پرش به محتوا

اراده تشریعی: تفاوت میان نسخه‌ها

لینک آیه ۱۸۵ سوره بقره
(ایجاد لینک بین زبانی در ویکی داده و حذف از مبدا ویرایش)
(لینک آیه ۱۸۵ سوره بقره)
خط ۱: خط ۱:
'''اراده تشریعی''' از اقسام [[اراده الهی]] و از [[اسما و صفات|صفات خدا]] به معنای اراده [[شارع]] و قانون‌گذار بر انجام کاری از سوی [[تکلیف|مکلفان]] مختار است. برخی آن را علم به مصحلت در افعال اختیاری مکلفان تعریف کرده‌اند‌، گروهی نیز، آن را شوق و رغبت به صدور فعلی از شخص دیگری با اختیار خودش دانسته‌اند.
'''اراده تشریعی''' از اقسام [[اراده الهی]] و از [[اسما و صفات|صفات خدا]] به معنای اراده [[شارع]] و قانون‌گذار بر انجام کاری از سوی [[تکلیف|مکلفان]] مختار است. برخی آن را علم به مصحلت در افعال اختیاری مکلفان تعریف کرده‌اند‌، گروهی نیز، آن را شوق و رغبت به صدور فعلی از شخص دیگری با اختیار خودش دانسته‌اند.


اراده تشریعی در [[آیه|آیات قرآن]] فراوان به کار رفته است. منظور از اراده در آیه ۱۸۵ [[سوره بقره]]، آيه اول و ششم [[سوره مائده]] و آیه هفتم [[سوره انفال]]، اراده تشریعی دانسته شده است. از اراده تشریعی در [[کلام اسلامی]]، [[اصول فقه]] و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] سخن گفته شده است.
اراده تشریعی در [[آیه|آیات قرآن]] فراوان به کار رفته است. منظور از اراده در [[آیه ۱۸۵ سوره بقره]]، آيه اول و ششم [[سوره مائده]] و آیه هفتم [[سوره انفال]]، اراده تشریعی دانسته شده است. از اراده تشریعی در [[کلام اسلامی]]، [[اصول فقه]] و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] سخن گفته شده است.


