مناظره امام رضا با سلیمان مروزی: تفاوت میان نسخه‌ها

سلیمان گفت: «اراده» مثل سمع و بصر و علم است، حضرت فرمودند:

دوباره به حرف اوّل خود بازگشتى! بگو بدانم آیا سمع و بصر و علم، مصنوع‌‏اند؟ سلیمان گفت: نه. امام فرمودند: پس چطور اراده را نفى مى‌‏کنید و می‌گویید: اراده نکرده است و گاهى مى‌گویید: اراده کرده است؟ و حال‌آنکه خود مى‌گویید: «اراده»، ساخته و مفعول خداوند نیست؟ سلیمان گفت: این مثل این است که مى‌گوییم: گاهى مى‌داند و گاهى نمى‌داند. حضرت فرمودند: این دو یکسان نیستند؛ زیرا نفى معلوم، نفى علم نیست و حال‌آنکه نفى مراد (اراده شده)، نفى وجود «اراده» است؛ زیرا اگر چیزى اراده نشود، در واقع اراده‌‏اى وجود نداشته است؛ ولى گاه مى‌شود که علم وجود دارد، ولى معلوم وجود ندارد؛ مثل بصر (بینایى) که چه‌بسا انسان بینا است، ولى شی‏ء دیدنى وجود ندارد و علم وجود دارد، ولى معلوم وجود ندارد.

سلیمان گفت: خب، اراده مصنوع است. حضرت فرمودند: پس مُحدَث است و مانند سمع و بصر نیست؛ زیرا سمع و بصر مصنوع نیستند و این یکى مصنوع است. سلیمان گفت: اراده صفتى از صفات خداوند است که از ازل بوده است. امام فرمودند: پس انسان هم باید ازلى باشد؛ چون صفت او ازلى است. سلیمان گفت: نه، زیرا او آن صفت را نساخته است. حضرت فرمودند:

اى خراسانى، چقدر اشتباه مى‌کنى! آیا با اراده و گفته او، اشیاء ایجاد نمى‌‏شود؟ سلیمان گفت: نه. حضرت فرمود: پس اگر نه با اراده و مشیت و دستور خدا است و نه مستقیماً اشیاء را خلق مى‌کند، پس این موجودات چگونه ایجاد شده‌‏اند؟ خداوند برتر و والاتر از اینها است. سلیمان جوابى نداد.

حضرت فرمودند: در مورد این آیه شریفه: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِک قَرْیةً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها» (هرگاه اراده کنیم که شهر و سرزمینى را نابود سازیم، به مترفین آن دیار دستورى می‌دهیم و آنان در آنجا به فسق و فجور مى‏‌پردازند (اسراء، ۱۶))، آیا منظور از اراده‌کردن خداوند در این آیه، این است که خداوند اراده را ایجاد مى‌کند؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس اگر اراده را ایجاد مى‌‏کند، این گفته تو که مى‌‏گویى: اراده همان خداست و یا جزئى از اوست، باطل خواهد بود؛ زیرا خدا خود را ایجاد نمى‌کند و از حالت فعلى خود تغییر نمی‌نماید. خداوند والاتر از این است. سلیمان گفت: منظور خداوند این نیست که اراده‌‏اى ایجاد مى‌‏کند. حضرت فرمودند: پس منظورش چیست؟

گفت، منظورش این است که کارى انجام مى‌‏دهد. حضرت فرمودند: واى بر تو!

چقدر این مطلب را تکرار مى‌‏کنى؟ من که گفتم اراده محدث است، زیرا فعل و ایجاد شى‏ء محدّث است. سلیمان گفت: پس اصلاً معنایى ندارد. حضرت فرمودند: پس از نظر شما، خدا خود را وصف کرده و اراده را وصف خود قرار داده؛ اراده‏‌اى که معنى ندارد. پس اگر اراده نه معناى ازلى داشته باشد و نه معناى حادث، این حرف شما که مى‌‏گویید: «خداوند از ازل اراده مى‏‌کرده است»، باطل خواهد بود. سلیمان گفت: منظورم این است که اراده یکى از افعال ازلى خداوند است. حضرت فرمودند: آیا نمى‌‏دانى چیزى که ازلى است، نمى‌تواند در آنِ واحد، هم مصنوع باشد هم محدّث و هم قدیم و ازلى؟ سلیمان جوابى نداد.

