المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| برگرداننده = سید محمد باقر موسوی همدانی

| نویسنده = علامه [[سید محمد حسین طباطبائی]]

'''المیزان فی تفسیر القرآن''' که بیشتر به '''تفسیر المیزان''' شهرت دارد، از جامع‌ترین و مفصل‌ترین [[فهرست تفسیرهای شیعه|تفاسیر شیعی]] [[قرآن]] به زبان عربی است که در [[قرن چهاردهم]] هجری به قلم [[سید محمد حسین طباطبائی]] (۱۲۸۱ - ۱۳۶۰ش) نگاشته شده است.

المیزان از [[تفسیر ترتیبی|تفسیرهای ترتیبی]] است و روش تفسیری آن، [[تفسیر قرآن به قرآن]]، یعنی تفسیر آیات به کمک دیگر آیات، است. [[انصاف]] علمی و دقت و عمق این تفسیر باعث شده است که این تفسیر مورد توجه عالمان [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] قرار گیرد و به یکی از معتبرترین منابع فهم و تحقیق [[قرآن]] تبدیل شود. در ظرف مدت کوتاهی ده‌ها کتاب و صدها مقاله و پایان نامه در مورد آن نوشته شده است.

[[سید محمدحسین طباطبائی]] فیلسوف و مفسر [[قرآن]] در سال ۱۲۸۱ش ([[۲۹ ذی‌القعده]] ۱۳۲۱ق) در روستای شادگان از توابع [[تبریز]] به دنیا آمد.<ref> حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۲۵.</ref> در سال ۱۳۰۴ش برای تکمیل تحصیلات رهسپار [[نجف]] شد و نزد عالمان بزرگی همچون [[محمد حسین غروی اصفهانی]] ، [[محمد حسین نائینی]]، [[حجت کوه کمره ای]]، [[سید حسین بادکوبه‌ای]]، [[ابوالقاسم خوانساری]] و [[سید علی قاضی]] به کسب علم پرداخت.<ref> حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۲۱.</ref>

علامه در سال ۱۳۱۴ش به زادگاه خویش، [[تبریز]] باز گشت و در سال ۱۳۲۵ش عازم [[قم]] شده و در آن شهر رحل اقامت افکند.<ref>برگرفته از زندگی‌نامه خودنوشت علامه سید محمدحسین طباطبائی، نشریه گلستان قرآن، آذر۱۳۸۱، شماره ۱۳۶، ص۵</ref> او از این زمان تا پایان حیات خود، ضمن تدریس دروس [[فلسفه]] و [[تفسیر]] در [[حوزه علمیه قم]]، به کار نگارش ''تفسیر المیزان'' پرداخت و آن را پس از نزدیک به بیست سال تلاش، در [[شب قدر]] [[۲۳ رمضان]] سال ۱۳۹۲ق (۱۳۵۰ش) به پایان رساند.<ref> حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۶۱ تا ۶۳.</ref>

وی در [[۲۴ آبان]] ماه ۱۳۶۰ ش ۱۸ [[ محرم (ماه)|محرم]] ۱۴۰۲ق چشم از جهان فروبست و در [[حرم حضرت معصومه]] در قم به خاک سپرده شد.<ref> حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۱۳۱.</ref> غیر از ''تفسیر المیزان''، از دیگر آثار وی می‌توان به ''[[اصول فلسفه و روش رئالیسم]]''، ''[[بدایة الحکمة]]''، ''[[نهایة الحکمة]]'' و ''[[شیعه در اسلام (کتاب)|شیعه در اسلام]]'' اشاره کرد.<ref>حسن زاده آملی، «آثار قلمی جناب علامه طباطبایی از نظم و نثر»، ص۱۸و۱۹</ref>

المیزان فى تفسیر القرآن معروف به تفسیر المیزان، [[تفسیر ترتیبی]] قرآن به زبان [[عربی]] است که در ۲۰ مجلد تنظیم یافته است.

