سنت الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

سنت‌های الهی را به‌معنای روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند دانسته‌اند که امور عالم بر پایه آنها اداره می‌شود.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۹؛ صدر، سنتهای تاریخ در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۲.</ref> این سنت‌ها از جهت تنوع روش‌ها و گستردگی به قدری فراگیرند که هیچ موجودی از شعاع سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او حکومت می‌کند.<ref>آقاجانی، ویژگی‌ها و انواع سنت‌های الهی در تدبیر جوامع، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.</ref>

سنن الهی را از آموزه‌های مهم و راهبردی اسلام دانسته‌اند که جایگاه مهمی در جهان‌بینی و نظام ارزشی اسلام دارد.<ref>افضلی،‌ «مدیریت اسلامی، مدیریت مبتنی بر سنت‌های الهی»، ص۸.</ref> به گفته جوادی آملی شناخت سنت‌های الهی در چهره‌های گوناگون سیاسی،‌ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مانند آن ظهور می‌یابد و کارآمد است<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۶.</ref>  و شایسته آن است که دانشی مستقل برای آن سامان داده شود.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۶.</ref> و ادعا شده است که چنین دانشی بر هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی،‌ انسان‌شناسی و روش‌شناسی علمی تأثیر می‌گذارد.<ref>افضلی،‌ «مدیریت اسلامی، مدیریت مبتنی بر سنت‌های الهی»، ص۱۷.</ref>

محققان مسلمان، کشف سنت‌های الهی در زندگی بشر را در جهت معنایابی برای حوادث در طول زندگی ضروری دانسته و معتقدند آگاهی از سنت‌های الهی به عنوان قوانین ثابت، قدرت پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی را به انسان داده و آثار تربیتی بسیاری دارد.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱.</ref> به گفته [[سید محمدباقر صدر|محمدباقر صدر]] فقیه و متفکر شیعه، انسان برای آن‌که بتواند بر سرنوشت خود حاکم باشد باید سنت‌های الهی را بشناسد و بتواند در این قوانین نفوذ کند.<ref>صدر، سنت‌های تاریخ در قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۷۸-۷۹.</ref> و هم او بر این باور است که توجه به این قوانین به صورت مستقیم در تغییر و دگرگون سازی عملی جامعه و فرد بسیار مؤثر است.<ref>صدر، سنت‌های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۸۲.</ref>

در قرآن وآژه سنت به صورت صریح شانزده بار و در یازده سوره به کار رفته است<ref>روحانی،‌ «سنت‌های الهی در قرآن»، ص۱۰۲.</ref> که دو بار آن به صورت جمع (سُنَن) است<ref>محمدی گیلانی، قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر، ۱۳۸۵ش، ص۴۹.</ref> و گاه به خدا نسبت داده شده و گاه به انسان‌ها.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۰.</ref> اما شناخت سنت‌های الهی در قرآن با واژگانی چون «أمر»، «إراده»، «قُول»، «حُکم»، «جَعل»، «کَتَبَ»، «فَرَضَ»، «قضا»، «قَدَر» نیز مرتبط است.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۴۵.</ref> و حتی ادعا شده است که ۹۰درصد آیات قرآن ناظر به سنت‌های الهی هستند.<ref>افضلی،‌ «مدیریت اسلامی، مدیریت مبتنی بر سنت‌های الهی»، ص۱۸.</ref> به گفته برخی نویسندگان مطالعه سنت‌های الهی، خصوصاً سنت‌های اجتماعی بستر مناسبی برای یافتن وجهی دیگر از [[اعجاز قرآن|اعجاز قرآن]] است.<ref>دیالمه، بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم، ۱۳۹۵ش، ص۲۰۸؛

ایروانی، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/16315/اعجاز-قرآن-در-سنت‌های-اجتماعی اعجاز قرآن در سنتهای اجتماعی].</ref>  