سپس امام رضا علیه‌السّلام فرمودند: عیبى ندارد، سؤالت را تمام کن. سلیمان گفت: آیا اراده صفتى از صفات خداست؟ حضرت فرمودند: چقدر این مطلب را براى من تکرار مى‌‏کنى؟ صفتش محدَث است یا ازلى؟ سلیمان گفت:

محدَث است. حضرت فرمودند: پس اراده محدث است، اگر چه از صفات ازلى و ذاتى خداوند باشد؟ پس خداوند چیزى اراده نکرده است. حضرت علیه‌السّلام فرمودند: چیزى که ازلى باشد، مفعول و مصنوع نخواهد بود.

سلیمان گفت: اشیاء عین اراده نیستند (همان‌طور که ضرار مى‏گوید) و خداوند چیزى اراده نکرده است. حضرت فرمودند: وسوسه مى‌‏کنى. آیا چیزى را که آفرینش و ساخت آن را اراده نکرده، آفریده است؟ این حالت، حالت کسى است که نمى‌‏داند چه مى‌‏کند. خداوند از این سخن منزّه و برتر است.

مأمون گفت: واى بر تو اى سلیمان! چقدر این حرف غلط را تکرار مى‌‏کنى؟! این سخن را قطع کن و به سراغ مطلب دیگرى برو؛ چون نمى‌‏توانى جواب دیگرى بدهى. حضرت فرمودند: رهایش کن اى امیر مؤمنین. صحبتش را قطع نکن؛ چون آن را دلیل حقّانیت خود قلمداد مى‌‏کند. ادامه بده سلیمان. گفت: عرض کردم که اراده مثل سمع و بصر و علم است. حضرت فرمودند:

سلیمان گفت: یک معنى دارد. حضرت فرمودند: پس آیا معناى تمام اراده‌‏ها یک چیز است؟ سلیمان گفت: بله. حضرت فرمودند: پس اگر معناى تمام اراده‏‌ها یک چیز باشد، باید اراده قیام همان اراده قعود باشد و اراده زندگى نیز همان اراده مرگ. اگر اراده خداوند یک چیز باشد، هیچ‌کدام از مرادهاى خدا بر دیگرى تقدّم نخواهد داشت و هیچ‌یک با آن دیگرى تفاوت نخواهد کرد و همگى یک چیز خواهند بود. سلیمان گفت: معناها با هم متفاوت‌اند، حضرت فرمودند: خب، حالا بگو آیا مرید همان اراده است یا چیز دیگرى است؟

سلیمان گفت: او همان اراده است. حضرت فرمودند: پس از نظر شما، مرید باید مختلف باشد، چون او همان اراده است. سلیمان گفت: سرورم! اراده همان مرید نیست. حضرت فرمودند: پس اراده حادث است وگرنه لازم مى‌آید که چیز دیگرى همراه خداوند باشد. این مطلب را خوب بفهم و باز سؤالت را ادامه بده.