مولف در آغاز تفسیر مقدمه‌اى نگاشته و ضمن نگاهى اجمالى که به سیر تطور تفسیر و روش‌هاى آن دارد. روش‌های تفسیری قبلی و معاصر خود را نقد نموده دیدگاه خود را درباره روش درست تفسیر شرح می‌نماید. او روش تفسیر قرآن به قرآن را شیوه درست تفسیر قرآن می‌داند و معتقد است روش [[اهل بيت|اهل بیت]] در تفسیر، نیز همین بوده است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص ۴تا۱۴</ref>

شیوه این تفسیر چنین است كه در آغاز چند آیه از یک سوره را که در یک [[سیاق]] قرار دارند مى‌آورد، پس از آن تحت عنوان "بیان" به شرح و تفسیر آیات می‌پردازد و در پاره‌ای از موارد پس از شرح و تبیین آیات یک سیاق به مناسبت یک یا چند موضوع مطرح در آیات مورد بحث را عنوان مستقلی قرار می‌دهد و ابعاد آن را تشریح می‌نماید. مباحث مطرح شده در این بخش ها علاوه از مباحث قرآنی ممکن است [[فلسفه|فلسفی]]، [[اخلاق|اخلاقی]]، [[تاریخ|تاریخی]] یا اجتماعی باشد که مولف در عنوان اینگونه از مباحث به نحوه بحث یا حوزه‌ای که برای بحث خود انتخاب می‌نماید، اشاره دارد.<ref>برای نمونه ببینید: ج۱، ص۲۴، ۴۸، ۸۶، ۱۰۵ </ref>

مولف همچنین معمولا پس از تفسیر بخشی از آیات، مبحثی تحت عنوان بحث روایی ترتیب داده و در آن به نقد و بررسی روایات تفسیری پرداخته است.<ref>صحرایی اردکانی، «نقد و بررسی حدیث در تفسیر المیزان»، ص۱۹۸</ref>

[[سید محمدحسین طباطبائی |علامه طباطبايى]] تالیف و نگارش تفسير قرآن را در سال۱۳۳۳ش برابر با ۱۳۷۴ق آغاز كرد و در۲۳ ماه رمضان ۱۳۹۱ق. برابر با دوم آبان ۱۳۵۰ش. به پايان برد. {{یادداشت| تمّ الكتاب والحمد لله واتفق الفراغ من تأليفه في ليلة القدر المباركة الثالثة والعشرين من ليالي شهر رمضان من شهور سنة اثنتين وتسعين وثلاثمائة بعد الألف من الهجرة والحمد لله على الدوام ، والصلاة على سيدنا محمد وآله والسلام. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، [[موسسة الاعلمی]] فی بیروت، ج۲۰، ص۳۹۸}} نخستین چاپ متن عربی کتاب از سوی انتشارات دار الکتب الاسلامیة در تهران (۱۳۷۵ق) و نیز [[مؤسسة الاعلمی]] - بیروت (۱۳۸۲ق و ۱۴۱۷ق) و متن فارسی کتاب از سوی مؤسسه دار العلم قم، کانون انتشارات محمدی تهران و دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) بارها منتشر شده است. <ref>https://www.ibna.ir/fa/shortint/261809/ مصاحبه سید محمدعلی ایازی</ref>

اساس کار تفسیر المیزان، بر قاعدهٔ [[تفسیر قرآن به قرآن]] است. بدین معنا که معیار اول برای تفسیر قرآن، خود قرآن است. مرحوم علامه طباطبایی معتقد است، وقتی قرآن خود را «تبیاناً لِکُلّ شیء» <ref>سوره نحل، آیه ۸۸. </ref> (روشنگر هر چیز) معرفی می‌کند، چطور ممکن است برای بیان معنا و مقصود خود محتاج به غیر خود باشد. <ref>شمس الوحی تبریزی (سیرهٔ عملی علامه طباطبایی). آیت الله جوادی آملی، نشر اسراء، قم: ۱۳۸۶، ص ۹۶. </ref> او این شیوه را همچنین مستند به روایات می‌داند به عنوان نمونه گفتاری از امام علی (ع) در نهج البلاغه که به توصیف قرآن می‌پردازد: پاره اى از آن پاره‌اى دیگر را به زبان می‌آورد، و بعضى از آن شاهد بر بعضی دیگر است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۱۲</ref> وی هم چنان روش تفسیر قرآن به قرآن را قدیمی‌ترین روشی می‌داند که معلمان قرآن (پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام) بدان پای بند بوده اند. <ref>طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۱۴.</ref>

