خراسان بزرگ: تفاوت میان نسخه‌ها

==محدوده==

خراسان در زبان قدیم پارسی به معنای خاور (شرق) زمین است. خراسان در زمان [[ساسانیان]] و اوایل دوره اسلامی، اغلب به منطقه‌ای بزرگ اطلاق می‌شد که از شرق کویر لوت تا کوه‌های [[هند]] و از شمال [[قهستان|قُهستان]] تا شمال [[ماوراء النهر|ماوراءالنهر]] را شامل می‌شد. این گستره در قرون میانی، از شمال به ماوراءالنهر و از شرق به ارتفاعات مرکزی افغانستان ([[هزارستان]]) در شرق محدود بود. گاهی نیز رود آمو (جیحون) مرز خراسان با ماورءالنهر به حساب می‌آمد.<ref>لسترنج، جغرافیای تاریخی، ۱۳۶۴ش، ص۴۰۸.</ref> برخی از شهرها مانند [[بخارا]] و [[سمرقند]] هم جزء خراسان و هم جزء ماوراءالنهر به شمار می‌رفت.

خراسان در زمان [[ساسانیان]] یکی از چهار ولایت بزرگ قلمرو آنان بود که اسپهبدی از مرو بر آن حکومت می‌کرد. تعدادی از حاکمان و شاهزادگان محلی آن منطقه، باج گزار ساسانیان بودند.{{مدرک}} در دورهٔ ساسانی، خراسان به چهار قسمت یا ربع تقسیم می‌شد و چهار مرزبان داشت.<ref>ر.ک:ابن خرداذبه، ص۱۸؛ لسترنج، ص۳۸۲</ref> هر ربع به نام کرسی آن معروف بود: [[نیشابور]]، [[مرو]]، [[هرات]] و [[بلخ]]<ref>ر.ک:اصطخری، ص۲۵۳ـ۲۵۴؛ ابن حوقل، ص۳۱۰؛ مقدسی، ص۲۹۴ـ۲۹۵؛ حمداللّه مستوفی، ص۱۴۷، ۱۵۱، ۱۵۵ـ۱۵۶</ref>

نبرد یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی با اعراب مسلمان، باعث شد که سپاهیان مسلمان به خراسان برسند.<ref>غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۱-۱۴۱.</ref> حاکمیت [[مسلمانان]] بر خراسان، در نیمه دوم قرن اول قمری، با انتصاب حاکمانی همچون [[زیاد بن ابیه]]، [[مُهلَّب بن ابی صُفرة]] و [[قُتیبة بن مسلم]] تقویت شد.{{مدرک}} بسیاری از قبایل عرب، شروع به مهاجرت به [[نیشابور]]، [[طوس]]، [[مرو]] و [[هرات]] کرده و با ازدواج با زنان محلی، روابط و منافع محلی پیدا کردند. تا سال ۱۱۲ق، در خراسان چهل هزار [[مسلمان]] وجود داشت که بیشتر آنان عرب بودند.{{مدرک}} اما با این روند مهاجرت، رقابت‌ها و درگیری‌های قبیله‌ای [[عدنانیان|عدنانی]] ـ [[قحطانیان|قحطانی]] از [[شام]] و [[عراق]] به خراسان منتقل شد.{{مدرک}}

[[پرونده:نقشه سرزمینهای خلافت شرقی در دوره عباسیان.jpg|بندانگشتی|محدوده خراسان و ولایات همسایه در زمان بنی عباس]]

پس از موفقیت ابومسلم خراسانی در خراسان (۱۳۲-۱۲۹ق) که به سرکار آمدن [[بنی عباس|بنی‌عباس]] منجر شد، [[برمکیان|خانوادهٔ برمکی]] از [[بلخ]]، جزو خراسانیانی بودند که در حکومت عباسیان بکار گرفته شدند.<ref>ر.ک:ذهبی، ج۷، ص۲۲۸ـ۲۲۹</ref> هم‌چنین [[طاهریان|طاهر بن حسین]]، معروف به ذوالیمین، [[مأمون عباسی|مأمون]]  

را در کشمکش با برادرش، [[امین عباسی|امین]] یاری داد و مامون، ۵ سال اول حکومت خود را در مرو گذراند.

