عذاب قبر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''عذاب قبر''' سختی‌ها و فشارهایی که پس از [[مرگ]] در [[برزخ|عالم بَرزخ]] بر انسان وارد می‌شود. در روایات [[سخن‌چینی]]، بی‌مبالاتی نسبت به [[طهارت]] و [[نجاست]]، کناره‌گیری بدون دلیل مرد از همسرش، بداخلاقی با [[خانواده]] و سبک شمردن [[نماز]] از اسباب عذاب قبر بیان است. همچنین بر اساس احادیث [[زیارت امام حسین(ع)]]، دفن شدن در [[نجف]]، محبت [[اهل بیت پیامبر(ص)]]، مردن در فاصله ظهر [[پنجشنبه]] تا ظهر [[جمعه]] و... در برطرف شدن آن تأثیر دارد.

به جز ضرار بن عمر از شاگردان واصل بن عطا، همه [[مسلمانان]] به عذاب قبر معتقدند. متکلمان برای اثبات عذاب قبر به آیه «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ؛ پروردگارا؛ ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی» استناد می‌کنند. البته درباره اینکه [[بدن مثالی]] عذاب را درک می‌کند یا بدن دنیایی اختلاف‌نظر دارند؛ مشهور آنان معتقدند بدن برزخی عذاب قبر را درک می‌کند.

بر پایه حدیثی از ییامبر(ص) در [[صحیح بخاری]]، میت به خاطر گریه بستگان بر سر قبرش عذاب می‌شود، به گفته نوَوَی شارح صحیح مسلم، عالمان اهل‌سنت این روایت را [[تأویل]] کرده‌اند. عذاب مردگان به خاطر گریه زندگان با آیه ۱۱ [[سوره غافر]] که هیچ کسی بار دیگری را بر دوش نمی‌کشد، سازگار نیست. همچنین به گفته [[عایشه]] روایت مذکور به صورت صحیح از پیامبر(ص) نقل نشده است.

عذاب قبر سختی‌ها و فشارهایی است که پس از [[مرگ]] در [[برزخ]] بر انسان وارد می‌شود. عالم قبر، همان عالم برزخ است که از زمانی دفن میت شروع می‌شود و تا [[قیامت]] ادامه دارد.<ref> علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۶۸؛ اردبیلی، تقریرات فلسفه، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۳۹-۲۴۰.</ref> در [[روایات]] حرارت آتش، فشار زمین، گزیدن جانوران و وحشت زیاد به عنوان نمونه‌هایی از عذاب قبر معرفی شده است.<ref>قمی، منازل الآخره، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۱۳۷-۱۴۹.</ref>  

بر پایه روایتی از [[امام صادق(ع)]] در کتاب [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]، عذاب قبر فقط به کسانی که در زمین [[دفن]] می‌شوند، اختصاص ندارد و شامل همه کسانی که از دنیا می‌روند، نیز می‌شود، اگرچه در زمین [[دفن]] نشود.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۷۹.</ref> همچنین بر پایه روایتی دیگر از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] در [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]]، بیشتر انسان‌ها فشار قبر دارند.<ref> مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۱.</ref> در [[دعا]] و [[مناجات|مناجات‌هایی]] که از [[معصومان]] نقل شده از شدت عذاب قبر به [[خدا]] پناه برده شده است.<ref> برای نمونه نگاه کنید به:‌ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۶؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۳۸، ۴۳۹.</ref> بر پایه روایات پیامبر(ص) هنگامی که دخترش [[رقیه دختر پیامبر(ص)|رقیه]] را دفن کرد، برای برداشته شدن عذاب قبر او دعا کرد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۱.</ref> [[حضرت فاطمه(س)]] نیز در وصیتش از [[امام علی(ع)]] خواست که پس از خاک‌سپاری او بر سر قبرش [[قرآن]] بخواند و دعا کند.<ref> مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۲۷.</ref>