علامه طباطبائی برای تفسیر قرآن به کمک قرآن، از آیات مجاور آیه که با آیه مورد بحث در یک سیاق قرار دارند بهره می‌گیرد و در مواردی موضوعات مشابه و مشترك در سوره هاى مختلف را كنار یكدیگر قرار مى دهد و براى درك پیام آیه از آیات دیگر كمك مى گیرد.<ref>نقیب زاده، «مقایسه ی دو تفسیر علامه طباطبائی (المیزان و البیان)»، ص۸۴</ref>

*'''تفسیر قرآن به قرآن:''' سبک تفسیر المیزان، تفسیر قرآن به قرآن است. به نظر برخی گر چه این روش قبلا نیز وجود داشته است امّا موارد استفاده از آن اندک بوده است. حال اینکه بناى تفسیر المیزان بر این است كه در هر آیه این روش پیاده شود.<ref>استادى، آشنايى با تفاسير، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۸</ref>دیدگاه علامه این است که هر چند برای فهم قرآن استفاده از مباحث علمی و فلسفی و مانند آن کار نادرستی نیست ولی بر این باور است که برای فهم حقایق قرآن دو روش وجود دارد یکى اینکه ما در مسئله اى که قرآن متعرض آن است ، بحثى علمى ، و یا فلسفى را آغاز کنیم ، و هم‌چنان دنبال کنیم ، تا حق مطلب برایمان روشن و ثابت شود، آنوقت بگوئیم : آیه هم همین را می‌گوید، این روش هر چند که مورد پسند بحث‌هاى علمى و نظرى است ، ولی قرآن آن را نمى پسندد( روح این روش در واقع همان تحمیل کردن چیزی بر قرآن از خارج قرآن است.) روش دوم اینکه براى فهم آن مسئله ، و تشخیص مقصود هر آیه ، از نظائر آن آیه کمک گرفته و منظور آیه را بدست آوریم ، (آنگاه اگر بگوئیم علم هم همین را مى گوید عیبى ندارد)، و این روشى است که میتوان آن‌ را تفسیر خواند، خود قرآن آن را مى پسندد، چون قرآن خود را تبیان کل شئ و روشنگر هر چیزی می‌‌‌داند، آن‌وقت چگونه ممکن است که روشنگر خودش نباشد. <ref>موسوی همدانی، محمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۸.</ref> فرق است بین اینکه یک دانشمند، وقتى پیرامون آیه اى از آیات فکر و بحث مى کند، با خود بگوید: ببینم قرآن چه می‌گوید؟ یا آنکه بگوید این آیه را به چه معنائى حمل کنیم ، اولى که می‌خواهد بفهمد آیه قرآن چه می‌گوید، باید تمامى معلومات و نظریه هاى علمى خود را موقتاً فراموش کند، و به هیچ نظریه علمى تکیه نکند، ولى دومى نظریات خود را در مسئله دخالت داده ، و بلکه بر اساس آن نظریه ها بحث را شروع مى کند، و معلوم است که این نوع بحث ، بحث از معناى خود آیه نیست. <ref>موسوی همدانی، محمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۰.</ref>{{یادداشت|ففرق بين ان يقول الباحث عن معنى آية من الآيات : ما ذا يقول القرآن ؟ أو يقول : ما ذا يجب ان نحمل عليه الآية ؟ }}

*'''ترجیح یکی از اقوال در مورد آیه:''' یکی از امتیازات المیزان بر تفاسیر پیش از خود این دانسته شده که معمولا تفاسیر قبلی اگر آیه‌ای احتمال چند معنا را داشت مفسر احتمالات را نقل می‌کرد بدون اینکه ترجیحی بین آنها بدهد اما امتیاز ''المیزان'' این است که یکی از آن چند معنا را با کمک آیات دیگر یا قرائن موجود در خود آیه ترجیح داده و مقصود را روشن می‌نماید.<ref>استادى، آشنايى با تفاسير، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۰</ref>

*'''تفسیر موضوعی:''' علامه در موارد بسیاری آیات یک موضوع را کنار هم قرار داده و آنها را جمع بندی کرده و نتیجه گیری نموده است. مثلا کل آیات مربوط به احباط را جمع کرده و نتیجه می‌گیرد که معنی احباط در قرآن چیست. علامه همچنین آیاتی که در سوره‌های مختلف در زمینه قصص قرآنی همچون قصه موسی (ع) آمده را یکجا جمع و تفسیر کرده‌ است. <ref>استادى، آشنايى با تفاسير، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۱</ref>

*'''پرداختن به غرض سوره ها:''' به نظر علامه طباطبائی هر سوره برای بیان معنای خاصی چینش یافته است و غرض واحدی دارد که بدون بیان آن سوره تمام نمی‌شود.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۱۶</ref> به همین خاطر او در ابتدای هر یک از سوره‌ها به بیان غرض و هدف آن سوره می‌پردازد.