پس از رفتن [[مأمون]] از [[مرو]] به [[بغداد]] (۲۰۳ق)، طاهر بن حسین، حاکم خراسان شد و [[طاهریان|خاندان طاهری]] در [[نیشابور]] حدود پنجاه سال با وفاداری به عباسیان خدمت کردند.<ref>ر.ک:صدیقی، ص۵۴ـ ۵۵، ۲۹۴ـ۳۸۹</ref> خراسان تحت حاکمیت طاهریان رونق یافت.{{سخ}}

[[یعقوب لیث]] در ۲۵۹ق طاهریان را سرنگون کرد. خراسان تا یک دهه بعد، به علت کشمکشهای [[صفاریان]] با رهبران نظامی محلی، دچار آشفتگی بود تا اینکه امیر [[سامانیان|سامانی]]، [[اسماعیل بن احمد]]، در ۲۸۷ق با تصرف خراسان، آن را یک قرن تحت حاکمیت [[سامانیان]] (ح ۲۶۱ـ۳۸۹) قرار داد.{{مدرک}}{{سخ}}

پیروزی [[سلجوقیان]] بر [[غزنویان]] برای همیشه به حاکمیت غزنویان در مغرب کوهستانهای مرکزی افغانستان پایان داد.<ref>ر.ک:باسورث، ۱۹۶۳، بخش ۲ـ۳</ref> خراسان در زمان حکومت [[آلپ ارسلان]] (۴۵۵ـ۴۶۵ق) و پسرش [[ملکشاه]] (۴۶۵ـ۴۸۵ق) از صلح و ثبات بهره‌مند بود اما طی چند دهه پس از آن دچار آشفتگی شد. در زمان [[سنجربن ملکشاه]] (حک: ۵۱۱ـ۵۵۲)، بار دیگر آرامش به خراسان بازگشت و حیات فرهنگی آن ادامه یافت. در این زمان [[خواجه نظام الملک طوسی|خواجه نظام الملک طوسی]] از خراسان، وزیر آلپ ارسلان و ملکشاه بود. او مدارس [[نیشابور]]، [[مرو]]، [[هرات]] و [[بلخ]] را تأسیس کرد.{{مدرک}}{{سخ}}

غُزها حکومت [[سلطان سنجر]] را سرنگون کردند و [[خوارزمشاهیان]] را تاسیس نمودند. کشمکش [[قراخانیان]]، [[خوارزمشاهیان]] و [[غوریان]] برای تصاحب خراسان، این ایالت را در دوره پرآشوبی فرو برد.{{مدرک}}

مغول‌ها در ۶۱۷ق وارد خراسان شدند و شهرها و روستاهای خراسان را ویران کرده، و مردم را قتل عام نمودند.{{مدرک}} نظام مالیاتی مغول بدون شک فشار سنگینی بر خراسان تحمیل کرد و به افول اقتصادی آن کمک نمود. [[ایلخانان]] مغول پایتخت خود را در شمال غربی ایران مستقر کردند و [[آذربایجان (منطقه)|آذربایجان]] و [[جبال]] به پویاترین مراکز فرهنگی در این زمان تبدیل شدند. [[بلخ]]، [[بخارا]]، [[مرو]] و [[هرات]] تا اواخر قرن هشتم احیا نشد.{{مدرک}}{{سخ}}

مرگ ابوسعید، آخرین ایلخان با نفوذ در ۷۳۶ق، به سلسله‌های محلی امکان داد تا در دهه‌های پیش از ظهور [[تیموریان]] در ایران، در خراسان قیام کنند. آل کرت، از ۶۴۳ق به مرکزیت [[هرات]]، حکومت کردند و در حدود شصت سال بعد، در قرن هشتم، [[سربداران]] تبدیل به قدرتی محلی، با مرکزیت [[بیهق]] شده بودند که گاه تا [[دامغان]] در مغرب و [[نیشابور]] در مشرق نفوذ داشتند.{{سخ}}  

با ظهور تیمور، او [[سمرقند]] را پایتخت خود قرار داد، اما حاکمیت خراسان را به پسرش، شاهرخ، واگذار کرد که تا زمان مرگش (۸۵۰)، پنجاه سال در آنجا حکومت کرد. شهرهایی مثل [[مرو]] و [[هرات]] احیا شدند و خراسان در مجموع در عهد تیموریان، از ثبات سیاسی و شکوفایی کشاورزی و هنری متمتع گشت.{{مدرک}}

