خطبه ۸۰ نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها

در خطبه ۸۰ نهج البلاغه، [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] به کاستی‌های زنان در عقل، ایمان، و بهره اقتصادی اشاره کرده و مردم را حتی از پیروی کردن از زنان خوب نیز برحذر می‌دارد.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۵-۱۰۶.</ref> مکارم شیرازی معتقد است، زنان و مردان در ابعاد انسانی و الهی برابرند، اما برخی تفاوت‌های طبیعی موجب شده آنها در برخی احکام فرق داشته باشند که باید در مسائلی چون میراث و عهده‌داری منصب قضاوت به آنها توجه داشت.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۹۸.</ref> به گفته محمدکاظم طباطبایی، مؤلف کتاب منطق فهم حدیث، بیشتر زنان معنای ظاهری این خطبه را نادرست و بیشتر مردان آن را درست دانسته‌اند؛ در حالی که هر دوی آنان به دلیل تمایلات و خواسته‌های جنسیتی‌شان، به حقیقت دست نیافته‌اند.<ref>طباطبایی، منطق فهم حدیث، ۱۳۹۰ش، ص۴۱۹.</ref>

* '''بیان تفاوت‌های آفرینشی زن و مرد:‌''' این خطبه به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان اشاره دارد؛ به‌گونه‌ای که زنان احساسات و عواطفی قوی‌تری نسبت به مردان دارند، چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند.<ref>جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶.</ref> به گفته [[عبدالله جوادی آملی|عبدالله جوادی آملی]]، از مفسّران شیعه، آن عقلی که ممکن است در مرد بیش از زن باشد، عقل علوم سیاست و کارهای اجرایی است و اگر کسی در مسائل سیاسی و اجرایی عاقل‌تر و خردمندتر بود، نشانه برتری او و نزدیک بودنش به خدا نیست.<ref>جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۱.</ref> البته اینکه عقل زنان کمتر از مردان باشد، همیشه درست نیست؛ زنان باهوشی هم هستند که عقل‌شان بیشتر از مردان است.<ref>منتظری، درس‌هایی از نهج البلاغه، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۲۳۸.</ref> پژوهش‌گران متعددی این تفسیر را پذیرفته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۷۵؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۶۹-۷۰؛ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۷؛ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶؛ مخلصی، «سخن امام علی(ع) درباره زن و بازکاوی دیدگاه‌ها»، ص۱۵۱.</ref>

* '''ناظر بودن حدیث به واقعیات اجتماعی دوران جاهلیت:‌''' [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]] رهبر [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]]، احتمال داده، این روایت ناظر به ویژگی‌های زن در [[دوران جاهلیت]] باشد نه طبیعت زن. وی معتقد است زنان در زمان جاهلیت از نظر تربیت، قدرت اندیشه و ... پایین‌تر از مردان بودند و امام علی(ع) در این خطبه زنی را توصیف می‌کند که به‌تازگی از اسارت [[جاهلیت]] درآمده است.<ref>حسینی خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=20081 «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ در مسجد ابوذر تهران»]، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای.</ref>

* '''اشاره به عایشه:''' به نظر [[ابن ابی‌الحدید|ابن‌ابی‌الحدید]]، متکلم [[معتزله|معتزلی‌ِ]] اهل‌سنت و از مفسّران نهج البلاغه، این خطبه در تعریض به رفتار عایشه، بیان شده است.<ref>ابن‌ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۱۴.</ref> با این حال شوشتری، مؤلف بهج الصباغه، معتقد است اگر چه امام علی(ع) این خطبه را در مذمت عایشه خوانده است، اما این کلام به صورت عام بیان شده و شامل همه زنان می‌شود.<ref>شوشتری، بهج الصباغه، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۲۱۹.</ref>

* '''کلامی بر پایه جدل:''' ابوالقاسم علیدوست که سند این روایت را ضعیف می‌داند، معتقد است، از آنجا که روایت‌هایی با این مضمون در کتاب‌های معتبر اهل‌تسنن وجود دارد، برخی شیعیان با ذکر چنین روایتی، عملکرد برخی صحابه در پیروی کردن از یک زن (پیروی کردن از عایشه در جنگ جمل) را مخالف آموزه‌های آنان دانسته‌اند.<ref>علیدوست، [http://a-alidoost.ir/persian/lessons/23558/ «فقه القضاء (شرایط قاضی)»]، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.</ref>