* '''پرداختن به مباحث اجتماعی و علمی روز:''' برخی توجه علامه طباطبائی در تفسیر خود به شبهات و اشکالات مطرح شده در دوران اخیر و تلاش برای انطباق دین با تحولات زمان را از امتیازات این تفسیر دانسته‌اند<ref>ایازی، «اندیشه های اجتماعی در تفسیر المیزان»، ص۷۸ تا ۸۱</ref>

*'''مقدم داشتن قرآن بر روایات:''' علامه طباطبائی در تفسیر خود با پیش فرض مقدم بودن قرآن بر روایات، هرگاه سیاق آیات را مخالف مضمون روایت ها تشخیص داده، از پذیرش آن روایات اجتناب نموده است.<ref>صحرایی اردکانی، «نقد و بررسی حدیث در تفسیر المیزان»، ص۱۹۸و۱۹۹ </ref>

محور های کلی مباحث در تفسیر المیزان براساس تصریح علامه طباطبایی عبارتند از:۱- معارف مربوط به [[اسما و صفات|اسماء الهی]]. ۲- معارف مربوط به افعال الهی. ۳- معارف مربوط به واسطه ها میان خداوند و بندگان مانند: [[لوح محفوظ|لوح]]، قلم و [[عرش]]. ۴- معارف مربوط به انسان قبل از دنیا. ۵- معارف مربوط به انسان در دنیا.۶- معارف مربوط به انسان بعد از دنیا. ۷- معارف مربوط به [[اخلاق]] انسانی. <ref>طباطبایی، المیزان، ج۱، ص ۱۳-۱۴.</ref>

نخستین مطلب در تفسیر المیزان پس از مقدمه، نکته‌ای درباره شروع قرآن با

«بِسْمِ ٱللهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ» است و نکته این است که معمولاً مردم کاری را که انجام می‌دهند و یا مى خواهند آغازش کنند، آن را با نام عزیزى و یا بزرگى آغاز مى کنند، تا به این وسیله مبارک و پر اثر شود، و نیز آبروئى و احترامى به خود بگیرد، و یا حداقل باعث شود که هر وقت نام آن عمل و یا یاد آن به میان مى‌آید، به یاد آن عزیز نیز بیفتند. این نکته را در نامگذاری نیز رعایت مى‌کنند، مانند این که مولودى که برایشان متولد مى شود، و یا خانه و یا مؤ سسه‌اى که بنا مى‌کنند، به نام محبوبى و یا عظیمى نام مى گذارند، تا آن نام با بقاء آن مولود، و آن بناى جدید، باقى بماند، مثل کسى که فرزندش را به نام پدرش نام مى‌گذارد، تا همواره نامش بر سر زبان‌ها بماند، و فراموش نشود.این نکته در کلام خداى متعال نیز جریان یافته و او کلام خود را به نام خود(بِسْمِ ٱللهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ) که عزیزترین نام است آغاز کرده ، تا آنچه که در کلامش هست نشانه او را داشته باشد، و مرتبط با نام او باشد، و نیز ادبى باشد تا بندگانِ خود را به آن ادب ، مودَّب کند، و به آنها بیاموزاند تا در اعمال و افعال و گفتارهایشان این ادب را رعایت نموده ، آنها را با نام وى آغاز نموده و نشانِ وى را به آن بزنند، تا عملشان خدائى شده و صفات و ویژگی‌های اعمال خدا را داشته باشد. <ref>طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۱۵.</ref>

