کاربر ناشناس
خراسان بزرگ: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Fayaz جز (حذف و کوتاه کردن مطالب←حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل) |
imported>Fayaz جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
'''خراسان''' سرزمینی تاریخی در پیش و پس از ظهور اسلام است که شهرهای آن اینک منطبق بر قسمت هایی از مشرق [[ایران]] و [[ترکمنستان]]، غرب و شمال [[افغانستان]] و جنوب [[ازبکستان]] است. خراسان بتدریج در نیمه دوم اولین قرن قمری، به سلطه مسلمانان درآمد. چهار ربع خراسان به مرکزیت [[مرو]]، [[بلخ]]، [[هرات]] و [[نیشابور]] بود که هر کدام از شهرهای بزرگ جهان اسلام به حساب می‌آمدند. | '''خراسان''' سرزمینی تاریخی در پیش و پس از ظهور اسلام است که شهرهای آن اینک منطبق بر قسمت هایی از مشرق [[ایران]] و [[ترکمنستان]]، غرب و شمال [[افغانستان]] و جنوب [[ازبکستان]] است. خراسان بتدریج در نیمه دوم اولین قرن قمری، به سلطه مسلمانان درآمد. چهار ربع خراسان به مرکزیت [[مرو]]، [[بلخ]]، [[هرات]] و [[نیشابور]] بود که هر کدام از شهرهای بزرگ جهان اسلام به حساب می‌آمدند. | ||
خراسان از اواخر حکومت بنی‌امیه، به محل هجرت و فعالیت برخی علویان، فرقه‌های شیعیان و طرفداران آنان بدل گشت. شبکه خراسانی داعیان و پیروان [[عبدالله بن محمد حنفیه]] (درگذشت ۹۸ق) | خراسان از اواخر حکومت بنی‌امیه، به محل هجرت و فعالیت برخی علویان، فرقه‌های شیعیان و طرفداران آنان بدل گشت. شبکه خراسانی داعیان و پیروان [[عبدالله بن محمد حنفیه]] (درگذشت ۹۸ق)، [[قیام یحیی بن زید]] (۱۲۵ق) و قیام [[ابومسلم خراسانی]] (۱۲۹ق) از نخستین این حرکتها بود. | ||
==محدوده== | ==محدوده== | ||
خراسان در زبان قدیم پارسی به معنای خاور (شرق) زمین است. خراسان در زمان [[ساسانیان]] و اوایل دوره اسلامی، اغلب به منطقه‌ای بزرگ اطلاق می‌شد که از شرق کویر لوت تا کوه‌های هند و از شمال قُهستان تا شمال ماوراءالنهر را شامل می‌شد. این | خراسان در زبان قدیم پارسی به معنای خاور (شرق) زمین است. خراسان در زمان [[ساسانیان]] و اوایل دوره اسلامی، اغلب به منطقه‌ای بزرگ اطلاق می‌شد که از شرق کویر لوت تا کوه‌های [[هند]] و از شمال [[قهستان|قُهستان]] تا شمال [[ماوراء النهر|ماوراءالنهر]] را شامل می‌شد. این گستره در قرون میانی، از شمال به ماوراءالنهر و از شرق به ارتفاعات مرکزی افغانستان ([[هزارستان]]) در شرق محدود بود. گاهی نیز رود آمو (جیحون) مرز خراسان با ماورءالنهر به حساب می‌آمد.<ref>لسترنج، جغرافیای تاریخی، ۱۳۶۴ش، ص۴۰۸.</ref> برخی از شهرها مانند [[بخارا]] و [[سمرقند]] هم جزء خراسان و هم جزء ماوراءالنهر به شمار می‌رفت. | ||
==پیش از اسلام== | ==پیش از اسلام== | ||