در آغاز قرن نهم، در حالی که [[صفویان]] توانسته بودند بر بیشتر بخشهای [[ایران]] مسلط شوند، در خراسان همچنان کشمکشهایی با ازبکهای ماوراءالنهر، به رهبری شیبانیان، وجود داشت. در ۹۱۶ق، [[شاه اسماعیل صفوی|شاه اسماعیل]] توانست محمدخان شیبانی را به قتل رساند و خراسان را ضمیمه قلمرو صفوی نماید، <ref>روملو، ج۲، ص۱۰۵۰ـ۱۰۵۴</ref> اما صفویان نتوانستند تا بلخ پیشروی کنند و در ۹۲۲ق، [[شاه طهماسب اول]] آن را برای همیشه از دست داد.<ref>روملو، ج۲، ص۱۱۰۳</ref> جنگ در این منطقه همچنان ادامه داشت و شهرهای مرزی مثل نَسا و مرو، میان صفویان و شیبانیها دست به دست می‌شدند.{{مدرک}}

در قرن دوازدهم، با سقوط [[صفویان]] بدست افغانان، نادر در مشهد شروع به فعالیت کرد در حالی که شیبانیان و خانات بخارا و خیوه نیمه شرقی خراسان را تحت تصرف داشتند.{{مدرک}} پس از مرگ نادر در ۱۱۶۰ق، خراسان از مغرب تا نیشابور به دست فرمانده افغان، [[احمد شاه دُرّانی]]، افتاد که دغدغه اصلی‌اش [[افغانستان]] و [[هند]] بود و بنابراین خراسان را به عنوان منطقه تحت الحمایه خود، به حاکمان دست نشانده، به ویژه نوه نادر واگذار کرد.{{مدرک}}

در ۱۲۱۰ق، آغا محمدخان قاجار [[مشهد]] را بدون جنگ گرفت و به حاکمیت شاهرخ افشار پایان بخشید.{{مدرک}} تا نیمه سلطنت قاجارها، نیمه غربی خراسان کاملا در دست حکومت مرکزی [[قاجار]] که در [[تهران]] مستقر بود، قرار داشت، اما تقریبا نزدیک به یک قرن، زندگی مردم (حداقل در مرزهای شمالی خراسان) با غارتگریها و یورشهای ازبکها و ترکمنهای یموت و گوکلان ـ که از کشاورزی و تجارت جلوگیری می‌کردند ـ تهدید می‌شد. این کشمکشها، تنها با اشغال آسیای مرکزی از جانب روسها پایان پذیرفت.{{مدرک}}{{سخ}}

بخش شمال شرق خراسان ([[مرو]]، [[سمرقند]]، [[بخارا]] و [[خوارزم]]) نیز در دوران قاجاریه مورد تهاجم [[روس|روسها]] و [[ترکمن|ترکمن‌ها]] قرار گرفته و در سال ۱۲۹۹ قمری، بوسیله [[عهدنامه آخال]] میان ایران و روسیه، که رود [[اترک]] را مرز ایران قرار می‌داد، ایران از ادعای خود بر این شهرها دست کشید.{{مدرک}}

خراسان در اواخر حکومت [[بنی امیه|بنی‌امیه]]، به محل مهاجرت، تجمع و فعالیت مخالفان بخصوص [[شیعه|شیعیان]] یا دوستداران [[اهل البیت علیهم السلام|اهل‌بیت]] تبدیل شد. [[عبدالله بن محمد حنفیه]] (درگذشته ۹۸ق) شبکه داعیان و پیروان خود را بر عراق و خراسان تمرکز داده بود.<ref>یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۹۷.</ref> [[قیام یحیی بن زید]] (۱۲۵ق) و قیام [[ابومسلم خراسانی|خراسانی]] (۱۲۹ق)، داعی بزرگ [[بنی عباس|بنی‌عباس]] در مناطقی از خراسان بوقوع پیوست.{{سخ}}

[[امام رضا علیه السلام|امام رضا (ع)]] در زمان [[ولایتعهدی امام رضا(ع)|ولایت‌عهدی مامون]] (۲۰۱۳--۲۰۱ق) در [[مرو]]، یکی از شهرهای مشهور خراسان حضور داشت. طاهریان، اولین حاکمان نیمه مستقل خراسان، محافظ اندیشه [[اهل سنت و جماعت|سنّی]] بودند و در برابر قیامها و شورشهای علویان جنگیدند.<ref>ر.ک:صدیقی، ص۵۴ـ ۵۵، ۲۹۴ـ۳۸۹</ref>  

== پانویس ==

{{پانویس|2}}