اراده تشریعی در مقابل [[اراده تکوینی]] قرار دارد. در تفاوت آن دو گفته شده، اراده تشریعی به فعل دیگری تعلق می‌گیرد؛ اما متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است. در اراده تشریعی، امکان تخلف اراده از آنچه اراده شده است، وجود دارد؛ ولی در اراده تکوینی [[خدا]]، هر آنچه اراده شود، حتماً به وقوع می‌پیوندد. اراده تشریعی برخلاف اراده تکوینی فقط به افعال اختیاری تعلق می‌گیرد.
اراده تشریعی در مقابل [[اراده تکوینی]] قرار دارد. در تفاوت آن دو گفته شده، اراده تشریعی به فعل دیگری تعلق می‌گیرد؛ اما متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است. در اراده تشریعی، امکان تخلف اراده از آنچه اراده شده است، وجود دارد؛ ولی در اراده تکوینی [[خدا]]، هر آنچه اراده شود، حتماً به وقوع می‌پیوندد. اراده تشریعی برخلاف اراده تکوینی فقط به افعال اختیاری تعلق می‌گیرد.
خط ۹: خط ۹:
==تعریف==
==تعریف==
[[اراده الهی]] به تشریعی و [[اراده تکوینی|تکوینی]] تقسیم شده است.<ref>سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.</ref> برای اراده تشریعی سه تعریف ذکر شده است:<ref>نگاه کنید به: بحرانی، معجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۰۵ و ۱۰۶.</ref>
[[اراده الهی]] به تشریعی و [[اراده تکوینی|تکوینی]] تقسیم شده است.<ref>سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.</ref> برای اراده تشریعی سه تعریف ذکر شده است:<ref>نگاه کنید به: بحرانی، معجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۰۵ و ۱۰۶.</ref>
# تعریف به علم به مصلحت: برخی همچون [[محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]] در [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایة الاصول]]، اراده تشریعی را علم به [[مصلحت]] در افعال اختیاری [[تکلیف|مکلفان]] تعریف کرده‌اند که براساس آن دستورات الهی صورت می‌گیرد.<ref>نگاه کنید به: خراسانی، کفایة‌الاصول، مؤسسه آل البیت(ع)، ص۶۷ و۶۸؛ محمدی، شرح کشف المراد، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۰.</ref> این تعریف را به مشهور [[فلسفه اسلامی|فلاسفه]] نسبت داده‌اند.<ref>بحرانی، معجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۰۵.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی|آیت الله مکارم شیرازی]]، با تقسیم اراده به ذاتی و فعلی، [[علم خدا]] به مصلحت بندگان در [[احکام شرعی|احکام]] و قوانین شرعی را اراده ذاتی و اراده الهی بر [[واجب|وجوب]] واجبات و [[حرام|حرمت]] محرمات را اراده فعلی دانسته است. از دیدگاه او، اراده تشریعی سرچشمه دستورات و احکام الهی (واجبات و محرمات) و به تعبیری عین آنها است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۸.</ref>
#تعریف به علم به مصلحت: برخی همچون [[محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]] در [[کفایة الاصول (کتاب)|کفایة الاصول]]، اراده تشریعی را علم به [[مصلحت]] در افعال اختیاری [[تکلیف|مکلفان]] تعریف کرده‌اند که براساس آن دستورات الهی صورت می‌گیرد.<ref>نگاه کنید به: خراسانی، کفایة‌الاصول، مؤسسه آل البیت(ع)، ص۶۷ و۶۸؛ محمدی، شرح کشف المراد، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۰.</ref> این تعریف را به مشهور [[فلسفه اسلامی|فلاسفه]] نسبت داده‌اند.<ref>بحرانی، معجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۰۵.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی|آیت الله مکارم شیرازی]]، با تقسیم اراده به ذاتی و فعلی، [[علم خدا]] به مصلحت بندگان در [[احکام شرعی|احکام]] و قوانین شرعی را اراده ذاتی و اراده الهی بر [[واجب|وجوب]] واجبات و [[حرام|حرمت]] محرمات را اراده فعلی دانسته است. از دیدگاه او، اراده تشریعی سرچشمه دستورات و احکام الهی (واجبات و محرمات) و به تعبیری عین آنها است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۸.</ref>
# تعریف به جَعْل احکام: از نظر عده‌ای مانند [[علی‌اکبر فیض مشکینی|آیت الله مشکینی]]، اراده تشریعی آن است که کسی اراده کند شخص دیگری عملی را به اراده و [[جبر و اختیار|اختیار]] خودش انجام دهد؛ مانند اراده تشریعی [[خدا|خداوند]] به انجام دادن [[واجبات]] و [[عبادات]] توسط بندگانش یا اراده یک فرد به انجام فعلی از سوی فرزند یا خادمش بدون اجبار.<ref>مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲.</ref> به تعبیر [[جعفر سبحانی|آیت الله سبحانی]]، اگر [[اراده الهی]] به تشریع و جعل احکام تعلق بگیرد، اراده تشریعی نامیده می‌شود.<ref>سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.</ref>  
#تعریف به جَعْل احکام: از نظر عده‌ای مانند [[علی‌اکبر فیض مشکینی|آیت الله مشکینی]]، اراده تشریعی آن است که کسی اراده کند شخص دیگری عملی را به اراده و [[جبر و اختیار|اختیار]] خودش انجام دهد؛ مانند اراده تشریعی [[خدا|خداوند]] به انجام دادن [[واجبات]] و [[عبادات]] توسط بندگانش یا اراده یک فرد به انجام فعلی از سوی فرزند یا خادمش بدون اجبار.<ref>مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲.</ref> به تعبیر [[جعفر سبحانی|آیت الله سبحانی]]، اگر [[اراده الهی]] به تشریع و جعل احکام تعلق بگیرد، اراده تشریعی نامیده می‌شود.<ref>سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.</ref>
# گفته شده دیدگاه برخی از فلاسفه و ظاهر عبارات [[سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویی]] این است که اگر اراده به معنای شوق و رغبت باشد،‌ اراده تشریعی به معنای شوق و رغبت به صدور فعلی از شخص دیگری با اختیار خودش است مانند اراده یا شوق خداوند به صدور واجبات از مکلفان مختار؛ اما اگر اراده به معنای قصد و تصمیم بر انجام فعلی باشد، در این صورت اراده فقط به معنای [[اراده تکوینی]] خواهد بود و تقسیم اراده به تکوینی و تشریعی صحیح نیست مگر به لحاظ فعلی که اراده به آن تعلق می‌گیرد.<ref>بحرانی، معجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۰۵ و ۱۰۶.</ref>
#گفته شده دیدگاه برخی از فلاسفه و ظاهر عبارات [[سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویی]] این است که اگر اراده به معنای شوق و رغبت باشد،‌ اراده تشریعی به معنای شوق و رغبت به صدور فعلی از شخص دیگری با اختیار خودش است مانند اراده یا شوق خداوند به صدور واجبات از مکلفان مختار؛ اما اگر اراده به معنای قصد و تصمیم بر انجام فعلی باشد، در این صورت اراده فقط به معنای [[اراده تکوینی]] خواهد بود و تقسیم اراده به تکوینی و تشریعی صحیح نیست مگر به لحاظ فعلی که اراده به آن تعلق می‌گیرد.<ref>بحرانی، معجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۰۵ و ۱۰۶.</ref>


به گفته آیت الله سبحانی، اراده تشریعی، اختیار انسان را سلب نمی‌کند. ازاین‌رو، بندگان به دو گروه فرمان‌بر و نافرمان تقسیم می‌شوند.<ref>سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱۰، ص۲۵۳.</ref>
به گفته آیت الله سبحانی، اراده تشریعی، اختیار انسان را سلب نمی‌کند. ازاین‌رو، بندگان به دو گروه فرمان‌بر و نافرمان تقسیم می‌شوند.<ref>سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱۰، ص۲۵۳.</ref>
خط ۱۸: خط ۱۸:
گفته شده اراده تشریعی مختص خداوند نیست و انسانِ دارای مقام و منصب نیز دارای اراده تشریعی است؛‌ مانند فرماندهی که در جنگ، فرمان جنگ صادر می‌کند.<ref>سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۳۶۱.</ref>
گفته شده اراده تشریعی مختص خداوند نیست و انسانِ دارای مقام و منصب نیز دارای اراده تشریعی است؛‌ مانند فرماندهی که در جنگ، فرمان جنگ صادر می‌کند.<ref>سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۳۶۱.</ref>


==جایگاه ==
==جایگاه==
به گفته آیت الله مکارم شیرازی، اراده تشریعی در [[آیه|آیات قرآن]] فراوان به کار رفته است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۳ و ۱۶۹.</ref> از جمله این آیات، آیه ۱۸۵ [[سوره بقره]] «...یُرِیدُ اللَّـهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ...؛ خدا برای شما آسانی می‏خواهد و برای شما دشواری نمی‏‌خواهد» است که درباره قانون‌گذاری احکام و معاف بودن مسافران و بیماران از [[روزه]] ماه [[رمضان]] بوده و در آن اراده تشریعی خداوند به راحتی و آسایش [[تکلیف|مکلفان]] تعلق گرفته است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱؛ محمدی، شرح کشف المراد، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۰.</ref>
به گفته آیت الله مکارم شیرازی، اراده تشریعی در [[آیه|آیات قرآن]] فراوان به کار رفته است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۳ و ۱۶۹.</ref> از جمله این آیات، [[آیه ۱۸۵ سوره بقره]] «...یُرِیدُ اللَّـهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ...؛ خدا برای شما آسانی می‏خواهد و برای شما دشواری نمی‏‌خواهد» است که درباره قانون‌گذاری احکام و معاف بودن مسافران و بیماران از [[روزه]] ماه [[رمضان]] بوده و در آن اراده تشریعی خداوند به راحتی و آسایش [[تکلیف|مکلفان]] تعلق گرفته است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱؛ محمدی، شرح کشف المراد، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۰.</ref>