در جوامع روایی احادیث مربوط به قبر در باب مستقلی گردآوردی شده است. [[علامه مجلسی]] در باب «أحوال البرزخ و القبر و عذابه و سؤاله و سائر ما يتعلق بذلك‏» [[بحار الانوار]]، ۱۲۸ روایت نقل است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۰-۲۸۲.</ref>

بر پایه روایتی که در [[علل الشرائع (کتاب)|علل الشرائع]] از امام علی(ع) نقل شده، عذاب قبر ناشی از [[سخن‌چینی]]، بول، کناره‌گیری مرد از همسرش است.<ref> صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۱۰.</ref> در پاورقی بحارالانوار کناره‌گیری مرد از همسرش به [[نشوز]]<ref> مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۲۲، پانویس. </ref>و بول به بی‌مبالاتی نسبت به [[طهارت]] و [[نجاست]] و...<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۴۵، پانویس.</ref> تفسیر شده است.  

[[شیخ عباس قمی]] با اشاره به روایت مذکور، عمده عذاب قبر را مربوط به این سه دانسته است.<ref> قمی، منازل الآخره، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۱۳۸.</ref> برخی دیگر از چیزهایی که سبب عذاب قبر می‌شوند عبارتند از:

*بداخلاقی: پیامبر(ص) دلیل عذاب قبر [[سعد بن معاذ]] را بداخلاقی با خانواده‌اش دانسته است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۱.</ref>  

*اهمیت ندادن به نماز؛ برپایه روایتی که در کتاب المواعظ العددیه [[علی مشکینی]] نقل شده، سستی در به جا آوردن نماز سبب تنگی و فشار قبر می‌گردد.<ref> مشکینی، تحریر المواعظ العددیه، ۱۳۸۲ش، ص۲۳۲-۲۳۳.</ref>

* ضایع کردن نعمت‌های خدا:<ref>صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۹.</ref> بر پایه حدیثی عذاب قبر مؤمن کفاره نعمت‌هایی است که ضایع کرده است.<ref>شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۵۰.</ref>

همچنین بر اساس روایات [[غیبت]]،<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۴۵.</ref> نداشتن [[ولایت]] امامان معصوم(ع)،<ref> نگاه کنید به: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۶۲.</ref> یاری نکردن مظلوم<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ۱۴۱۳ق، ص۵۸.</ref> و بی‌وضو نماز خواندن<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ۱۴۱۳ق، ص۵۸؛ علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۹.</ref> سبب عذاب قبر می‌شوند. در کتاب [[جامع السعادات]]، [[سکرات مرگ]] و عذاب قبر کسی که مادرش از او ناراضی باشد شدیدتر دانسته شده است.<ref>نراقی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۶۳.</ref>

در کتاب‌های روایی، عواملی برای رهایی از فشار قبر یا کاهش آن ذکر شده است، برخی از آنها عبارتند از:

* محبت [[اهل بیت(ع)]]؛ بنا بر روایتی که از پیامبر(ص) در بحارالانوار نقل شده، محبت پیامبر(ص) و اهل بیتش در هفت‌جا سودمندند از جمله آنها در قبر است.<ref> مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۲۴۸.</ref>

* خواندن نمازهای مستحبی خاص؛ برپایه روایاتی که [[سید ابن طاووس]] در [[اقبال الاعمال]] از [[معصومان]] نقل کرده، خواندن نمازهایی خاص در ماه‌های [[رجب]] و [[شعبان]] سبب برطرف شدن عذاب قبر می‌گردد.<ref> برای نمونه نگاه کنید: سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۶۴،۶۲۹، ۶۵۶، ۶۶۵، ۶۸۳، ۷۲۳.</ref>

* دفن شدن در نجف؛ به گفته [[حسن بن محمد دیلمی|حسن بن محمد دیملی]] در [[ارشاد القلوب (کتاب)|ارشاد القلوب]] چنانکه در روایات آمده از ویژگی‌های خاک [[نجف]] این است که از دفن‌شدگان در آن عذاب قبر و محاسبه سوال [[نکیر و منکر]] برداشته می‌شود.<ref>دیلمی، ارشادالقلوب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۳۹.</ref>