برخی از محققان معتقدند که همنشینی مکرر واژه «سنت» با واژه‌های «قَبل» و «اوّلین» در قرآن، به این معنا اشاره دارد که آنچه بر گذشتگان جاری بوده، غیرقابل تغییر بوده و عیناً بر آیندگان نیز جاری خواهد شد.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۴.</ref> از این رو قرآن در آیاتی مثل [[آیه ۱۳۷ سوره آل عمران]]، توصیه می‌کند که مردم در زمین سیر کرده و با نظر به عاقبت پیشینیان، سنتهای الهی را کشف کنند.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۹.</ref> [[عبدالله جوادی آملی]]، فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی نیز قابل شناسایی می‌داند.<ref>جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۷.</ref>  

به گفته مطهری آنچه نظام جهان و قانون اسباب خوانده می‌شود در زبان دین سنت الهی نامیده شده است<ref>مطهری، عدل الهی، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۱.</ref> و به گفته مصباح یزدی سنت‌های الهی همان روش‌هایی هستند که خداوند با آن‌ها عالم و آدم را تدبیر می‌کند<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۰۹.</ref>

سنت‌های الهی آن بخش از تدبیر و سازمان‌دهی خداوند است که استمرار و تکرار داشته و غیرقابل تبدیل و تحویل است و شامل همه موجودات از جمله زندگی فردی و اجتماعی انسان است.<ref>حامدمقدم، سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم، ۱۳۸۷ش، ص۱۳-۱۴.</ref>

==ویژگی سنت‌های الهی==

بر اساس تفسیر پژوهش‌گران مسلمان از آیات قرآن، سنت‌های الهی ناظر به این‌جهان (و نه آخرت) و در راستای تأمین صلاح حقیقی انسان هستند،<ref>حامدمقدم، سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم، ۱۳۸۷ش، ص۱۶.</ref> فراگیر و جامع‌اند و نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناء بر نمی‌دارند.<ref>فرزند حی و دیگران، «سنن اجتماعی در قرآن»، ص۱۲۰.</ref> و نیز بی‌طرف و ضابطه‌مند هستند و هر جامعه‌ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود بکار بسته و هر که از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد؛ نظیر شکست مسلمانان در [[غزوه احد|جنگ احد]].<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱–۱۲۵</ref>  هم‌چنین سنت‌های اجتماعی خداوند تبدیل و تحویل‌ناپذیرند، با [[اصل علیت]] سازگاری دارند و حتمی هستند.<ref>فرزند حی و دیگران، «سنن اجتماعی در قرآن»، ص۱۲۰-۱۲۱.</ref>

نویسندگان مسلمان با توجه به [[آیه ۴۳ سوره فاطر]]، گفته‌اند سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱–۱۲۵</ref> از نظر [[مرتضی مطهری]]، متفکر و روحانی شیعه، عدم تبدیل بدان معنا است که نَسخ نشده و سنت دیگری جای آن را نمی‌گیرد و عدم تبدیل آن است که در اجزاء آن تغییر صورت نمی‌پذیرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۶۸ش، ج ۱، ص۱۳۵.</ref> [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، مفسر و فیلسوف شیعه، بر این باور است که تبدیل سنّت این است که [[عافیت]] و [[نعمت]] به جای عذاب واقع گردد و تحویل سنّت آن است که [[عذاب الهی|عذاب]] از قومی به قومی دیگر منتقل شود.<ref>علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج ۱۷، ص۵۸.</ref>

درباره رابطه سنت‌های الهی با هم گفته‌اند سنت‌های الهی با یکدیگر پیوند و ارتباط دارند و گاه یکی سبب ایجاد دیگری می‌شود یا یک سنت در کنار سنت دیگر جاری می‌شود.<ref>حامدمقدم، سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۶.</ref> چنان‌که گفته شده ۹ سنت با سنت آزمایش در ارتباط هستند.<ref>سلیمانی، «سنت آزمایش در منظومه هستی از منظر قرآن»، ص۱۰۸.</ref> و نیز همه سنت‌ها با سنت اختیار و مسئولیت انسان همراه هستند<ref>حامدمقدم، سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۹.</ref> و همه آن‌ها نیز در راستای سنت پیروزی حق بر باطل و جانشینی ایمان به جای کفر است.<ref>حامدمقدم، سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۹.</ref>