مطلب پایانی تفسیر المیزان اختصاص دارد به روایتی از امام صادق(ع) که چون آیه ۱۳۵ سوره آل عمران نازل شد (وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ){{یادداشت| و آنان كه چون كار زشتى كنند، يا بر خود ستم روا دارند، خدا را به ياد مى‌آورند و براى گناهانشان آمرزش مى‌خواهند.}} [[ابلیس]] [[شیطان|شیاطین]] را فراخواند و از آنها برای مقابله با این آیه( و بی توجهی بندگان به استغفار پس از گناهان) چاره خواست و هر کس پیشنهادی داد تا این که وسواس [[خناس]] گفت: من از عهده این آیه برمی‌آیم این گونه که به فرزندان [[آدم (پیامبر)|آدم]] وعده می‌دهم و با آروزهای (دور و دراز) فریبشان می‌دهم و چون مرتکب گناه و اشتباه شدند استغفار را ازیادشان می‌برم. ابلیس به او گفت تو تا [[قیامت]] مأمور این آیه هستی. <ref>طباطبایی، المیزان، ج۲۰، ص۳۹۸.</ref> {{یادداشت|أعِدهم وأُمَنّيهِم حتى يواقعوا الخطيئة ـ فإذا واقعوا الخطيئة أنسيتُهم الاستغفار ـ فقال : أنتَ لها فَوَكله بها إلى يوم القيامة.}}

ناشران مختلفی تـفسیر‌ المیزان را چاپ کرده‌اند، از جمله:

*بیروت، [[مؤسسة الاعلمی للمطبوعات]]: این انتشارات دوبار المیزان را به چاپ رسانده است. چاپ اول در ۲۰ جلد و چاپ دوم آن با کمی پاورقی و اضـافه دو جـلد فهارس.  

*قـم، مـؤسسه‌ی‌ مطبوعاتی اسماعیلیان: افست از چاپ اول بیروت

*قم، دفتر‌ نشر‌ اسلامی وابـسته بـه [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]]: افست از چاپ اول بیروت<ref>هاشم‌زاده، «کتاب‌شناسی المیزان و علامه»، ص۱۹۰.</ref>

== ترجمه ها ==

این تفسیر تاکنون به زبان‌های گوناگونی از جمله فارسی، انگلیسی، اردو، ترکی،اسپانیولی و اندونزیایی ترجمه شده است.<ref>هاشم زاده، «کتاب شناسی المیزان و علامه»، ص۱۹۰</ref>

ترجمه فارسی کتاب ابتدا توسط جمعی از فضلا و مدرسین [[حوزه علمیه قم در دوره معاصر|حوزه علمیه قم]] از جمله [[ناصر مکارم شیرازی]]، [[محمد تقی مصباح یزدی]]، [[سید محمدباقر موسوی همدانی]]، [[عبدالکریم نیری بروجردی]] و... در ۴۰ مجلد صورت گرفت، ده جلد اول این ترجمه در انتشارت دارالعلم قم و سى جلد بعد در انتشارات محمدى منتشر شد. پس از آن همین ترجمه توسط بنیاد علمى و فکرى علامه طباطبایى با همکارى مؤسسه نشر فرهنگى رجاء و مؤسسه امیرکبیر در بیست جلد دو بار در سالهای ۱۳۶۳ و ۱۳۶۴ چاپ شد.<ref>هاشم زاده، «کتاب شناسی المیزان و علامه»، ص۱۹۰</ref>

از آنجا که نیمی از کتاب به قلم سید محمدباقر موسوی همدانی ترجمه شده بود، به توصیهٔ علامه طباطبایی، برای یکدست شدن، ترجمه باقی مجلدات کتاب یک بار دیگر به وسیلهٔ ایشان به زبان فارسی برگردانده شد. این اثر توسط دفترانتشارات اسلامى (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به [[جامعه مدرسین]] حوزهٔ علمیهٔ قم) مکرر به چاپ رسیده است.<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، ص۷۷۰</ref>

۶ جلد از تفسیر المیزان توسط [[سید سعید اختر رضوی]] و با حمایت [[موسسه جهانی خدمات اسلامی]] به انگلیسی ترجمه شد، اما با وفات مترجم کار این ترجمه که تا بخشی از جلد ۷ المیزان به پیش رفته بود متوقف شد و موسسه مذکور اتمام جلد ۱۳ ترجمه المیزان که ترجمه نیمی از جلد ۷ متن عربی بود به فرزند او محمد اختر رضوی سپرد. در حال حاضر این ترجمه تا جلد ۱۳ منتشر شده است که تا آیه ۸۳ سوره انعام را در بر می گیرد.<ref>[http://www.wofis.com/Publications.aspx?bookID=8&partID=57 پایگاه موسسه جهانی خدمات اسلامی]، بازیابی: ۱ تیر ۱۳۹۸ (۲۲ ژوئن ۲۰۱۹)</ref>