* قرائت قرآن؛ در منابع روایی احادیثی در باب [[فضائل السور]] نقل شده است که بر اساس آنها خواندن برخی از [[سوره‌های قرآن]] سبب برطرف شدن عذاب قبر می‌گردد. مداومت بر خواندن [[سوره زخرف]] و [[سوره نساء]] در هر [[جمعه]]<ref> قمی، سفینة البحار، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۹۷.</ref> و خواندن [[سوره تکاثر]] هنگام خواب<ref> مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۳۳۶.</ref> از جمله آنها است.

*قراردادن دو چوب تر در قبر در کنار میت: بر پایه روایتی که در [[الکافی (کتاب)|الکافی]] از امام صادق(ع) نقل شده، فلسفه قراردادن دو چوب ‌تر به همراه میت در قبرش برطرف شدن عذاب قبر است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۰۳.</ref> همچنین بر پایه روایتی دیگر پاشیدن آب بر روی قبر میت پس از دفن سبب برطرف شدن عذاب قبر از او می‌گردد.<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۰۰.</ref>

برخی دیگر از چیزهایی که بر اساس روایات سبب برطرف شدن یا کاهش عذاب قبر می‌شوند عبارتند از:

*زیارت امام حسین(ع)<ref> ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۱۴۲-۱۴۳.</ref>

* به جا آوردن رکوع کامل در [[نماز]]<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۲۱.</ref>

* خواندن [[نماز شب]]<ref> قمی، سفینة البحار، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۹۷.</ref>

* [[روزه]] گرفتن چهار روز از [[ماه رجب]]<ref>ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۵۱.</ref>

* مرگ در فاصله ظهر [[پنجشنبه]] تا ظهر [[جمعه]]<ref> شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۸۳.</ref>  

* سازش زن با شوهر بداخلاق یا فقیر<ref>مشکینی، مواعظ العددیه، ۱۳۸۲ش، ص۷۵.</ref>

* بخشیدن [[مهریه]]‌ به شوهر.<ref>مشکینی، مواعظ العددیه، ۱۳۸۲ش، ص۷۵.</ref>

*کارهای نیک فرزند پس از مرگ.<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳-۴.</ref>

به گفته [[امام خمینی]] در کتاب [[چهل حدیث (امام خمینی)|شرح چهل حدیث]] میزان در طول کشیدن [[قبر]] و [[عالم برزخ]] تعلقات دنیوی و محبت به دنیا است؛ هرچه آن‌ها کمتر باشد برزخ و قبر انسان روشن‌تر و گشاده‌تر و مکث انسان در آن کمتر است.<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۴.</ref>

در منابع روایی [[اهل‌سنت]] روایتی به [[پیامبر(ص)]] نسبت داده شده که بر اساس آن مُرده به خاطر گریه اطرافیانش بر سر قبرش عذاب می‌شود.<ref> بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۸۰، بَابُ مَا يُكْرَهُ مِنَ النِّيَاحَةِ عَلَى المَيِّتِ، ح۱۲۹۱-۱۲۹۲.</ref> روایان این حدیث [[خلیفه دوم]] و [[عبدالله بن عمر]] هستند که به گفته [[عایشه]] آن را به صورت صحیح از پیامبر(ص) نقل نکرده‌اند.<ref> نووی، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ۱۳۹۲ق، ج۶، ص۲۲۸.</ref> چراکه پیامبر(ص) فرموده بود: «مرده در قبر به خاطر گناهانش عذاب می‌شود، در حالی که نزدیکانش نیز در آن هنگام برای وی می‌گریند».<ref> نووی، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ۱۳۹۲ق، ج۶، ص۲۲۸.</ref>  

