسیاری از دارندگان این رأی، به برخی روایات نیز استناد کرده‌اند.<ref>کشف الاسرار، ج ۳، ص ۵۷۰ ؛ طوسی، التبیان، ج۱، ص۱۵۲.</ref><ref>بحارالانوار، ج۶۰، باب ذکر ابلیس و قصصه، ح ۴۷ و ۵۴ و ۵۵ و ۱۰۹ و ۱۳۳ و ۱۴۲ </ref> {{جمع شدن|(دلایل:)}}

صاحبان این رأی، افزون بر برخی روایات،<ref>عیاشی، ج ۱، ص ۳۴؛ البرهان، ج ۱، ص ۱۷۰؛ بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۱۴۴.</ref> ادلّه ذیل را نیز اقامه کرده‌اند:

# انسان از خاک، و جن از آتش آفریده شده‌اند (حجر، ۲۶ و ۲۷) و طبق روایات، آفرینش ملائک از نور، ریح و [[روح]] بوده<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۲۱۴، الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۲۴.</ref> و ابلیس، جنس خود را از آتش معرّفی کرده است: «خَلقتَنِی مِن نَار و خَلقتَهُ مِن طِین» (ص،۷۶) بر این اساس، ابلیس از جنیان است که از آتش آفریده شده‌اند.

[[ابن عباس|ابن عبّاس]]، [[ابن مسعود]]، قتاده، [[سعید بن مسیب]]، ابن جریح، ابن انباری، ابن جریر طبری، [[شیخ طوسی]]، بیضاوی و گروهی دیگر، ابلیس را از ملائک دانسته‌اند.<ref>طوسی، التبیان، ج۱، ص۱۵۰؛ بیضاوی، ج ۱، ص ۲۹۴؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، مج ۱، ج ۱، ص۳۲۱.</ref> آلوسی این رأی را به بیش‌تر [[صحابه]] و [[تابعی|تابعان]] نسبت داده است.<ref>روح المعانی، مج ۱، ج ۱، ص ۳۶۵.</ref>{{جمع شدن|(دلایل:)}}

صاحبان این دیدگاه، مسؤولیت ابلیس را (پیش از تمرّد) رئیس فرشتگان دنیا، سلطان دنیا، سلطان زمین، و خزانه‌دار [[بهشت]]<ref>طوسی، التبیان، ج۱، ص۱۵۱.</ref> شمرده‌اند. صاحبان این نظر، افزون بر [[روایت|روایات]]،<ref>تاریخ بلعمی، ج ۱، ص ۱۶؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲، ص ۳۸۶ ۳۸۷؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، مج۱، ج۱، ص۳۲۱.</ref> به ظاهر آیاتی مانند:«و إِذ قُلنَا لِلملَائِکةِ اسجُدوا» (بقره،۳۴) تمسّک کرده و گفته‌اند: اگر ابلیس از ملائک نبود، فرمان الهی شامل او نمی‌شد و می‌توانست به این بهانه از [[سجده]] سرباز زند؛ هم چنین استثنای ابلیس از فرشتگان در چند [[آیه]]، نشان می‌دهد که ابلیس از ملائک بوده است؛ در غیر این صورت باید استثنا را منقطع بدانیم که مستلزم حمل بر مجاز و بر خلاف ظاهر و نیز مستلزم<ref>التبیان، ج ۱، ص ۱۵۳.</ref> تخصیص عمومات است که محذور آن بیش‌تر از آن است که ابلیس را از ملائک بدانیم.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۲۱۵؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۲۳۹.</ref>

صاحبان این نظر، در مقابل آیه «کَانَ مِنَ الجِنِّ» (کهف، ۵۰) گفته‌اند: برخی برآنند که تفاوت میان فرشتگان و جنّ، تفاوت نوعی نیست؛ بلکه جنّ، صنفی از ملائک است. شاید بتوان قدیم‌ترین مأخذ این عقیده را روایت ابن عبّاس دانست که می‌گوید: ابلیس از طایفه‌ای از ملائک بوده که آنان را «الجنّ» می‌نامیدند و از میان ملائک، فقط این گروه، از «نارالسموم» آفریده شده بود و امّا این که چگونه ممکن است فرشته‌ای از فرمان الهی سرباززند، گفته می‌شود از قرآن فقط [[عصمت]] برخی از فرشتگان و نه همه آنان فهمیده می‌شود.<ref>التبیان، ج ۱، ص ۱۵۲.</ref> علّت نام‌گذاری این فرشتگان به جنّ، به دلیل خزانه‌داری بهشت یا پنهانی از دیدگان بوده است<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، مج۱، ج۱، ص۳۲۲؛ التبیان، ج۱، ص۱۵۲؛ آلوسی، روح المعانی، مج۱، ج۱، ص۳۶۵.</ref> بر اساس نظر برخی، ابلیس ابتدا از ملائک بود؛ امّا پس از نافرمانی، مسخ و از جنّیان شد.<ref>روح المعانی، مج ۱، ج ۱، ص ۳۶۵.</ref> صاحبان این رأی، آیه «کَانَ مِنَ الجِنِّ» (کهف،۵۰) را به معنای «صار من الجن» گرفته‌اند. شاید بتوان کلام زمخشری را به این رأی ناظر دانست که بر اساس آن، جمله «فَاخرُج مِنهَا» را به خروج از آفرینش نخستین معنا کرده است؛ یعنی پس از آن که سفید، زیبا و نورانی بود، او را سیاه، زشت و ظلمانی گردانید.<ref>الکشّاف، ج ۴، ص ۱۰۷.</ref>

