حزب جمهوری اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۳ سپتامبر ۲۰۱۴، ساعت ۱۴:۳۸

حزب جمهورى اسلامى اولین و مهم‌ترین حزب در جمهوری‌اسلامی‌ایران، پس از پیروزى انقلاب اسلامی است. این حزب در سال 1357 با نظر مساعد حضرت امام خمینی(ره) تشکیل شد. مؤسسان این حزب عبارت بودند از: سید محمد حسینى بهشتى، سید عبدالكریم موسوى اردبیلى، علی‌اكبر هاشمى رفسنجانى، سیدعلى خامنه‌اى و محمدجواد باهنر. مؤسسان حرب از جمله اهداف تشکیل حزب را انتقال تفكرات صحیح دینى و تحلیل‌هاى درست سیاسى به اعماق جامعه و آماده ساختن مردم براى حضور در عرصه‌هاى مختلف مدیریت كشور قلمداد کردند. این حزب بر اثر عواملی از جمله اختلاف اعضای شورای مرکزی حزب و اشتغال رهبران حزب در اداره امور مهم کشور در سال 1366 تعطیل شد.

ضرورت تشکیل حزب

ضرورت ایجاد تشكیلات و به وجود آوردن نوعى هماهنگى درونی میان نیروهاى سیاسى و مبارز مذهبى، از امورى بود كه بعد از شهریور 1320 و خصوصا بعد از كودتاى 28 مرداد، ذهن بعضی‌از فعالان سیاسى متدین را به‌خود مشغول‌كرده‌ بود. ^[۱]. مؤسسان حزب با تحلیل اوضاع خاص تاریخى و سیاسی‌كشور، دریافته بودند كه پس از پیروزى انقلاب با قرارگرفتن بار سنگین اداره كشور بر دوش انقلابیان، آن هم بر اساس موازین و آرمان‌هاى انقلاب اسلامى، وجود یک تشكیلات سیاسى فراگیر و كارآمد، امرى حیاتى است وگرنه انقلاب اسلامى نیز به سرنوشت نهضت مشروطه و موارد مشابه دچار خواهد شد. اندیشه حزبی در میان تنى چند از روحانیان كه از 1341 با نهضت امام خمینى(ره) همفكر و همراه بودند، از 1356، كه اوضاع سیاسى ایران به سرعت در حال تحول بود، قوّت گرفت. در پی دستگیرى و تبعید بعضى از افراد مؤثر در این امر، از قبیل سیدعلى خامنه‌اى و با تشدید فشارها، پیگیرى این موضوع به مدت یك سال متوقف شد. در آستانه پیروزى انقلاب اسلامى در 1357 و پس از بازگشت‌ و آزادى فعالان سیاسى ـ مذهبى از تبعید و زندان، ضرورت ایجاد تشكیلاتى منسجم در قالب یك «حزب» بیشتر احساس شد و امكان همفكرى و همكارى براى چنین‌كارى نیز فراهم گشت. چنین بود كه در پاییز و زمستان 1357، همان چهره‌هاى روحانى كه این اندیشه را از قبل در سر داشتند و با امام‌خمینى(ره) نیز در ارتباط بودند در كنار فعالیت‌هاى دیگرى كه در ماه‌هاى قبل از پیروزى انقلاب اسلامى بر عهده داشتند، اندیشه تأسیس حزب را نیز دنبال‌ كردند. همزمان با بازگشت امام خمینى(ره) از پاریس به تهران، در فاصله دوازدهم تا بیست و دوم بهمن 1357، آرزوى چند ده ساله و نتیجه همفكری‌هاى یكى دو ساله خود را در قالب اساسنامه و مرامنامه حزبى به نام «حزب جمهورى اسلامى» به ظهور رساندند. امام خمینى(ره) عملكرد منفى و ناموفقی از احزاب را در ایران دیده بودند و اصولا نظر مساعدى نیز نسبت به تحزب نداشتند، بااین حال ایشان به فاصله چند روز پس از فروپاشى حكومت پهلوى و پیروزى انقلاب اسلامى، خبر تأسیس حزب جمهورى اسلامى را به مردم اعلام كردند.^[۲]

مؤسسان حزب

مؤسسان حزب جمهوری اسلامی عبارت بودند از:

آنان همزمان با تأسیس حزب، در شوراى انقلاب نیز عضویت داشتند.