درباره اینکه عذاب قبر با بدن دنیوی یا [[بدن برزخی]] درک می‌شود، اختلاف‌نظر وجود دارد. گفته شده به باور مشهور متکلمان و فلاسفه، روح انسان پس از مرگ، به [[بدن مثالی]] (بدنی مانند بدن دنیایی است با این تفاوت که ماده و خواص آن مانند جِرم و وزن را ندارد.) تعلق می‌گیرد.<ref>ملایری، «نظریه‌های بدن برزخی-بررسی و نقد»، ص۱۰۹-۱۱۵.</ref> با این حال به [[سید مرتضی]] و [[سدیدالدین حمصی رازی]] از متکلمان امامیه نسبت داده شده که معتقدند پس از مرگ، روح به بدن باز می‌گردد و فشار قبر با بدن دنیایی درک می‌شود.<ref> ملایری، «نظریه‌های بدن برزخی-بررسی و نقد»، ص۱۱۳-۱۱۵.</ref> به گفته [[عبدالرزاق لاهیجی]] کسانی که معتقدند روح باقی نیست عذاب قبر را مختص بدن می‌دانند. اما کسانی که قائل به بقای روح‌اند، معتقدند که پس از مرگ، روح به بدن بازمی‌گردد و عذاب قبر مختص روح است یا اینکه روح و بدن هر دو را شامل می‌شود.<ref>لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۹-۶۵۰.</ref>

به گفته [[ابوالحسن اشعری]] بنیانگذار [[اشاعره|مکتب اشعری]]، درباره عذاب قبر میان مسلمانان اختلاف‌نظر وجود دارد. او اکثر مسلمانان را معتقد به عذاب قبر دانسته و به [[معتزله]] و [[خوارج]] نسبت داده که به عذاب قبر باور ندارند.<ref> اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۳۰.</ref> اما [[ابن ابی‌الحدید]] از قاضی القضاة در طبقات المعتزله نقل کرده چون ضرار بن عمر از شاگردان [[واصل بن عطا]] به عذاب قبر باور نداشته آن را به همه معتزله نسبت داده‌اند در حالی که معتزله عذاب قبر را جایز می‌دانند. هرچند شمار اندکی از آنان به عذاب قبر یقین ندارند اما بیشترشان معتقدند عذاب قبر وجود دارد با این تفاوت که آن را مربوط به روح می‌دانند نه جسم.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۷۳.</ref>

بنا بر آنچه که [[علامه مجلسی]] از [[شیخ بهائی]] نقل کرده، در کتاب‌های کلامی برای اثبات عذاب قبر به آیه «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ؛ پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی.»<ref>سوره غافر، آیه۱۱.</ref> استدلال می‌شود به اینکه مرگِ بار نخست در دنیا و مرگِ بار دوم در قبر است. همچنین زنده شدن بار نخست در قبر و زنده شدن بار دوم در [[قیامت]].<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۱.</ref> البته به گفته علامه مجلسی برخی از مفسران مانند عبدالله بن عمر بیضاوی و [[فضل بن حسن طبرسی]] در [[جوامع الجامع (کتاب)|جوامع الجامع]] آن را به میراندنِ قبل از نطقه و میراندنِ در دنیا و زنده شدن پس از نطفه و در [[قیامت]] تفسیر کرده‌اند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۴.</ref> او همچنین دیدگاه نخست را به فضل بن حسن طبرسی در [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|مجمع البیان]] و فخررازی نسبت داده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۴.</ref>  

علامه مجلسی «معیشة ضنکاً» در آیه «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ؛ و هر کس از یاد من اعراض کند همانا معیشتش تنگ شود و او روز قیامت نابینا محشور می‌کنیم.»<ref> سوره طه، آیه۱۲۴.</ref> را به عذاب قبر تفسیر کرده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۵.</ref>

* تحقیقی قرآنی و روایی درباره عذاب قبر اثر مهدی فَربودی است که در سال ۱۳۸۶ش است این اثر با عنوان عذاب‌های قبر:‌ تحقیقی قرآنی و روایی درباره عالم قبر نیز منتشر شده است.<ref> [https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=10866&lang=fa «بازار کتاب»]</ref>

*مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.