خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه: تفاوت میان نسخهها
اصلاح متن
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز (حذف از رده:مقالههای جدید ردهانبوه) |
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) (اصلاح متن) |
||
خط ۲: | خط ۲: | ||
{{جعبه اطلاعات روایت|عنوان=خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه|عرض تصویر=|نامهای دیگر=استسقاء|موضوع=طلب باران|صادره از=[[امام علی(ع)]]|راوی اصلی=|راویان=|اعتبار سند=|منابع شیعه=[[نهج البلاغه]]، [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]]، [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب]]، [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المتهجد]]|منابع سنی=ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، النهايه في غريب الحديث والاثر|مؤید قرآنی=}} | {{جعبه اطلاعات روایت|عنوان=خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه|عرض تصویر=|نامهای دیگر=استسقاء|موضوع=طلب باران|صادره از=[[امام علی(ع)]]|راوی اصلی=|راویان=|اعتبار سند=|منابع شیعه=[[نهج البلاغه]]، [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]]، [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب]]، [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المتهجد]]|منابع سنی=ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، النهايه في غريب الحديث والاثر|مؤید قرآنی=}} | ||
'''خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه''' یا '''خطبه اِستِسقاء''' دعایی در طلب باران است که پس از [[استسقاء|نماز باران]] در یکی از | '''خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه''' یا '''خطبه اِستِسقاء''' دعایی در طلب باران است که پس از [[استسقاء|نماز باران]] در یکی از خشکسالیهای کوفه در [[حکومت امام علی(ع)|ایام حکومت امام علی(ع)]] بیان شد. گزارش این [[خطبه]] با عبارتهای متفاوتی از سوی [[شیخ صدوق]] و [[شیخ طوسی]] نیز روایت شده است. بر همین اساس احتمال داده شده که هریک از [[محدث|محدثان]] به نسخههای متفاوتی از خطبه دسترسی داشتهاند. همچنین گفته شده که احتمال دارد [[سید رضی]] برگزیدهای از عبارات شیخ صدوق را نقل کرده باشد. بخشهایی از خطبه استسقاء در منابع روایی اهلسنت نیز گزارش شده است. | ||
خطبه | خطبه استسقاء دو بخش اصلی دارد که در بخش اول، [[امام علی علیهالسلام|امام علی(ع)]] به خشکسالی و آثار آن برای انسانها، طبیعت و حیوانات اشاره کرده و یکی از عوامل بروز این مسئله را [[گناه|گناهان]] مردم معرفی میکند. در بخش دوم نیز ضمن طلب باران از [[خدا|خداوند]]، ویژگیهایی را برای آن ذکر میکند تا همه عوامل مفید را برای انسان و طبیعت دارا باشد و هر چیزی که مانع برای این امر است از آن دور باشد. خواندن این خطبه در نماز باران توصیه شده است. | ||
==تاریخچه و سند خطبه== | ==تاریخچه و سند خطبه== | ||
خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه یا خطبه استسقاء دعایی برای نزول باران است. این خطبه در روزهایی که کوفه دچار | خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه یا خطبه استسقاء دعایی برای نزول باران است. این خطبه در روزهایی که کوفه دچار خشکسالی بود، توسط امام علی(ع) بعد از نماز باران بیان شد.<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۲۵ و ص۱۳-۱۳۱.</ref> به گفته [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] خوب است در نماز باران عبارات این خطبه خوانده شود.<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۲۶.</ref> | ||
خطبه استسقاء با تفاوتهایی توسط [[شیخ صدوق]] ([[سال ۳۰۵ هجری قمری|۳۰۵]]-[[سال ۳۸۱ هجری قمری|۳۸۱ق]]) در [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۲۷-۵۳۵.</ref> و [[شیخ طوسی]] ([[سال ۳۸۵ هجری قمری|۳۸۵]]-[[سال ۴۶۰ هجری قمری|۴۶۰ق]]) در [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب]]<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۵۱-۱۵۴.</ref> و [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المتهجد]]<ref>شیخ طوسی، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۲۷-۲۳۰.</ref> نقل شده است. به گفته [[سید عبدالزهرا حسینی خطیب|عبدالزهرا حسینی]] ([[سال ۱۳۳۸ هجری قمری|۱۳۳۸]]-[[سال ۱۴۱۴ هجری قمری|۱۴۱۴ق]]) در [[مصادر نهجالبلاغه و اسانیده (کتاب)|کتاب مصادر نهج البلاغه]]، اختلاف در نقل این خطبه نشان میدهد که شیخ صدوق، [[سید رضی]] ([[سال ۳۵۹ هجری قمری|۳۵۹]]-[[سال ۴۰۶ هجری قمری|۴۰۶ق]]) | خطبه استسقاء با تفاوتهایی توسط [[شیخ صدوق]] ([[سال ۳۰۵ هجری قمری|۳۰۵]]-[[سال ۳۸۱ هجری قمری|۳۸۱ق]]) در [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۲۷-۵۳۵.</ref> و [[شیخ طوسی]] ([[سال ۳۸۵ هجری قمری|۳۸۵]]-[[سال ۴۶۰ هجری قمری|۴۶۰ق]]) در [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب]]<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۵۱-۱۵۴.</ref> و [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المتهجد]]<ref>شیخ طوسی، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۲۷-۲۳۰.</ref> نقل شده است. به گفته [[سید عبدالزهرا حسینی خطیب|عبدالزهرا حسینی]] ([[سال ۱۳۳۸ هجری قمری|۱۳۳۸]]-[[سال ۱۴۱۴ هجری قمری|۱۴۱۴ق]]) در [[مصادر نهجالبلاغه و اسانیده (کتاب)|کتاب مصادر نهج البلاغه]]، اختلاف در نقل این خطبه نشان میدهد که شیخ صدوق، [[سید رضی]] ([[سال ۳۵۹ هجری قمری|۳۵۹]]-[[سال ۴۰۶ هجری قمری|۴۰۶ق]]) و شیخ طوسی هریک به منبع جداگانهای برای این خطبه دسترسی داشتهاند.<ref>حسینی، مصادر نهج البلاغة و أسانیده، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۵۲.</ref> به عقیده [[حبیبالله خویی]] ([[سال ۱۲۶۵ هجری قمری|۱۲۶۵]]-[[سال ۱۳۲۴ هجری قمری|۱۳۲۴ق]])، سید رضی این خطبه را از نقل شیخ صدوق گزینش کرده است.<ref>هاشمی خویی، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۰ق، ج۸، ص۷۲.</ref> از منابع اهلسنت، زمخشری ([[سال ۴۶۷ هجری قمری|۴۶۷]]-[[سال ۵۳۸ هجری قمری|۵۳۸ق]]) در ربیع الابرار<ref>زمخشری، ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۲۸-۱۲۹.</ref> و ابناثیر ([[سال ۵۵۵ هجری قمری|۵۵۵]]-[[سال ۶۳۰ هجری قمری|۶۳۰ق]]) در نهایه<ref>ابناثیر، النهايه في غريب الحديث والاثر، ۱۳۹۹ق، ج۱، ص۳۵۰ و ج۲، ص۱۷۳ و ج۲، ص۴۴۸.</ref> به بخشهایی از این خطبه اشاره کردهاند. | ||
==متن و ترجمه== | ==متن و ترجمه== | ||
{{نقل قول دوقلو طبقاتی تاشو|اللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا وَ اغْبَرَّتْ أَرْضُنَا وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا وَ تَحَيَّرَتْ فِي مَرَابِضِهَا وَ عَجَّتْ عَجِيجَ الثَّكَالَى عَلَى أَوْلَادِهَا وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِي مَرَاتِعِهَا وَ الْحَنِينَ إِلَى مَوَارِدِهَا، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ أَنِينَ الْآنَّةِ وَ حَنِينَ الْحَانَّةِ، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ حَيْرَتَهَا فِي مَذَاهِبِهَا وَ أَنِينَهَا فِي مَوَالِجِهَا. اللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَيْكَ حِينَ اعْتَكَرَتْ عَلَيْنَا حَدَابِيرُ السِّنِينَ وَ أَخْلَفَتْنَا مَخَايِلُ الْجُودِ فَكُنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ وَ الْبَلَاغَ لِلْمُلْتَمِسِ، نَدْعُوكَ حِينَ قَنَطَ الْأَنَامُ وَ مُنِعَ الْغَمَامُ وَ هَلَكَ السَّوَامُ أَلَّا تُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا وَ لَا تَأْخُذَنَا بِذُنُوبِنَا، وَ انْشُرْ عَلَيْنَا رَحْمَتَكَ بِالسَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ وَ الرَّبِيعِ الْمُغْدِقِ وَ النَّبَاتِ الْمُونِقِ سَحّاً وَابِلًا تُحْيِي بِهِ مَا قَدْ مَاتَ وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ.|خداوندا | {{نقل قول دوقلو طبقاتی تاشو|اللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا وَ اغْبَرَّتْ أَرْضُنَا وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا وَ تَحَيَّرَتْ فِي مَرَابِضِهَا وَ عَجَّتْ عَجِيجَ الثَّكَالَى عَلَى أَوْلَادِهَا وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِي مَرَاتِعِهَا وَ الْحَنِينَ إِلَى مَوَارِدِهَا، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ أَنِينَ الْآنَّةِ وَ حَنِينَ الْحَانَّةِ، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ حَيْرَتَهَا فِي مَذَاهِبِهَا وَ أَنِينَهَا فِي مَوَالِجِهَا. اللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَيْكَ حِينَ اعْتَكَرَتْ عَلَيْنَا حَدَابِيرُ السِّنِينَ وَ أَخْلَفَتْنَا مَخَايِلُ الْجُودِ فَكُنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ وَ الْبَلَاغَ لِلْمُلْتَمِسِ، نَدْعُوكَ حِينَ قَنَطَ الْأَنَامُ وَ مُنِعَ الْغَمَامُ وَ هَلَكَ السَّوَامُ أَلَّا تُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا وَ لَا تَأْخُذَنَا بِذُنُوبِنَا، وَ انْشُرْ عَلَيْنَا رَحْمَتَكَ بِالسَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ وَ الرَّبِيعِ الْمُغْدِقِ وَ النَّبَاتِ الْمُونِقِ سَحّاً وَابِلًا تُحْيِي بِهِ مَا قَدْ مَاتَ وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ.|خداوندا كوههاى ما از بىآبى شكاف خورده و زمين ما غبارآلود و دامهاى ما در آغلهاى خود سرگردانند و چون زنِ بچّهمرده فرياد مىكشند، و از رفت و آمد بىحاصل به سوى چراگاهها و آبشخورها خسته شدهاند. | ||
بار خدايا بر ناله گوسفندان و فرياد و آه شتران ماده رحمت آور، خدايا به سرگردانى آنها در | بار خدايا بر ناله گوسفندان و فرياد و آه شتران ماده رحمت آور، خدايا به سرگردانى آنها در راهها و نالههايشان در خوابگاهها رحمت آور. | ||
بار خدايا هنگامى به سوى تو بيرون آمديم كه خشكسالى پياپى هجوم آورده، و ابرهاى | بار خدايا هنگامى به سوى تو بيرون آمديم كه خشكسالى پياپى هجوم آورده، و ابرهاى پرباران به ما پشت كرده و خشک و نامهربان بدون بارش قطرهاى باران گذشتند. | ||
خدايا تو اميد هر | خدايا تو اميد هر بيچاره، و حل كننده مشكلات هر طلب كنندهای. خدايا تو را مىخوانيم، در اين هنگام كه همه نااميد شدهاند، و ابر رحمت بر ما نمىبارد و حيوانات ما نابود گرديدهاند، ما را به كردار ما عذاب نكنى، و به گناهان ما كيفر ندهى. | ||
خدايا رحمت خود را با ابر | خدايا رحمت خود را با ابر پرباران و بهار پر آب و گياهان خوشمنظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانى درشتقطره بر ما فرو فرست كه مردگان را زنده و آنچه از دست ما رفته به ما باز گرداند.|اللَّهُمَّ سُقْيَا مِنْكَ مُحْيِيَةً مُرْوِيَةً تَامَّةً عَامَّةً طَيِّبَةً مُبَارَكَةً هَنِيئَةً [مَريِئَةً] مَرِيعَةً زَاكِياً نَبْتُهَا ثَامِراً فَرْعُهَا نَاضِراً وَرَقُهَا تُنْعِشُ بِهَا الضَّعِيفَ مِنْ عِبَادِكَ وَ تُحْيِي بِهَا الْمَيِّتَ مِنْ بِلَادِكَ. اللَّهُمَّ سُقْيَا مِنْكَ تُعْشِبُ بِهَا نِجَادُنَا وَ تَجْرِي بِهَا وِهَادُنَا وَ يُخْصِبُ بِهَا جَنَابُنَا وَ تُقْبِلُ بِهَا ثِمَارُنَا وَ تَعِيشُ بِهَا مَوَاشِينَا وَ تَنْدَى بِهَا أَقَاصِينَا وَ تَسْتَعِينُ بِهَا ضَوَاحِينَا مِنْ بَرَكَاتِكَ الْوَاسِعَةِ وَ عَطَايَاكَ الْجَزِيلَةِ عَلَى بَرِيَّتِكَ الْمُرْمِلَةِ وَ وَحْشِكَ الْمُهْمَلَةِ وَ أَنْزِلْ عَلَيْنَا سَمَاءً مُخْضِلَةً مِدْرَاراً هَاطِلَةً يُدَافِعُ الْوَدْقُ مِنْهَا الْوَدْقَ وَ يَحْفِزُ الْقَطْرُ مِنْهَا الْقَطْرَ غَيْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهَا وَ لَا جَهَامٍ عَارِضُهَا وَ لَا قَزَعٍ رَبَابُهَا وَ لَا شَفَّانٍ ذِهَابُهَا حَتَّى يُخْصِبَ لِإِمْرَاعِهَا الْمُجْدِبُونَ وَ يَحْيَا بِبَرَكَتِهَا الْمُسْنِتُونَ، فَإِنَّكَ تُنْزِلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ تَنْشُرُ رَحْمَتَكَ وَ أَنْتَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ.|خدايا ما را با بارانى سيراب كن كه زندهكننده، سيرابسازنده، فراگير و بههمهجارونده، پاكيزه و بابركت، گوارا و پرنعمت، گياه آن بسيار، شاخههاى آن به بار نشسته و برگهايش تازه و آبدار باشد تا با چنان بارانى بنده ناتوان را توان بخشى، و شهرهاى مردهات را زنده سازى. | ||
خدايا بارانى ده كه بسيار ببارد تا | خدايا بارانى ده كه بسيار ببارد تا زمينهاى بلند ما پرگياه شود، و در زمينهاى پست روان گردد و نعمتهاى فراوان در اطراف ما گسترش يابد، تا با آن ميوههاى ما بسيار، گلّههاى ما زنده و فراوان، و سرزمينهاى دورتر از ما نيز بهرمند گردند، و روستاهاى ما از آن نيرومند شوند. اينها همه از بركات گسترده و بخششهاى فراوان تو باشد كه بر سرزمينهاى فقر زده و حيوانات وحشى ما نازل مىگردد. | ||
خداوندا بارانى ده | خداوندا بارانى ده دانهدرشت كه پياپى براى سيراب شدن گياهان ما ببارد، چنانكه قطرات آن يكديگر را برانند، و دانههاى آن به شدّت بر هم كوبيده شوند؛ نه رعد و برقى بىباران، و ابرى بىثمر، و كوچک و پراكنده، و نه دانههاى ريز باران همراه با بادهاى سرد. | ||
خدايا بارانى | خدايا بارانى پرآب فرو فرست كه قحطىزدگان به نعمتهاى فراوان رسند و آثار خشكسالى از ميان برود كه همانا تويى خداوندى كه پس از نااميد شدن مردم باران را فرو مىفرستى و رحمت خود را همه جا گسترش مىدهى و تويى سرپرست نظام آفرينش كه به ستودن سزاوارى.|شکل بندی عنوان=|شکل بندی عنوان ستون راست=|شکل بندی عنوان ستون چپ=|شکل بندی ستون راست=|شکل بندی ستون چپ=|رنگ حاشیه=|تراز=|عرض=|عنوان=خطبه ۱۱۵ نهجالبلاغه|عنوان ستون راست=|عنوان ستون چپ=ترجمه [[محمد دشتی]]}} | ||
==محتوای خطبه== | ==محتوای خطبه== | ||
خطبه استسقاء با بیان مشکلات ناشی از | خطبه استسقاء با بیان مشکلات ناشی از خشکسالی آغاز شده و یکی از ریشههای بروز آن را [[گناه|گناهان انسانها]] میداند. در ادامه از [[خدا|خداوند]] تقاضای نزول بارانی با ویژگیهای خاص دارد.<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۲۶.</ref> | ||
{| class="wikitable" style="float:left" | {| class="wikitable" style="float:left" | ||
!نام نسخه | !نام نسخه | ||
خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
|} | |} | ||
===توبه از گناهان، دریچه امید به رحمت حق=== | ===توبه از گناهان، دریچه امید به رحمت حق=== | ||
در بخش اول خطبه، [[امام علی علیهالسلام|حضرت علی(ع)]] خشكسالى شديد آن زمان را ترسیم کرده و وضع كوهها، زمينها، مراتع و حيوانات را بيان | در بخش اول خطبه، [[امام علی علیهالسلام|حضرت علی(ع)]] خشكسالى شديد آن زمان را ترسیم کرده و وضع كوهها، زمينها، مراتع و حيوانات را بيان کرده،<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۲۹.</ref> وقوع این شرایط را موجب ناامیدی و رنج شدید مردم دانسته و از خدا طلب میکند آنها را به خاطر گناهانشان عقوبت نکند. گفته شده اين تعبير نشان مىدهد كه بسيارى از مشکلات به خاطر گناهان است و تا مردم به درگاه خدا نرفته و تقاضاى عفو و بخشش نكنند، مشكل آنها حل نمىشود.<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۳۱.</ref> [[ابنمیثم بحرانی]] ([[سال ۶۳۶ هجری قمری|۶۳۶]]-[[سال ۶۷۹ هجری قمری|۶۷۹]] یا [[سال ۶۹۹ هجری قمری|۶۹۹ق]]) نیز در شرح این خطبه، یکی از عوامل مؤثر در بروز سختیها و محروم شدن از رحمت پروردگار را عصیان انسان از اوامر خداوند معرفی میکند.<ref>ابنمیثم بحرانی، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۰۵-۱۰۶.</ref> | ||
سپس امام علی(ع) خواسته اصلى خود را | سپس امام علی(ع) خواسته اصلى خود را از خداوند بیان میکند تا رحمتش را به وسيله ابرهاى پرباران و بهار پرآب و گياهان سرسبز و پرطراوت بگستراند، بارانى دانهدرشت نازل كند كه زمينهاى مرده با آن زنده شوند و آنچه را از دست رفته بازگردد.<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۳۲.</ref> | ||
===بارانی سراسر خیر و عاری از هر شرّ=== | ===بارانی سراسر خیر و عاری از هر شرّ=== | ||
امام علی(ع) در بخش دوم از خطبه، از خدا طلب باران میکند و براى آن ویژگیهایی را بیان میکند. به گفته [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] هر | امام علی(ع) در بخش دوم از خطبه، از خدا طلب باران میکند و براى آن ویژگیهایی را بیان میکند. به گفته [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] هر يک از اين اوصاف، اشاره به نكته دقيق و شگفتآوری دارد. این اوصاف، انسان را در برابر عظمت خالق خاضع مىسازد و به شنوندگان مىفهماند كه اين قطرات باران چه بركات و آثارى مىتواند داشته باشد.<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۳۴.</ref> | ||
گفته شده امام علی(ع) از این جهت ویژگیهایی را در باران مطلوبش از خداوند بیان میکند که ممکن است باران سیلآسا بوده و همه چیز را نابود کند. يا بارش در منطقه خاصی بوده و نفع آن عمومی نباشد. يا همراه با سردى هوا و يخبندان باشد كه آثار منفى بهجا بگذارد. | گفته شده که امام علی(ع) از این جهت ویژگیهایی را در باران مطلوبش از خداوند بیان میکند که ممکن است باران سیلآسا بوده و همه چیز را نابود کند. يا بارش در منطقه خاصی بوده و نفع آن عمومی نباشد. يا همراه با سردى هوا و يخبندان باشد كه آثار منفى بهجا بگذارد. يا موانعى همچون بادهاى گرم، طوفانهاى شديد، آفات گياهی، حشرات موذى و امثال آن، آثار نیک باران را از بین ببرد. در دعای امام علی(ع) تمام اين جوانب در نظر گرفته شده و جمع همه شرايط و دفع همه موانع را از خدا مىطلبد.<ref>مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۳۵.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== |