مراد از اراده در آيه اول [[سوره مائده]] «إنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ ما یُریدُ؛ خداوند هرچه را بخواهد (و مصلحت باشد) حکم می‌کند» نیز وسعت اراده تشریعی خدا دانسته شده است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱ و۱۶۲.</ref> اراده در [[آیه وضو|آیه ۶ سوره مائده]] {{یاد|مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «خدا نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد، و لیکن می‌خواهد تا شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند، باشد که شکر او به جای آرید».}}<ref>سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.</ref> و [[آیه ۷سوره انفال]] وَيُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ «و خدا می‌خواست که حق را با سخنان خود (که وعده پیروزی حق را داده است) ثابت گرداند و از بیخ و بن ریشه کافران را برکند».<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۱۰۱.</ref> نیز اراده تشریعی دانسته شده است.
مراد از اراده در آيه اول [[سوره مائده]] «إنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ ما یُریدُ؛ خداوند هرچه را بخواهد (و مصلحت باشد) حکم می‌کند» نیز وسعت اراده تشریعی خدا دانسته شده است.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱ و۱۶۲.</ref> اراده در [[آیه وضو|آیه ۶ سوره مائده]] {{یاد|مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَٰكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «خدا نمی‌خواهد هیچ گونه سختی برای شما قرار دهد، و لیکن می‌خواهد تا شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند، باشد که شکر او به جای آرید».}}<ref>سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.</ref> و [[آیه ۷سوره انفال]] وَيُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ «و خدا می‌خواست که حق را با سخنان خود (که وعده پیروزی حق را داده است) ثابت گرداند و از بیخ و بن ریشه کافران را برکند».<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۱۰۱.</ref> نیز اراده تشریعی دانسته شده است.
خط ۲۸: خط ۲۸:
{{اصلی|اراده تکوینی}}
{{اصلی|اراده تکوینی}}
در تفاوت میان اراده تشریعی و تکوینی وجوهی بیان شده است<ref>نگاه کنید به: حکیم، المحکم فی اصول الفقه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۲-۲۷.</ref> که برخی از آنها عبارتند از:
در تفاوت میان اراده تشریعی و تکوینی وجوهی بیان شده است<ref>نگاه کنید به: حکیم، المحکم فی اصول الفقه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۲-۲۷.</ref> که برخی از آنها عبارتند از:
* در اراده تکوینی، اراده به صورت مستقیم و بدون واسطه به انجام عملی تعلق می‌گیرد؛ اما در اراده تشریعی واسطه وجود دارد. اراده تشریعی به فعل شخص دیگر(با قید اختیار) تعلق می‌گیرد؛ اما متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است.<ref>سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۳۶۰-۳۶۴ و ج۱۰، ص۲۵۳؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳؛ حکیم، المحکم فی اصول الفقه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۳.</ref>  
*در اراده تکوینی، اراده به صورت مستقیم و بدون واسطه به انجام عملی تعلق می‌گیرد؛ اما در اراده تشریعی واسطه وجود دارد. اراده تشریعی به فعل شخص دیگر(با قید اختیار) تعلق می‌گیرد؛ اما متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است.<ref>سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۳۶۰-۳۶۴ و ج۱۰، ص۲۵۳؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳؛ حکیم، المحکم فی اصول الفقه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۳.</ref>
* در اراده تشریعی، با توجه به اینکه اراده به فعل شخص مختار تعلق می‌گیرد، امکان تخلف اراده از آنچه اراده شده است، وجود دارد؛ بلکه گفته شده در موارد بسیاری نیز چنین تخلفی صورت گرفته است مانند نافرمانی بندگان و ترک طاعات و واجبات دینی از سوی آنان؛ اما در اراده تکوینی، تخلف اراده از امر اراده شده، عقلاً محال است و ضرورتاً هر آنچه اراده شود، به وقوع می‌پیوندد.<ref>مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۳۶۰ و۳۶۴ و ج۱۰، ص۲۵۴.</ref>
*در اراده تشریعی، با توجه به اینکه اراده به فعل شخص مختار تعلق می‌گیرد، امکان تخلف اراده از آنچه اراده شده است، وجود دارد؛ بلکه گفته شده در موارد بسیاری نیز چنین تخلفی صورت گرفته است مانند نافرمانی بندگان و ترک طاعات و واجبات دینی از سوی آنان؛ اما در اراده تکوینی، تخلف اراده از امر اراده شده، عقلاً محال است و ضرورتاً هر آنچه اراده شود، به وقوع می‌پیوندد.<ref>مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۳۶۰ و۳۶۴ و ج۱۰، ص۲۵۴.</ref>
* اراده تشریعی، فقط به افعال اختیاری دیگران تعلق می‌گیرد؛ اما در اراده تکوینی، اختیار یا اجبار تفاوتی ندارد.<ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳؛ مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۲.</ref> [[سید حسن موسوی بجنوردی]]، [[مجتهد|فقیه]] [[شیعه|شیعی]] در قرن چهاردهم قمری، اراده تشریعی و تکوینی را دارای یک حقیقت دانسته، فرق آنها را در متعلق دو اراده می‌داند. از نظر او، اراده تشریعی، فقط به افعال اختیاری دیگران تعلق می‌گیرد؛ ولی اراده تکوینی به فعل خود اراده کننده یا غیر تعلق می‌گیرد بدون فرق در اینکه با میل و اختیار باشد یا با اکراه.<ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳.</ref>
*اراده تشریعی، فقط به افعال اختیاری دیگران تعلق می‌گیرد؛ اما در اراده تکوینی، اختیار یا اجبار تفاوتی ندارد.<ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳؛ مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۲.</ref> [[سید حسن موسوی بجنوردی]]، [[مجتهد|فقیه]] [[شیعه|شیعی]] در قرن چهاردهم قمری، اراده تشریعی و تکوینی را دارای یک حقیقت دانسته، فرق آنها را در متعلق دو اراده می‌داند. از نظر او، اراده تشریعی، فقط به افعال اختیاری دیگران تعلق می‌گیرد؛ ولی اراده تکوینی به فعل خود اراده کننده یا غیر تعلق می‌گیرد بدون فرق در اینکه با میل و اختیار باشد یا با اکراه.<ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳.</ref>


==انکار اراده تشریعی==
==انکار اراده تشریعی==
خط ۴۲: خط ۴۲:
{{پایان}}
{{پایان}}


== پانویس ==
==پانویس==
{{پانوشت}}
{{پانوشت}}


== یادداشت ==
==یادداشت==
{{یادداشت‌ها}}
{{یادداشت‌ها}}


confirmed، movedable، templateeditor
۵۴۲

ویرایش