خراسان در زمان [[ساسانیان]] یکی از چهار ولایت بزرگ قلمرو آنان بود که اسپهبدی از مرو بر آن حکومت می‌کرد. تعدادی از حاکمان و شاهزادگان محلی آن منطقه، باج گزار ساسانیان بودند.{{مدرک}} در دورهٔ ساسانی، خراسان به چهار قسمت یا ربع تقسیم می‌شد و چهار مرزبان داشت.<ref>ر.ک:ابن خرداذبه، ص۱۸؛ لسترنج، ص۳۸۲</ref> هر ربع به نام کرسی آن معروف بود: [[نیشابور]]، [[مرو]]، [[هرات]] و [[بلخ]]<ref>ر.ک:اصطخری، ص۲۵۳ـ۲۵۴؛ ابن حوقل، ص۳۱۰؛ مقدسی، ص۲۹۴ـ۲۹۵؛ حمداللّه مستوفی، ص۱۴۷، ۱۵۱، ۱۵۵ـ۱۵۶</ref> | خراسان در زمان [[ساسانیان]] یکی از چهار ولایت بزرگ قلمرو آنان بود که اسپهبدی از مرو بر آن حکومت می‌کرد. تعدادی از حاکمان و شاهزادگان محلی آن منطقه، باج گزار ساسانیان بودند.{{مدرک}} در دورهٔ ساسانی، خراسان به چهار قسمت یا ربع تقسیم می‌شد و چهار مرزبان داشت.<ref>ر.ک:ابن خرداذبه، ص۱۸؛ لسترنج، ص۳۸۲</ref> هر ربع به نام کرسی آن معروف بود: [[نیشابور]]، [[مرو]]، [[هرات]] و [[بلخ]]<ref>ر.ک:اصطخری، ص۲۵۳ـ۲۵۴؛ ابن حوقل، ص۳۱۰؛ مقدسی، ص۲۹۴ـ۲۹۵؛ حمداللّه مستوفی، ص۱۴۷، ۱۵۱، ۱۵۵ـ۱۵۶</ref> | ||
==حاکمیت و هجرت مسلمانان== | ==حاکمیت و هجرت مسلمانان== | ||
نبرد یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی با اعراب مسلمان، باعث شد که سپاهیان مسلمان به خراسان برسند.<ref>غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۱-۱۴۱.</ref> حاکمیت [[مسلمانان]] بر خراسان، در | نبرد یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی با اعراب مسلمان، باعث شد که سپاهیان مسلمان به خراسان برسند.<ref>غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۱-۱۴۱.</ref> حاکمیت [[مسلمانان]] بر خراسان، در نیمه دوم قرن اول قمری، با انتصاب حاکمانی همچون [[زیاد بن ابیه]]، [[مُهلَّب بن ابی صُفرة]] و [[قُتیبة بن مسلم]] تقویت شد.{{مدرک}} بسیاری از قبایل عرب، شروع به مهاجرت به [[نیشابور]]، [[طوس]]، [[مرو]] و [[هرات]] کرده و با ازدواج با زنان محلی، روابط و منافع محلی پیدا کردند. تا سال ۱۱۲ق، در خراسان چهل هزار [[مسلمان]] وجود داشت که بیشتر آنان عرب بودند.{{مدرک}} اما با این روند مهاجرت، رقابت‌ها و درگیری‌های قبیله‌ای [[عدنانیان|عدنانی]] ـ [[قحطانیان|قحطانی]] از [[شام]] و [[عراق]] به خراسان منتقل شد.{{مدرک}} | ||
[[پرونده:نقشه سرزمینهای خلافت شرقی در دوره عباسیان.jpg|بندانگشتی|محدوده خراسان و ولایات همسایه در زمان بنی عباس]] | [[پرونده:نقشه سرزمینهای خلافت شرقی در دوره عباسیان.jpg|بندانگشتی|محدوده خراسان و ولایات همسایه در زمان بنی عباس]] | ||
پس از موفقیت ابومسلم خراسانی در خراسان (۱۳۲-۱۲۹ق)که به سرکار آمدن بنی‌عباس منجر شد، [[برمکیان|خانوادهٔ برمکی]] از [[بلخ]]، جزو خراسانیانی بودند که در حکومت عباسیان بکار گرفته شدند.<ref>ر.ک:ذهبی، ج۷، ص۲۲۸ـ۲۲۹</ref> هم‌چنین [[طاهریان|طاهر بن حسین]]، معروف به ذوالیمین، [[مأمون عباسی|مأمون]] را در کشمکش با برادرش، [[امین عباسی|امین]] یاری داد و مامون، ۵ سال اول حکومت خود را در مرو گذراند. | پس از موفقیت ابومسلم خراسانی در خراسان (۱۳۲-۱۲۹ق) که به سرکار آمدن [[بنی عباس|بنی‌عباس]] منجر شد، [[برمکیان|خانوادهٔ برمکی]] از [[بلخ]]، جزو خراسانیانی بودند که در حکومت عباسیان بکار گرفته شدند.<ref>ر.ک:ذهبی، ج۷، ص۲۲۸ـ۲۲۹</ref> هم‌چنین [[طاهریان|طاهر بن حسین]]، معروف به ذوالیمین، [[مأمون عباسی|مأمون]] | ||