در عین حال اکثر رهبران اصلی حزب همانند آیت الله بهشتی و آیت الله خامنه‌ای و آیت الله هاشمی رفسنجانی و حجت الاسلام و المسلمین ناطق نوری عضو جامعه روحانیت مبارز تهران هم بودند. ^[۳]

نخستین جلسه حزب

اعلامیه تأسیس حزب را سیدعلى خامنه‌اى نوشت و نخستین جلسه شوراى مركزى در 29 بهمن 1357 در محل كانون توحید در تهران تشكیل شد. شورا سى تن عضو داشت كه افزون بر مؤسسان، 25 تن دیگر غالب شخصیتهاى فعال در انقلاب، از روحانى و بازارى و دانشگاهى، بودند. ^[۴] سیدمحمد بهشتى نیز به عنوان نخستین دبیركل حزب انتخاب شد.

اساسنامه و ساختار حزب

اساسنامه حزب كه مشتمل بر 44 مادّه و پنج تبصره بود، در نخستین كنگره حزب به تصویب رسید. اركان حزب مشتمل بود بر عضو، حوزه، واحد آمادگى، شوراى بخش و شهرستان و استان، هیات اجرایى، شوراى مركزى، شوراى داورى، شوراى ایدئولوژى، شوراى افتا و كنگره(عالی‌ترین مرجع حزب). شوراى مركزى مسؤولیت برنامه‌ریزى حزب را برعهده داشت. وظیفه شوراى ایدئولوژى و افتا، نظارت بر مشى حزب و بررسى و تصمیم‌گیرى درباره مصوبات شوراى مركزى بود. كنگره، تصویب و ایجاد هر گونه تغییر در اساسنامه، انتخاب اعضاى شوراى مركزى و شوراى داورى، و بررسى عملكرد حزب را برعهده داشت.^[۵]

مواضع اصلی حزب

محورهاى اصلى مواضع حزب درباره جهان‌بینى، ساخت جامعه و برنامه‌هاى فرهنگى ـ هنرى، اداره كشور، سیاست اقتصادى و سیاست خارجى به طور مشروح در بیانیه‌ها و مصاحبه‌هاى مؤسسان و اعضاى اصلى حزب تبیین شده بود. عقاید این حزب در سیاست خارجى چنین بود:

اعتقاد به اصل «نه شرقى، نه غربى».
ایجاد مناسبات برادرانه با همه مسلمانان جهان.
قطع هر نوع پیوند اقتصادى كه موجب سلطه قدرت‌هاى بزرگ بر كشور می‌شود.
افشاى توطئه‌هاى قدرتهاى بزرگ سلطه‌جو، به‌ویژه حكومت امریكا.
كمك به نهضت‌هاى آزادی‌بخش یكى از وظایف دولت اسلامى محسوب می‌شود.^[۶]

هدف از تشکیل حزب

بنیانگذاران حزب جمهوری اسلامی بارها اعلام كردند که هدف از تأسیس حزب ورود در میدان جنگ قدرت و بیرون كردن رقبای سیاسى از صحنه نیست، بلكه غرض:

انتقال تفكرات صحیح دینى
تحلیل‌هاى درست سیاسى به اعماق جامعه
تبیین انقلاب و تشریح چگونگى ایجاد یك نظام اسلامى
استمرار بخشیدنِ شور مبارزه در میان مردم و حفظ وحدت آنان
آموزش دادن این مفاهیم به جوانان
تشویق جوانان به انضباط حزبى و
آماده ساختن آنها براى حضور در عرصه‌هاى مختلف مدیریت كشور است. ^[۷]

اعلام تاسیس حزب

با اعلام تأسیس حزب، تقاضا براى عضویت در آن در سراسر كشور به راه افتاد، تا بدان حد كه شمار متقاضیان در كل كشور اندك زمانى از دو میلیون نفر و در تهران از چهارصد هزار نفر افزون‌تر شد. هم‌زمان، تقاضا براى گشودن دفاتر حزب در شهرستان‌ها نیز بالا گرفت.