گاه ممکن است یک سنّت تحت حاکمیت سنّت دیگری قرار گیرد بنابر این تا زمانی که شروط لازم برای یک سنّت حاکم برقرار است سنّت محکوم اجرایی نمی‌شود. همین رابطه نشان‌گر گونه‌ای هماهنگی بین سنت‌ها است.<ref>سلیمانی، «سنت آزمایش در منظومه هستی از منظر قرآن»، ص۱۰۴.</ref> طباطبائی در توضیح آیه ۲۷ سوره شوری از سنتی به نام [[سنت اصلاح]] نام می‌برد، و تصریح می‌کند که گاه ممکن است سنتی بر سنت دیگر غلبه کند. مثلا سنت اصلاح اقتضا می‌کند که شخصی ثروت فراوانی نداشته باشد، ولی ممکن است همان شخص مشمول سنت امتحان یا استدراج شود و خداوند ثروت زیادی در اختیار او قرار دهد.<ref>طباطبائی،‌ المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶-۵۷.</ref>

===مجرای سنت‌های الهی===

به گفته مصباح یزدی فیلسوف و مفسر شیعه، چنین نیست که سنت‌های الهی همیشه مستقیما و بدون واسطه از خدا صادر شود بلکه گاه سنت‌ها با اسباب طبیعی یا فوق طبیعی اجرا می‌شوند<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۰.</ref> به همین دلیل در قرآن، اجرای سنت‌های الهی، گاهی همچون [[آیه ۲۳ سوره فتح]] به خود خداوند نسبت داده شده، گاهی همچون [[آیه ۷۷ سوره اسراء]] به پیامبران و گاهی نیز همچون [[آیه ۱۳ سوره حجر]] به مردم.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱.</ref>

 

برخی نیز گستره مجاری سنت الهی را شامل تمام اسباب طبیعی و فوق طبیعی می‌دانند که [[مشیت]] و [[اراده الهی|اراده خداوند]] به نحو مستقیم یا غیر مستقیم از آن جاری می‌شود.<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۲۲۱.</ref> [[محمدتقی مصباح یزدی|مصباح یزدی]]، معتقد است خداوند همه سنت‌های جاری در هستی را از آن جهت به خود نسبت داده است تا انسان‌ها را با [[توحید افعالی]] بیشتر آشنا سازد.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۱۳۹۱ش، ص۴۲۶.</ref>

==اقسام سنت‌های الهی==

برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، به دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی تقسیم کرده‌اند<ref>سلیمی، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12367/سنت-های-الهی-در-قرآن سنت‌های الهی در قرآن]، ص۲۵.</ref> برخی از محققان در تقسیمی دیگر، سنت‌های الهی را ابتدا به سنت‌های تکوینی و سنت‌های تشریعی تقسیم کرده و در سنت‌های تشریعی که ناظر بر نظام انسانی است به دو دسته سنت‌های فردی و سنت‌های اجتماعی اشاره دارند.<ref>محصص، [https://ensani.ir/fa/article/375681/سنت-الهی-و-قلمرو-کیفر-گروهی سنت الهی و قلمرو کیفر گروهی]، ص۲۴۹.</ref> مصباح یزدی نیز سنت‌های دنیایی خداوند را به سنت‌های فردی و اجتماعی تقسیم کرده است.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۰-۴۱۱.</ref>  

گفته شده سنت‌های تشریعی مبتنی بر سنت‌های تکوینی هستند و از دل آن‌‌ها استخراج می‌شوند و نمی‌توان سنت‌های تشریعی را خارج از سنت‌های تکوینی لحاظ کرد.<ref>افضلی،‌ «مدیریت اسلامی، مدیریت مبتنی بر سنت‌های الهی»، ص۱۵.</ref> مثل این که خداوند سود حاصل از ربا را تکوینا در محاق می‌برد و این سنت با سنت تشریعی حرام‌بودن [[ربا]] است.<ref>افضلی،‌ «مدیریت اسلامی، مدیریت مبتنی بر سنت‌های الهی»، ص۱۵.</ref>