را در کشمکش با برادرش، [[امین عباسی|امین]] یاری داد و مامون، ۵ سال اول حکومت خود را در مرو گذراند. | |||
==حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل== | ==حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل== | ||
پس از رفتن [[مأمون]] | پس از رفتن [[مأمون]] از [[مرو]] به [[بغداد]] (۲۰۳ق)، طاهر بن حسین، حاکم خراسان شد و [[طاهریان|خاندان طاهری]] در [[نیشابور]] حدود پنجاه سال با وفاداری به عباسیان خدمت کردند.<ref>ر.ک:صدیقی، ص۵۴ـ ۵۵، ۲۹۴ـ۳۸۹</ref> خراسان تحت حاکمیت طاهریان رونق یافت.{{سخ}} | ||
[[یعقوب لیث]] در ۲۵۹ق طاهریان را سرنگون کرد. خراسان تا یک دهه بعد، به علت کشمکشهای [[صفاریان]] با رهبران نظامی محلی، دچار آشفتگی بود تا اینکه امیر [[سامانیان|سامانی]]، [[اسماعیل بن احمد]]، در ۲۸۷ق با تصرف خراسان، آن را یک قرن تحت حاکمیت [[سامانیان]] (ح ۲۶۱ـ۳۸۹) قرار داد.{{مدرک}}{{سخ}} | [[یعقوب لیث]] در ۲۵۹ق طاهریان را سرنگون کرد. خراسان تا یک دهه بعد، به علت کشمکشهای [[صفاریان]] با رهبران نظامی محلی، دچار آشفتگی بود تا اینکه امیر [[سامانیان|سامانی]]، [[اسماعیل بن احمد]]، در ۲۸۷ق با تصرف خراسان، آن را یک قرن تحت حاکمیت [[سامانیان]] (ح ۲۶۱ـ۳۸۹) قرار داد.{{مدرک}}{{سخ}} | ||
بعد از [[سامانیان]]، [[غزنویان]] (قرنهای چهارم تا ششم) بر خراسان حکومت یافتند. سختگیری مالیاتی غزنویان موجب بیزاری عامه مردم خراسان از آنها شد.{{مدرک}}{{سخ}} | بعد از شکوفایی خراسان توسط [[سامانیان]]، [[غزنویان]] (قرنهای چهارم تا ششم) بر خراسان حکومت یافتند. سختگیری مالیاتی غزنویان موجب بیزاری عامه مردم خراسان از آنها شد.{{مدرک}}{{سخ}} | ||
پیروزی [[سلجوقیان]] بر [[غزنویان]] برای همیشه به حاکمیت غزنویان در مغرب کوهستانهای مرکزی افغانستان پایان داد.<ref>ر.ک:باسورث، ۱۹۶۳، بخش ۲ـ۳</ref> خراسان در زمان حکومت [[آلپ ارسلان]] (۴۵۵ـ۴۶۵ق) و پسرش [[ملکشاه]] (۴۶۵ـ۴۸۵ق) از صلح و ثبات بهره‌مند بود اما طی چند دهه پس از آن دچار آشفتگی شد. در زمان [[سنجربن ملکشاه]] (حک: ۵۱۱ـ۵۵۲)، بار دیگر آرامش به خراسان بازگشت و حیات فرهنگی آن ادامه یافت. | پیروزی [[سلجوقیان]] بر [[غزنویان]] برای همیشه به حاکمیت غزنویان در مغرب کوهستانهای مرکزی افغانستان پایان داد.<ref>ر.ک:باسورث، ۱۹۶۳، بخش ۲ـ۳</ref> خراسان در زمان حکومت [[آلپ ارسلان]] (۴۵۵ـ۴۶۵ق) و پسرش [[ملکشاه]] (۴۶۵ـ۴۸۵ق) از صلح و ثبات بهره‌مند بود اما طی چند دهه پس از آن دچار آشفتگی شد. در زمان [[سنجربن ملکشاه]] (حک: ۵۱۱ـ۵۵۲)، بار دیگر آرامش به خراسان بازگشت و حیات فرهنگی آن ادامه یافت. در این زمان [[خواجه نظام الملک طوسی|خواجه نظام الملک طوسی]] از خراسان، وزیر آلپ ارسلان و ملکشاه بود. او مدارس [[نیشابور]]، [[مرو]]، [[هرات]] و [[بلخ]] را تأسیس کرد.{{مدرک}}{{سخ}} | ||