اقدامات حرب

در دو، سه سال اول پس از پیروزى انقلاب اسلامى، مسؤولان و مدیران حزب كار دشوارى برعهده داشتند. آنان ناگزیر بودند از یك سو به تحكیم پایه‌هاى حزب و تدوین دیدگاه‌ها و تنظیم برنامه‌هاى سیاسى و فرهنگى و اقتصادى و توسعه كمّى حزب بپردازند و از سوى دیگر توده‌هاى مردم را براساس مبانى مورد نظر امام خمینى(ره) و در مسیر همكارى با حكومتِ پدید آمده از انقلاب هدایت و سازماندهى كنند. در این سال‌ها، حزب در جهت نیل به مقاصد خود فعالیت‌هاى گسترده‌اى كرد و به موفقیت‌هاى مهمى نایل آمد. از جمله:

كمك به برگزارى همه‌پرسى جمهورى اسلامى در دهم فروردین 1358
معرفى نامزدهاى واجد صلاحیت به مردم در انتخابات مجلس خبرگانِ بررسى و تصویب قانون اساسى با تأكید بر اصل یكصد و دهم آن (ولایت فقیه، اختیارات و مسؤولیت‌هاى ولىّ فقیه)
كمك به برگزارى همه‌پرسى قانون اساسى
شركت فعال در انتخابات ریاست جمهورى و انتخابات مجلس شوراى اسلامى
مقابله با ضد انقلاب و شركت در جبهه‌هاى جنگ تحمیلى ^[۸].

حزب همچنین با توجه به وضع خاص تاریخى كشور، خدمات عمرانى نیز داشت؛ از جمله:

تأسیس كتابخانه
راه‌اندازى كارخانه
خانه‌سازى
لوله‌كشى آب در روستاها و مناطق محروم. ^[۹]

چالش‌های حزب

حزب جمهورى اسلامى با همه گسترش و قدرت و موفقیتى كه داشت با مشكلات و موانع فراوانى روبه‌رو بود. نفس تأسیس حزب، عملا به این معنا بود كه از میان فعالان سیاسى و دست‌اندركاران انقلاب، عده‌اى، كه همان رهبران و مدیران ارشد حزب بودند، بر عده‌اى دیگر اولویت و ارجحیت یافته‌اند و این امر به خودى خود موجب نارضایى و گله‌مندى و ابراز مخالفت می‌شد. طیف متنوع مخالفان انقلاب نیز همه انتقادات و فشارها و تهدیدهاى خود را به سوى حزب متوجه كرده بودند. همه كسانى كه با شخص امام خمینى(ره) و مبانى او مخالف بودند و از ترس مردم جرأت علنى كردن این مخالفت را نداشتند حملات خود را متوجه حزب و رهبران آن كرده بودند. سازمان مجاهدین خلق(منافقان) و بنی‌صدر و هواداران گوناگون او و نیز فعالان حزب خلق مسلمان همواره حزب را با عناوینى از قبیل انحصارگرایى و قدرت‌طلبى متهم می‌ساختند. این مخالفت‌ها از شایعه‌پراكنى علیه رهبران حزب و ترور شخصیت آنها به ترور شخص آنها كشیده شد. هاشمى رفسنجانى در بهار 1358 مورد سوء قصد اعضاى گروه فرقان قرار گرفت؛ سیدعلى خامنه‌اى بر اثر انفجار بمبى كه اعضاى سازمان مجاهدین آن را در محل سخنرانى وى كار گذاشته شده بود ( 6 تیر 1360) از ناحیه دست به‌شدت مجروح شد. در بمب‌گذارى 7 تیر 1360، سیدمحمد بهشتى و عده‌اى از اعضاى شوراى مركزى و مدیران و هواداران درجه‌اول حزب (حدود 80 نفر)، در ساختمان مركزى حزب به شهادت رسیدند. اندكى بعد در 8 شهریور همان سال محمدجواد باهنر(دومین دبیركل حزب و نخست‌وزیر وقت) همراه با محمدعلى رجائى(رئیس‌جمهور وقت) بر اثر انفجار بمب در دفتر كارشان به شهادت رسیدند. مسببان این دو انفجار هم منافقان بودند. دو نفر از اعضاى شوراى مركزى نیز در حملات تروریستى جان خود را از دست دادند.

دلایل تعطیلی حزب

در كنار قوّت‌ها و توفیقات حزب، ضعف‌هایى نیز در فرایند فعالیت‌هاى حزب وجود داشت و حزب با اشكالات و مشكلاتى از بیرون و درون به چالش كشیده می‌شد. از جمله ضعف‌ها:

رشد سریع كمّى حزب در سراسر كشور و غلبه این رشد بر ظرفیت‌هاى آموزشى و مدیریتى آن بود.
ضعف دیگر ناشى از اشتغال رهبران حزب به اداره امور مهم كشور بود، كه وقت كافى براى حضور در حزب و سازماندهى آن نداشتند.
شهادت عناصر اصلى و مسؤولان بالاى حزب نیز ضربه سنگینى بر این حزب تازه تأسیس بود. ^[۱۰]
پس از تشكیل دولت بر اساس قانون اساسى، مغایرت دیدگاه‌هاى مختلف در اداره امور كشور، به‌ویژه در مسائل و مباحث اقتصادى، به صورتى جدّى آشكار شد. این دیدگاه‌هاى متعارض اقتصادى در درون شوراى مركزى حزب نیز به ظهور رسید؛ از جمله بحث بر سر امورى نظیر گسترش یا عدم گسترش مالكیت‌هاى دولتى و تمركزگرایى در اقتصاد دولتى. بعضى افراد و جریان‌هاى سیاسى هم از بیرون حزب در ایجاد شكاف و اختلاف بی‌تأثیر نبودند.^[۱۱]

با عمیق شدن اختلافات در درون شوراى مركزى و اختلافاتى كه در بعضى شهرها میان مسؤولان حزب و سایر مقامات اجرایى پدید آمد و اخبار آن نیز به اطلاع امام خمینى رسید، سیدعلى خامنه‌اى(رئیس جمهور وقت و سومین دبیركل حزب) و هاشمى رفسنجانى(رئیس مجلس وقت) در نامه‌اى به امام خمینى(ره)، در تاریخ 11 خرداد 1366، ضمن اشاره به موجّهات و موجبات تأسیس حزب در آغاز پیروزى انقلاب و نقش حزب در تحكیم و تثبیت پایه‌هاى نظام و رفع توطئه‌هاى دشمنان، ادامه حیات حزب را بهانه‌اى براى دو دستگى و افتراق نیروهاى انقلاب دانستند و رأى شوراى مركزى را مبنى بر تعطیل حزب و توقف كلى فعالیت‌هاى آن به اطلاع امام رساندند كه با آن موافقت شد.^[۱۲]

نشریات رسمی حزب

حزب جمهورى اسلامى پس از تشكیل، درصدد انتشار نشریه‌اى به عنوان ترجمان رسمى خود برآمد. امتیاز روزنامه به نام سیدعلى خامنه‌اى ثبت شد و شماره نخست آن در 9 خرداد 1358 منتشر گردید. میرحسین موسوى، مدیرمسؤول و سردبیر آن، در سر مقاله افتتاحى، برخى اهداف روزنامه را چنین بیان كرد:

دریافت صحیح رویدادها
كشف روابط منطقى میان رویدادها
استفاده از این رابطه براى نفوذ به عمق مطلب و انتشار واقعیت بر اساس معیارهایى در چهارچوب اعتقادى.

محور مباحث روزنامه، مسائل جهان‌اسلام، حمایت ‌از مستضعفان جهان و توجه به نیازمندان جهان اسلام بود. از آغاز فعالیت روزنامه، در صفحه سیاسى، پانوشت‌هایى به صورت مسلسل چاپ شد كه نخستین آن «گام به گام با انقلاب» بود كه در آن گزارش حركت انقلابى مردم درج شده است. مسؤولان روزنامه سه ویژگى براى عملكرد روزنامه برشمرده‌اند: «سرعت عمل در تهیه اخبار، صداقت در تهیه گزارش‌ها و رعایت موضع‌گیرى درست در اخبار». پس از تعطیل حزب، روزنامه جمهورى اسلامى به طور مستقل و بدون تغییر در مشى خود، با سردبیرى مسیح مهاجرى به فعالیت ادامه داد. وى از اواسط 1359، پس از آن كه موسوى وزیر خارجه شد، مسؤولیت روزنامه را بر عهده داشت. حزب، نشریه‌اى دانش‌آموزى به‌نام عروةالوثقى نیز منتشر می‌كرد.

منابع

امام خمینى(ره)، «صحیفه نور»، ج 20، تهران 1369.
بهشتى، محمد، «راست قامتان جاودانه تاریخ اسلام»، بنیاد شهید انقلاب اسلامى، 1361، تهران.
بهشتی، محمد، «عملكرد یكساله حزب جمهورى اسلامى»، 1359، تهران.
جاسبى، عبداللّه، «تشكل فراگیر: مرورى بر یك دهه فعالیت حزب جمهوری ‌اسلامى»، تهران 1377ـ1383.
حزب جمهورى اسلامى، «مواضع ما»، بی‌جا، بی‌تا.
خامنه‌اى، على، «پیام دبیر كل حزب جمهورى اسلامى در ششمین سالگرد تأسیس حزب»، جمهورى اسلامى، سال 6، ش 1662، 29 بهمن 1363.
خامنه‌ای، علی، «چهار سال با مردم»، تهیه و تنظیم: حزب جمهورى اسلامى، 1364، تهران.
هاشمى رفسنجانى، اکبر، «به سوى سرنوشت: كارنامه و خاطرات، سال 1363»، به اهتمام: محسن هاشمى، تهران 1385.