* '''جعلی بودن خطبه:''' [[یوسف صانعی]] بر این باور است که احادیثی که بر کم بودن عقل زنان دلالت دارد، مخالف قرآن است و این روایت‌ها که در فقه اهل سنت ریشه دارد، برای مقابله با حضرت زهرا(س) جعل شده است.<ref>صانعی، «مصاحبه با مجله پیام زن»، ص۱۲، به نقل از: حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۰-۱۴۱.</ref>

در این خطبه، نماز‌نخواندن و روزه‌نگرفتن زنان در ایام حیض، نشانه نقصان ایمانِ آنها دانسته شده است.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.</ref> به گفته سید جمال‌الدین دین‌پرور، اگرچه زنان به سبب بروز مشکلاتی مانند عادت ماهیانه و وضع حمل، از انجام برخی عبادت‌ها محروم می‌شوند، ولی این نقص، مقدمه‌ای برای مادرشدنِ آنها است و با مادرشدن، نه تنها این کاستی جبران می‌شود، بلکه زن کمال بیشتری می‌یابد.<ref>دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۶.</ref> همچنین [[عبدالحسین خسروپناه]] معتقد است، اگرچه عمل عبادی در تقویت ایمان و ترک آن در تضعیف ایمان نقش دارد و به همین دلیل روزه‌نگرفتن و نمازنخواندن در وقت حیض، به‌ناچار کم‌شدن ایمان را در پی دارد، ولی در دین اسلام راه جبران هم برای این مشکل قرار داده شده است و زنان می‌توانند در مدت حیض، هنگام نماز بر سجاده بنشیند و با ذکر گفتن، آن را جبران کند.<ref>خسروپناه، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۳.</ref> برخی محققان نیز معتقدند کلمه ایمان در این روایت در معنای لغوی آن (آرامش داشتن) به کار رفته نه در معنای اصطلاحی (اعتقاد به خدا) آن؛ به این معنا که زنان به خاطر حیض شدن، ضعیف می‌شوند و آرامش روحی آنان کم می‌شود.<ref>افسردیر، و طاهره‌سادات طباطبایی امین، «معناشناسی ایمان در روایات ان النساء نواقص الایمان»، ص۶۷.</ref>

بر اساس این خطبه، از آنجا که زنان نصف مردان ارث می‌برند، از بهره‌مالی کمتری برخوردارند.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.</ref> با این حال، ارث‌بری کمتر زنان در نظام قانونی اسلام را عادلانه دانسته‌اند؛ زیرا زنان مسئولیت تأمین هزینه‌های زندگی را بر عهده ندارند و این مهم برعهده مردان است.<ref>دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ۳۰۶-۳۰۷.</ref> چنان‌که در حدیثی از امام رضا(ع) نیز علت کم‌بودن ارث زنان، مسئولیت نداشتن او در تأمین هزینه‌های زندگی و نیز گرفتن مهریه از شوهر دانسته شده است.<ref>شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۷۰.</ref>

امام علی(ع) در این خطبه مردان را از همه زنان، حتی زنان خوب، و نیز از پیروی‌کردن از آنها، حتی در کارهای خوب برحذر داشته است.<ref>نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.</ref> به گفته مکارم شیرازی، پیروی نکردن از کارهای خوبِ زنان به این معنا نیست که اگر زنان به کارهایی خوب دستور دادند، آن کار انجام نشود، بلکه به این معناست که مردان باید کار خوب را به خاطر معروف بودنش انجام دهند، نه به دلیل تسلیم شدنِ بی‌قید و شرط در برابر زنان.<ref>مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۹۲.</ref> همچنین گفته شده، برحذر داشتن امام علی از زنان خوب، به صورت مطلق نیست، بلکه علی(ع) این خطبه را به سبب جنگ‌افروزی‌ عایشه در جنگ جمل خوانده است، تا مردم را از پیروی او بازدارد.<ref>گروهی از نویسندگان، شبهات زن در نهج البلاغه، ۱۴۰۱ش، ص۱۰۸.</ref>