سلیمان (در حالى که گویى سخن خود را پس گرفته بود) گفت: نه، بلکه اسمى است از اسماء خدا، حضرت فرمودند: آیا خود چنین نامى بر خویش نهاده است؟ سلیمان گفت: نه او چنین نامى بر خود نگذاشته است. حضرت فرمودند: پس تو حق ندارى نامى بر او بگذارى که او خود با چنین نامى خود را نخوانده است. سلیمان گفت: ولى او خودش، خویش را مرید وصف کرده است. حضرت فرمودند: او که خود را مرید وصف نموده است، معنایش این نیست که خواسته بگوید: او اراده است و یا اینکه اراده نامى از نام‌هاى اوست. سلیمان گفت: چون اراده‌‏اش عین علم اوست. حضرت فرمودند: اى نادان، اگر خداوند به چیزى عالم است، آیا معنایش این است که آن را اراده کرده است؟! سلیمان گفت: بله البتّه. حضرت فرمودند: حال، اگر آن را اراده نکند، آیا بدین معنى است که بدان علم و آگاهى ندارد؟ سلیمان گفت: بله البتّه. حضرت فرمودند: از کجا چنین سخنى مى‏‌گویى؟ و چه دلیلى دارى بر اینکه اراده خدا عین علم اوست؟ و حال‌آنکه گاه مى‌‏شود خدا چیزى را مى‌‏داند، ولى ابداً آن را اراده نمى‌‏کند؛ از جمله این آیه شریفه: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَینا إِلَیک‏» (اگر بخواهیم، آنچه را بر تو وحى نموده‌‏ایم خواهیم برد (اسراء، ۸۶))؛ و خداوند مى‌‏داند چگونه آن را ببرد؛ ولى هرگز این کار را نخواهد کرد. سلیمان گفت: زیرا خدا از کار فارغ شده و دست‏ از کار کشیده و بر آنچه مقدّر فرموده، چیزى نخواهد افزود. حضرت فرمودند: این سخن یهود است. اگر حرف شما درست باشد، پس چگونه خداوند مى‌فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ‏» (مرا بخوانید تا خواسته‌‏هاى شما را اجابت کنم (مؤمن، ۶۰)) سلیمان گفت: منظورش این است که او بر این کار تواناست. حضرت فرمودند: آیا وعده‌‏اى مى‌‏دهد که به آن وفا نخواهد کرد؟! پس چطور فرموده است: «یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ» (هرآنچه بخواهد، در خلقت اضافه مى‌‏نماید (فاطر، ۱)) و نیز فرموده است: «یمْحُوا اللَّهُ ما یشاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکتابِ‏» (خداوند هرآنچه را بخواهد، محو مى‌‏کند و هرآنچه را بخواهد، ثابت مى‌نماید، و امّ‌الکتاب در نزد اوست (رعد، ۳۹)) حال، از کارها فارغ شده است؟! سلیمان جوابى نداشت.//

حضرت فرمودند: آیا خداوند مى‌داند که انسانى موجود خواهد شد و حال آنکه اراده نکرده است که ابدا انسانى خلق کند؟ و آیا خداوند مى‏داند که انسانى امروز مى‏میرد و حال آنکه اراده نکرده است که امروز بمیرد؟ سلیمان گفت: بله، حضرت فرمودند: پس آیا آنچه را که اراده کرده مى‏داند که موجود خواهد شد؟ یا آنچه را که اراده نکرده؟ سلیمان گفت: میداند که هر دو موجود خواهند شد، حضرت فرمودند: در این صورت او مى‏داند که یک انسان در آن واحد هم زنده است هم مرده، هم ایستاده است هم نشسته، هم نابینا است و هم بینا، و این محال است. سلیمان گفت: قربانت گردم، او مى‏داند که یکى از آن دو موجود خواهد شد، حضرت فرمودند: عیبى ندارد، حال کدامیک موجود مى‏شوند، آنچه را اراده کرده یا آنچه را اراده نکرده است؟! سلیمان گفت: آنچه را اراده کرده است، حضرت رضا علیه السّلام و مأمون و علماى حاضر در مجلس خندیدند، حضرت فرمودند: اشتباه کردى و گفته اوّل خودت را رها کردى، در اوّل گفته بودى که: «او مى‏داند که انسانى امروز خواهد مرد و حال آنکه او اراده نکرده است که امروز بمیرد و مخلوقاتى را خلق مى‏کند و حال آنکه خودش نمى‏خواهد آنان را خلق کند» پس وقتى که از نظر شما جایز نیست که علم به آنچه که اراده نکرده تعلّق گیرد پس فقطّ آنچه را اراده کرده مى‏داند.