===ترجمه اندونزیایی===

* [[شهید مطهری]]: من می‏ توانم ادعا کنم که این تفسیر از جنبه‏ های خاصی، بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنّی از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است.<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ۲۵، ص۴۲۹</ref>

* [[حسن زاده آملی]]:این تفسیر شهر حکمت و مدینه فاضله‌ای است که در آن از بهترین و بلندترین مباحث انسانی و شعب دینی از عقلی و نقلی بحث شده است.

* [[محمد هادی معرفت]]: این تفسیر گنجینه‌ای از اندیشه اسلامی است. نوآوری‌های قابل توجهی در آن مشاهده می‌شود... علامه در این اثر تحقیقات عمیق و عالی مطرح نموده که می‌تواند در اندیشه‌های علمی، [[فلسفی]] و اسلامی تحوّل به وجود آورد بنابراین بحث و پژوهش پیرامون آن از ضروریات [[حوزه‌های علمیه]] [[شیعه]] است.

* [[محمدی گیلانی]]: تفسیر المیزان فوق العاده است مؤلّفش برای توضیح و تفسیر [[قرآن]] کریم از قواعد عقلی استفاده نکرد بلکه بحث‌های فلسفی و روایی را در المیزان بهانه‌ای قرار داد تا بدین وسیله حقانیت این علوم را از طریق قرآن و زبان [[اهل بیت(ع)]] به اثبات برساند.<ref>«جوانه های جاوید (بررسی هایی درباره سبک های تفسیری علامه طباطبائی ره و شناخت نامه المیزان)»، ص۲۰و۲۱</ref>

*'''مفتاح المیزان:''' این فهرست تألیف علیرضا میرزا محمد می‌باشد و برای ترجمۀ ۴۰ جلدی فارسی که توسط بنیاد فکری و علمی علامه طباطبایی چاپ شده، تدوین شده است. این اثر در ۳ جلد تنظیم یافته و مرکز نشر فرهنگی رجاء در سال ۱۳۶۷هـ.ش آن را به طبع رسانید.<ref>«جوانه های جاوید (بررسی هایی درباره سبک های تفسیری علامه طباطبائی ره و شناخت نامه المیزان)»، ص۱۹</ref>

*'''راهنما و فهرست المیزان فی تفسیرالقرآن:''' این فهرست تألیف الیاس کلانتری است که برای ترجمه تفسیر المیزان نوشته شده و توسط عباس ترجمان به عنوان دلیل‌المیزان برای تفسیر عربی ترجمه شده است. اصل این اثر در قم و ترجمه عربی آن در بیروت چاپ شده است.<ref>«جوانه های جاوید (بررسی هایی درباره سبک های تفسیری علامه طباطبائی ره و شناخت نامه المیزان)»، ص۱۹و۲۰</ref>

*'''فهرست راهنماى موضوعى المیزان (عربى ـ فارسى):''' این اثر راهنماى موضوعات تفسیر و ترجمه المیزان منتشر شده از سوى دفتر انتشارات اسلامى (جامعه مدرسین) مى باشد.<ref>هاشم زاده، «کتاب شناسی المیزان و علامه»، ص۱۹۴</ref>

*«مختصر المیزان فی تفسیر القرآن» به زبان عربی فشرده ای از تفسیر المیزان تدوین سلیم الحسنی می باشد. این اثر در ۶۰۴ صفحه در بیروت به سال ۱۴۱۷هـ ق و نیز به در حاشیه قرآن به چاپ رسیده است.<ref>هاشم زاده، «کتاب شناسی المیزان و علامه»، ص۱۹۵</ref>