The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Islamic Republican Party' by Eliz Sanasarian

پانویس

↑ بهشتى، 1361، دفتر1، ص 450ـ451
↑ خامنه‌اى، مصاحبه درباره حزب جمهورى اسلامى، نسخه موجود در كتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامى؛ هاشمى رفسنجانى، ص 15.
↑ خبرگزاری فارس، 9/12/1392، مصاحبه با حجة‌الاسلام ابراهیمی درباره حزب جمهوری اسلامی
↑ خامنه‌اى، مصاحبه درباره حزب جمهورى اسلامى، نسخه موجود در كتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامى
↑ ر.ک: به جاسبى، ج 1، ضمائم، صص 390ـ394.
↑ جمهورى اسلامى، سال 2، ش 500ـ 507، 4ـ12 اسفند 1359؛ حزب جمهورى اسلامى، ص 9، 23ـ55، 80.
↑ خامنه‌اى، همان مصاحبه؛ همو، 1364ش، ص337؛ قس>دایرةالمعارف جهان اسلام آكسفورد<، ذیل "Islamic Republican Party" كه رویكرد حزب را بیشتر قبضه كردن قدرت تلقى كرده است.
↑ بهشتى، 1361ش، دفتر3، ص 995؛ همو، 1359ش، ص 20 به بعد؛ خامنه‌اى، همان مصاحبه
↑ بهشتى، 1359ش،ص48ـ49.
↑ بهشتى، 1359ش، ص 14ـ17؛ خامنه‌اى، همان مصاحبه
↑ خامنه‌اى، همان مصاحبه؛ همو، 1363ش، ص 5؛ جمهورى اسلامى، سال 5، ش 1370، 29 بهمن 1362، ص10
↑ امام خمینى، ج 20، ص 93؛ رسالت، سال 2، ش 402، 12 خرداد 1366، ص 2.

پیوند به بیرون

منبع اصلی مقاله:دانشنامه جهان اسلام خبرگزاری فارس،9/12/92 سایت پرسمان دانشجویی

[1] بهشتى، 1361، دفتر1، ص 450ـ451

[2] خامنه‌اى، مصاحبه درباره حزب جمهورى اسلامى، نسخه موجود در كتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامى؛ هاشمى رفسنجانى، ص 15.

[3] خبرگزاری فارس، 9/12/1392، مصاحبه با حجة‌الاسلام ابراهیمی درباره حزب جمهوری اسلامی

[4] خامنه‌اى، مصاحبه درباره حزب جمهورى اسلامى، نسخه موجود در كتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامى

[5] ر.ک: به جاسبى، ج 1، ضمائم، صص 390ـ394.

[6] جمهورى اسلامى، سال 2، ش 500ـ 507، 4ـ12 اسفند 1359؛ حزب جمهورى اسلامى، ص 9، 23ـ55، 80.

[7] خامنه‌اى، همان مصاحبه؛ همو، 1364ش، ص337؛ قس>دایرةالمعارف جهان اسلام آكسفورد<، ذیل "Islamic Republican Party" كه رویكرد حزب را بیشتر قبضه كردن قدرت تلقى كرده است.

[8] بهشتى، 1361ش، دفتر3، ص 995؛ همو، 1359ش، ص 20 به بعد؛ خامنه‌اى، همان مصاحبه

[9] بهشتى، 1359ش،ص48ـ49.

[10] بهشتى، 1359ش، ص 14ـ17؛ خامنه‌اى، همان مصاحبه

[11] خامنه‌اى، همان مصاحبه؛ همو، 1363ش، ص 5؛ جمهورى اسلامى، سال 5، ش 1370، 29 بهمن 1362، ص10

[12] امام خمینى، ج 20، ص 93؛ رسالت، سال 2، ش 402، 12 خرداد 1366، ص 2.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

@@ خط ۱۱۳: / خط ۱۱۳: @@
 منبع اصلی مقاله:[http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=6081  دانشنامه جهان اسلام]
 [http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13921209000363  خبرگزاری فارس،9/12/92]
+[http://fa.wikishia.net/index.php?title=%D8%AD%D8%B2%D8%A8_%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C&action=edit&section=14  سایت پرسمان دانشجویی]