غُزها حکومت [[سلطان سنجر]] را سرنگون کردند و خوارزمشاهیان را تاسیس نمودند. | غُزها حکومت [[سلطان سنجر]] را سرنگون کردند و [[خوارزمشاهیان]] را تاسیس نمودند. کشمکش [[قراخانیان]]، [[خوارزمشاهیان]] و [[غوریان]] برای تصاحب خراسان، این ایالت را در دوره پرآشوبی فرو برد.{{مدرک}} | ||
==حمله مغولان و حکومت ایلخانان و تیموریان== | ==حمله مغولان و حکومت ایلخانان و تیموریان== | ||
مغول‌ها در ۶۱۷ق وارد خراسان شدند | مغول‌ها در ۶۱۷ق وارد خراسان شدند و شهرها و روستاهای خراسان را ویران کرده، و مردم را قتل عام نمودند.{{مدرک}} نظام مالیاتی مغول بدون شک فشار سنگینی بر خراسان تحمیل کرد و به افول اقتصادی آن کمک نمود. [[ایلخانان]] مغول پایتخت خود را در شمال غربی ایران مستقر کردند و [[آذربایجان (منطقه)|آذربایجان]] و [[جبال]] به پویاترین مراکز فرهنگی در این زمان تبدیل شدند. [[بلخ]]، [[بخارا]]، [[مرو]] و [[هرات]] تا اواخر قرن هشتم احیا نشد.{{مدرک}}{{سخ}} | ||
مرگ ابوسعید، آخرین ایلخان با نفوذ در ۷۳۶ق، به سلسله‌های محلی امکان داد تا در دهه‌های پیش از ظهور [[تیموریان]] در ایران، در خراسان قیام کنند. آل کرت، از ۶۴۳ق به مرکزیت [[هرات]]، حکومت کردند و در حدود شصت سال بعد، در قرن هشتم، [[سربداران]] تبدیل به قدرتی محلی، با مرکزیت [[بیهق]] شده بودند که گاه تا [[دامغان]] در مغرب و [[نیشابور]] در مشرق نفوذ داشتند.{{سخ}} | مرگ ابوسعید، آخرین ایلخان با نفوذ در ۷۳۶ق، به سلسله‌های محلی امکان داد تا در دهه‌های پیش از ظهور [[تیموریان]] در ایران، در خراسان قیام کنند. آل کرت، از ۶۴۳ق به مرکزیت [[هرات]]، حکومت کردند و در حدود شصت سال بعد، در قرن هشتم، [[سربداران]] تبدیل به قدرتی محلی، با مرکزیت [[بیهق]] شده بودند که گاه تا [[دامغان]] در مغرب و [[نیشابور]] در مشرق نفوذ داشتند.{{سخ}} | ||
با ظهور تیمور، او [[سمرقند]] را پایتخت خود قرار داد، اما حاکمیت خراسان را به پسرش، شاهرخ، واگذار کرد که تا زمان مرگش (۸۵۰)، پنجاه سال در آنجا حکومت کرد. شهرهایی مثل [[مرو]] و [[هرات]] احیا شدند و خراسان در مجموع در عهد تیموریان، از ثبات سیاسی و شکوفایی کشاورزی و هنری متمتع گشت.{{مدرک}} | با ظهور تیمور، او [[سمرقند]] را پایتخت خود قرار داد، اما حاکمیت خراسان را به پسرش، شاهرخ، واگذار کرد که تا زمان مرگش (۸۵۰)، پنجاه سال در آنجا حکومت کرد. شهرهایی مثل [[مرو]] و [[هرات]] احیا شدند و خراسان در مجموع در عهد تیموریان، از ثبات سیاسی و شکوفایی کشاورزی و هنری متمتع گشت.{{مدرک}} | ||