در آثار تفسیری شیعه، با استناد به اینکه از ابلیس جز شرارت برنمی‌خیزد، این پرسش مطرح شده که چرا خداوند با شناختی که از ابلیس داشت، او را آفرید و علاوه بر آن، مهلت‌خواهی او را پس از رانده شدن پذیرفت.<ref>المیزان، ج ۸، ص ۵۴ - ۶۹.</ref> ملاصدرا در تفسیر خود می‌گوید که حکمت‌های آفرینش شیطان بسیار است، اما جز خدا کسی بر همه آنها احاطه ندارد.<ref>تفسیر ملاصدرا، ج ۵، ص ۲۸۶ و ۲۸۷.</ref>

درباره اینکه [[مرگ]] ابلیس (وقت المعلوم در آیه ۸۰ و ۸۱  سوره ص: قَالَ فَإِنَّک مِنَ الْمُنظَرِ‌ینَ إِلَیٰ یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ) چه زمانی و چگونه خواهد بود روایات مختلفی وجود دارد که سندهای محکمی ندارند. در برخی [[امام زمان(عج)]] او را به هنگام [[عصر ظهور|ظهور]] گردن می‌زند،<ref> امام صادق(ع) می‌فرمایند: «روزی که قائم ما(ع) ظهور کند، موهای پیشانی او (ابلیس) را میگیرد و گردنش را میزند». تفسیر عیاشی، ج ۱۲، ص ۱۷۵.</ref> در حدیث دیگری زمان مرگ او بین نفخه اول و دوم [[صور اسرافیل]] بیان شده است،<ref> بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۴۴</ref> و در نقل دیگری، ابلیس در زمان رجعت و به دست پیامبر(ص) کشته می‌شود.<ref> بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۴۴</ref> [[علامه مجلسی]] پس از نقل احادیث مختلف معتقد است [[شیطان]] تا پیش از [[قیامت]] وجود دارد و مرگ او در نفخ صور صورت می‌گیرد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۴۴.</ref>

[[علامه طباطبایی]] می‌گوید ملازمه‌ای بین تکلیف انسان و وجود شیطان برای اغواگری او وجود ندارد و ممکن است جامعه انسانی صالح شود و با وجود شیطان، مردم جز خدا کسی را نپرستند.<ref> علامه طباطبایی، المیزان، ج ۱۲، ص ۱۶۰</ref>

خداوند در همان گفت‌و‌گوی آغازین، جایگاه نهایی ابلیس و پیروانش را فرو افتادن در [[دوزخ]] خشم الهی اعلام فرمود: «قَالَ فَالحقُّ وَالحَقَّ أَقولُ لَاَملأنَّ جَهنّمَ مِنکَ و مِمَّن تَبِعَکَ مِنهُم أَجمعین» (ص،۸۴و ۸۵) و جهنّم را سزای آنان دانست: «قالَ اذهَبْ فمَن تَبِعکَ مِنهُم فَإِنَّ جَهنَّم جَزاؤُکُم جَزاءً مَوفوراً.» (اسراء،۶۳) براساس آیات قرآن، در [[قیامت|روز حشر]]، پس از داوری خداوند، ابلیس<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۴۷۸.</ref> با اعلام بیزاری از پیروان خویش، مسؤولیت انحراف‌های آنان را بر عهده خود ایشان دانسته، می‌گوید: همانا خداوند به شما وعده داد وعده‌ای راست؛ ولی من به شما وعده دادم؛ پس تخلّف کردم. مرا بر شما تسلّطی نبود، جز آن که شما را خواندم و شما اجابت کردید؛ پس مرا سرزنش نکنید و به ملامت خویشتن بپردازید. اکنون من فریادرس شما نیستم و شما نیز نمی‌توانید فریادرس من باشید.«و قالَ الشَّیطَنُ لَمّا قُضِی الأَمرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدکُم وَعدَالحَقِّ و وَعدتُّکُم فَأَخلَفتُکُم و مَا کَانَ لِی عَلیکُم مِن سُلطن إلاَّ أَن دَعوتُکُم فَاستَجبتُم لِی فَلاَتَلومونِی و لوموا أَنفسَکُم مَا أَنَا بِمُصرِخِکُم و مَا أَنتُم بِمُصرِخِی إِنِّی کَفرتُ بِمَا أَشرکتُمونِ مِن قَبلُ إِنَّ الظَّلِمینَ لَهُم عَذابٌ أَلیمٌ».(ابراهیم، ۲۲)

* آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، به کوشش محمد حسین عرب، اول، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۷ق.

* ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۴ق.

* ابن منظور، لسان العرب، به کوشش علی شیری، اول، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.

* خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، به کوشش محمد حسن بکایی، اول، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.

* دائرة المعارف الشیعیة العامة، محمد حسین الاعلمی الحائری، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، لبنان، الطبعة الثانیة، ۱۴۱۳ه‍.ق

* رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان، به کوشش یاحقی و ناصح، اول، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.

* راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، اول، دمشق،‌ دار القلم، ۱۴۱۲ق.

* زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهرالقاموس، به کوشش علی شیری، اول، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۴ق.

* طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آیه القرآن، به کوشش صدقی، جمیل العطار، اول، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۵ق.

* میبدی، رشیدالدین، کشف الاسرار و عدة الابرار، به کوشش علی اصغر حکمت، چهارم، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش.