الاهليلجة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان                =الاَهلیلجه

'''الاَهلیلجة''' کتابی منسوب به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] با موضوع [[اثبات خدا|اثبات وجود خدا]] و یگانگی او. این کتاب در قالب یک نامه و در پاسخ به شبهات مطرح شده در زمینه [[توحید]]، خطاب به [[مفضل بن عمر|مُفَضَّل بن عُمَر]] نگاشته شده است. متن این کتاب، مناظره‌ای بین امام صادق(ع) و پزشک هندی با موضوع اثبات وجود خدا و یگانگی او و بیان اوصاف او دانسته شده است. برخی از بزرگان [[شیعه]] استدلال‌های این کتاب را شگفت‌آور توصیف کرده و به مطالعه این کتاب سفارش کرده‌اند.

 

نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های واتیکان و دانشگاه پرینستون [[آمریکا]] نگهداری می‌شود.

الاهلیلجه نام کتابی است به زبان عربی که آن را منسوب به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] دانسته‌اند.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.</ref> این کتاب در اصل پاسخی از امام صادق(ع) به نامه [[مفضل بن عمر|مُفَضَّل بن عُمَر جُعفی]] به شمار رفته است.<ref>احمدی میانجی، مکاتیب‌الائمه، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۷-۲۸.</ref> مفضل با ارسال نامه‌ای، از امام خواسته بود به شبهات کفرآمیز مطرح شده در جامعه پاسخ داده و به نقد آن‌ها بپردازد.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.</ref> امام صادق(ع) در این نامه، مشروح مناظره خود با پزشک هندی<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.</ref> که در آن از دلائل اثبات وجود خالق‌یکتا سخن گفته بود<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۵.</ref> را به نگارش درآورد. به گفته [[سید ابن طاووس|ابن طاووس]]، امام صادق(ع) در این کتاب، راه‌های شگفت‌آوری برای [[اثبات خدا]] و شناخت او ارائه کرده است که غیر قابل خدشه است.<ref>ابن‌طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ۱۴۰۹ق، ص۹۱.</ref> شباهت موضوعی این کتاب با [[توحید مفضل (کتاب)|کتاب توحید مفضل]]، دیگر کتاب منسوب به امام صادق(ع)، باعث شده است برخی مؤلفان این دو را یک کتاب به شمار آورند.<ref>حاج‌منوچهری، «[https://ofoghandisha.com/?p=19113 ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)]»، وبگاه افق اندیشه.</ref>

تکرار نام گیاه اهلیلجه (هلیله) در سراسر متن این کتاب، سسب نام‌گذاری آن به الاهلیلجه شده است.<ref>حاج‌منوچهری، «[https://ofoghandisha.com/?p=19113 ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)]»، وبگاه افق اندیشه.</ref> برخی این کتاب را بیان شفاهی امام به مُفضل تلقی کرده و آن را از آثار مفضل به شمار آورده‌اند.<ref>مظفر، «مقدمه»، در توحید مفضل، ص۵.</ref> [[ابن‌ندیم]] از این کتاب با نام الهلیلجه یاد کرده است و انتساب آن را به امام صادق غیرممکن قلمداد کرده است.<ref>ابن‌الندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۳۸۶.</ref> این قدیمی‌ترین گزارش از این کتاب به شمار رفته است.<ref>حاج‌منوچهری، «[https://ofoghandisha.com/?p=19113 ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)]»، وبگاه افق اندیشه.</ref> [[محمدباقر مجلسی|مجلسی]] در [[بحار الانوار (کتاب)|بحارالانوار]] آورده است که حتی برخی از علمای [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] این کتاب را منسوب به امام صادق دانسته‌اند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲.</ref> وی نوع نگارش کتاب توحید و الاهلیلجه را شاهدی بر صحت انتساب این دو کتاب به امام صادق(ع) قلمداد کرده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲.</ref>  