===سنت‌ مطلق و سنت مشروط===

سنت‌های دنیوی را به سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند. منظور از سنت‌های مطلق، سنت‌هایی است که خداوند آن‌ها را بدون پیش‌شرط جاری می‌کند و اجرای آن وابسته به رفتار انسان‌ها نیست.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۱.</ref> نظیر [[هدایت تشریعی|سنت هدایت عام انسان‌ها]]، مطابق با آیاتی مثل [[۳۶ سوره نحل]]<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۲.</ref> و [[سنت امتحان|سنت امتحان مردم]]، بر اساس آیاتی مثل [[آیه ۱۵۵ سوره بقره]].<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۴.</ref>

منظور از سنت‌های مشروط نیز سنت‌هایی است که در قبال عملکرد انسان جاری می‌شود؛<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۹.</ref> نظیر [[سنت نصرت مؤمنان]]، که در [[آیه ۴۷ سوره روم]] آمده است و [[سنت استخلاف]] که در [[آیه ۵۴ سوره مائده]] و [[آیه ۳۸ سوره محمد]] بدان اشاره شده است.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۸–۱۳۴.</ref> به گفته مصباح یزدی فراگیرترین سنت مشروط، [[سنت امداد]] است که هم شامل اهل حقّ است هم اهل باطل، و هر کسی که در هر مسیری گام بردارد خداوند زمینه‌های پیشرفت را برایش فراهم می‌کند.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۱۹.</ref> این سنت از آیه [[۲۰ سوره شوری]] و [[آیه ۲۰ سوره اسراء]] فهمیده می‌شود.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۰.</ref>

سنت [[مکافات عمل]] یا بازتاب اعمال<ref>فرزند حی و دیگران، «سنن اجتماعی در قرآن»، ص۱۳۰.</ref> نیز از سنت‌های الهی است که طباطبائی در ذیل تفسیر [[آیه ۳۰ سوره شوری]] نخست آن را سنتی ناظر به اجتماع می‌داند و سپس این احتمال را مطرح می‌کند که می‌توان آیه را ناظر به فرد نیز دانست.<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۹-۶۰.</ref>

مصباح یزدی سنت‌های مشروط را در یک تقسیم‌بندی به دو بخش سنت‌های مخصوص اهل حق و سنت‌های مخصوص اهل باطل تقسیم کرده است و سنت‌های ناظر به اهل حق را در سه عنوان ازدیاد نعمت‌های معنوی و اخروی، ازدیات نعمت‌های دنیوی، و پیروزی بر دشمنان جای داده و این سه را نیز در ذیل عنوان افزایش نعمت می‌داند که از آیه «[[آیه ۷ سوره ابراهیم|لَئِن شَكَرۡتُمۡ لَأَزِيدَنَّكُمۡ]]» استفاده می‌شود.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۲۱.</ref>

مصباح یزدی هم‌چنین با استفاده از آیات متعدد قرآن سنت‌های مشروطی که مخصوص اهل باطل هستند را نیز در هشت سنت دسته‌بندی کرده است که عبارتند از: افزایش گمراهی، [[تزیین اعمال]] بر اساس [[آیه ۱۰۸ سوره انعام]]،<ref>علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.</ref> [[استدراج|املاء و استدراج]]، [[سنت امهال|امهال]]،‌ شکست از دشمنان، ابتلا به مصائب، تسلط مجرمان و مُترَفان، و [[عذاب استیصال|استیصال]].<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ در قرآن،‌ ۱۳۹۱ش، ص۴۳۲.</ref>

به گفته [[محمد محمدی گیلانی|محمدی گیلانی]] الاهی‌دان و فقیه شیعه، بر اساس آیات قرآن مادر سنت‌های الهی (اُمُّ السُّنَن) سنتی است که از [[آیه ۱۱ سوره رعد]] استفاده می‌شود و رابطه بین باورها و رفتارهای جوامع با اوضاع زندگی آن‌ها را بیان می‌کند.<ref>محمدی گیلانی، قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر، ۱۳۸۵ش، ص۷۷.</ref> [[سنت تغییر]]، تغییر سرنوشت امتها یا استمرار نعمتها برای ایشان را پیامد رفتارهای خودشان می‌داند وگرنه خداوند از جانب خود نعمتی را بر امتی پایان نمی‌بخشد.<ref>صدری فر، [https://ensani.ir/fa/article/401362/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D9%81%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D9%86%D تحلیل، مقایسه و نقد دیدگاه مفسران دربارهٔ «سنّت تغییر»]، ص۹۶.</ref> این سنت از [[آیه ۵۳ سوره انفال]] نیز برداشت می‌شود.<ref>محمدی گیلانی، قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر، ۱۳۸۵ش، ص۷۷؛ صدری فر، [https://ensani.ir/fa/article/401362/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D9%81%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D9%86%D تحلیل، مقایسه و نقد دیدگاه مفسران دربارهٔ «سنّت تغییر»]، ص۹۶.</ref>

*سنت اتمام حجت: بدین معنا که خداوند مردم را بی‌خبر و قبل از [[اتمام حجت]] به جهت ظلمشان هلاک نمی‌سازد. (مطابق با [[آیه ۱۳۱ سوره انعام]] و [[آیه ۱۵ سوره اسراء]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.</ref>

*[[سنت عذاب]]: بدین معنا که افراد و جوامع ظالم، بر اثر ناسپاسی، دچار هلاکت و [[عذاب الهی]] خواهند شد. (مطابق با [[آیه ۵۹ سوره کهف]]، [[آیه ۱۱ سوره انبیاء]]، [[آیه ۱۱۷ سوره هود]]، [[آیه ۱۱۲ سوره نحل]]).<ref>دایرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص۲۶۳.</ref>

*[[سنت اصلاح]]: بدین معنا که خداوندروزی هر کس را طبق حالش به او عطا می‌کند.(مطابق با [[آیه ۲۷ سوره شوری]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref> و اگر در مواردی، روزی طاغیان در این دنیا زیاد است، به جهت حاکم شدن سنت‌های دیگری چون سنت امتحان و استدارج است.<ref>علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref>

*[[سنت مداوله]]: به معنای گردش روزگار میان انسانهاست به نحوی که یکی پس از دیگری به بهره‌های حیات مادی رسیده و دیگری کنار می‌رود.<ref>دیالمه، [https://ensani.ir/fa/article/361268/بررسی-سنت-اجتماعی-مداوله-و-اهداف-آن-در-قرآن- بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم]، ص۲۱۱.</ref>

برخی سنت‌های الهی دیگر عبارتند از: سنت الهی در اسباب و مسببات، [[سنت مکر]]، سنت الهی دربارهٔ رزق بندگان، سنت الهی دربارهٔ [[ایمان]]، [[تقوا]] و [[عمل صالح]]، سنت ترف و مترفین و….<ref>نگاه کنید به خرمشاهی، بهاء الدین. دانشنامهٔ قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۲۲۱–۱۲۳۱.</ref>

===مهدویت، تبلور سنت‌های الهی===

برخی از محققان بر این باورند که [[مهدویت|مهدویت]] در عقاید مسلمانان با مسئله سنت‌های الهی رابطه تنگاتنگ داشته و در دل خود تلفیقی از تحقق چندین سنت الهی است که عبارتند از: سنت پیروزی نهایی حق بر باطل، سنت جانشینی مستضعفان بر زمین (مطابق با [[آیه ۵ سوره قصص]])، سنت نجات مؤمنان، حاکمیت صالحان مطابق با [[آیه ۱۰۵ سوره انبیاء]] و [[آیه ۵۵ سوره نور]]،  سنت تعلق آینده به پرهیزکاران، و سنت غلبه اسلام بر سایر ادیان که در [[آیه ۳۳ سوره توبه]] و [[آیه ۲۸ سوره فتح|۲۸ سوره فتح]]<nowiki/>استفاده می‌شود.<ref>فاضلیان، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12945/پیوند-سنت‌های-الهی-با-مهدویتپیوند سنت‌های الهی با مهدویت].</ref>

برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و [[حدیث|روایات]] در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، [[غیبت امام مهدی(عج)|غیبت امام زمان(عج)]] و [[انتظار فرج]] دانسته‌اند.<ref>فرهمند، [https://ensani.ir/fa/article/78307/مهدویت-و-سنّت-های-الهی-در-قرآن مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن]، ص۱۲۷–۱۵۴.</ref>