*کتاب نور من القرآن (المیزان المختصر فی التفسیر) خلاصه‌ای از تفسیر المیزان می‌باشد که کمال مصطفی شاکر آن را در یک جلد به زبان عربی تهیه کرده است. این اثر را فاطمه مشایخ با اضافاتی از اصل کتاب المیزان<ref>مشایخ، ترجمه خلاصه تفسیر المیزان، ۱۳۸۴ش، ص۴ (مقدمه مترجم).</ref> با نام ''خلاصه تفسیر المیزان علامه طباطبائی'' در چهار جلد به فارسی ترجمه کرده است. این کتاب در انتشارات اسلام به چاپ رسیده است.<ref>«جوانه های جاوید (بررسی هایی درباره سبک های تفسیری علامه طباطبائی ره و شناخت نامه المیزان)»، ص۲۰</ref>

*خلاصه دیگری نیز توسط آقای الیاس کلانتری به نام ''مختصر المیزان فی تفسیر القرآن'' به زبان عربی در ۶ جلد تهیه و توسط انتشارات اسوه در سال ۱۴۲۱ ه.ق به چاپ رسیده است.<ref>هاشم زاده، «کتاب شناسی المیزان و علامه»، ص۱۹۵</ref>

* تفسیر طهور(تفسیری پارسی و روان از قرآن کریم) موسسه فرهنگی جام طهور{{یادداشت| http://tahoor.com/fa/Home/Page/1}} برای آشنایی با معارف قرآن تفسیر ی فارسی، روان، مستند و متقن را بر اساس تفسیر المیزان تهیه کرده که ۶ جلد آن روانه بازار نشر شده است.<ref>تفسیر طهور، نشرجام طهور، چاپ اول۱۳۹۴ش.</ref>

این کتاب نوشته‌ی علی رمضان أوسی به زبان عربی تألیف و توسط آقای حسین میرجلیلی به فارسی ترجمه شد و با نام '' روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان '' توسط چاپ بین الملل در یک جلد منتشر شده است. در این کتاب ۴۰۰ صفحه‌ای روش علامه در تفسیر و ویژگیهای ''المیزان'' به صورت مفصل توضیح داده شده است.

'''تفاسیر''': [[تفسیر مفاتیح الغیب]] [[فخر رازی]]، [[تفسیر مجمع البیان]]، تفسیر ابن عباس، [[تفسیر کشاف]]، [[تفسیر طبری]]، [[تفسیر بیضاوی]]، تفسیر أبی السعود، [[تفسیر الدر المنثور]]، [[تفسیر روح المعانی]]، الجواهر (طنطاوی )، [[تفسیر المنار]]، [[تفسیر البرهان]]، [[تفسیر صافی]]، تفسیر نعمانی، [[تفسیر قمی]]، [[تفسیر نورالثقلین]]، برخی از کتاب‌های آیات الاحکام.

افزون بر کتاب‌های مذکور، صدها کتاب، مقاله و پایان نامه درباره این تفسیر و اندیشه‌های علامه در المیزان نوشته شده است.{{مدرک}}

* استادى، رضا، آشنایى با تفاسیر، تهران، نشر قدس، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.

* ایازی، سید محمدعلی، «اندیشه های اجتماعی در تفسیر المیزان»، در مجله بینات، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۸۱ش.

* «جوانه های جاوید (بررسی‌هایی درباره سبک‌های تفسیری علامه طباطبائی ره و شناخت‌نامه المیزان)»، در مجله پاسدار اسلام، شماره ۳۱۱، آبان ۱۳۸۶ش.

* ح‍س‍ی‍ن‍ی طه‍ران‍ی، سید م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن، م‍ه‍ر ت‍اب‍ان: ی‍ادن‍ام‍هٔ ع‍لام‍ه سید م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن طب‍اطب‍ایی، مشهد، انتشارات نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۶ق.

* طباطبایی، سید محمدحسین، ت‍ف‍س‍ی‍ر ال‍م‍ی‍زان، ت‍رج‍م‍هٔ سید م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر م‍وس‍وی ه‍م‍دان‍ی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۲ش.

* نقیب زاده، محمد، «مقایسه‌ی دو تفسیر علامه طباطبائی (المیزان و البیان)» در مجله معرفت، آبان ۱۳۹۳ش.

* [http://www.tebyan.net/download/تفسیر_کامل_المیزان_نسخه_2.3564.html دریافت کتاب برای گوشی همراه با پسوند jar] منبع: [http://www.tebyan.net/ سایت تبیان]