[[سید محسن امین]] در توصیف این کتاب آورده است که در این کتاب دلائل محکم و مطالب ارزشمندی از [[کلام اسلامی|علم کلام]] ذکر شده است.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۳۳.</ref> سید بن طاووس مطالعه این کتاب و استفاده از مطالب آن را به فرزندش توصیه کرده است.<ref>ابن‌طاووس، کشف المحجه لثمرة المهجه، ۱۳۷۵ش، ص۵۱.</ref> وی در توصیه‌های خود برای مسافران، همراه داشتن این کتاب را در سفر مورد تأکید قرار داده است.<ref>ابن‌طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ۱۴۰۹ق، ص۹۱.</ref>

موضوعات مطرح شده در این کتاب به سه بخش تقسیم شده است:

 

*بیان اوصاف خدا<ref>عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴۳.</ref>

برخی پژوهشگران جزئیات مطرح شده در این کتاب را برخلاف عقل و [[حدیث|روایات]] دانسته‌اند و این احتمال را مطرح کرده‌اند که مطالبی به این کتاب افزوده شده باشد سپس وجود نسخه‌های مختلف و متفاوت از این کتاب را دلیلی برای اثبات مدعای خود ذکر کرده‌اند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۶.</ref> این اشکال توسط محققان دیگر مورد نقد قرارگرفته و مردود شمرده شده است.<ref>عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴۸-۵۱.</ref>

قیس عطار در مقدمه خود بر کتاب الاهلیلجه، قدیمی‌ترین نسخه این کتاب را نسخه‌ای در [[کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی]] دانسته است که به خط نَسخ به نگارش درآمده است. این کتاب را رونوشتی از کتاب نگاشته شده در سال ۷۱۲ق، به شمار آورده‌اند.<ref>عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۵۵.</ref> از جمله نسخه‌های این کتاب، متنی است که [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] در بخش توحید [[بحار الانوار (کتاب)|کتاب بحارالانوار]] از این کتاب آورده و به شرح آن پراخته است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.</ref> طبق گزارش‌ها، دو نسخه از این کتاب در کتابخانه واتیکان و یک نسخه از آن در کتابخانه دانشگاه پرینستون آمریکا نگهداری می‌شود.<ref>مرکز ملک‌فیصل، خزانة التراث، ریاض، ج۸۳، ص۲۳۵.</ref>

گفته می‌شود کتابی به نام الاهلیلجه به افرادی همچون [[اسماعیل بن مهران|اسماعیل بن مِهران بن اَبی‌نَصر]] از [[اصحاب امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]]، [[حمدان بن المعافی|حَمدان بن مُعافا]] از [[اصحاب امام کاظم(ع)]] و امام رضا(ع)<ref>عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۱.</ref> و [[داوود بن کثیر رقی|داوود بن کثیر رَقی]] از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نسبت داده شده است.<ref>عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۲.</ref> برخی محققان این احتمال را مطرح کرده‌اند که این سه شخص از راویان کتاب الاهلیلجه امام صادق(ع) بوده‌اند و از روی تسامح، این کتاب به آنها نسبت داده شده باشد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲؛ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۳.</ref>

*جامع‌المعارف؛ چاپ تبریز به سال ۱۳۰۱ش به صورت چاپ سنگی

*الدلائل‌الجلیله؛ شامل ترجمه و شرح فارسی تألیف میرآقا بن کاظم آقازاهدی

*گل جعفری؛ نوشته محمد طوسی مشهدی(۱۲۵۷){{یاد|[[آقابزرگ تهرانی]] در [[الذریعة الی تصانیف الشیعة (کتاب)|الذریعه]] او را محمد بن الحسن الطوسي المشهدي المتوفى ۱۲۵۷ معرفی کرده که مترجم [[طب الرضا (کتاب)|رساله ذهبیه]] منسوب به [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا]] است. <ref>طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۸، ص۱۱۲و ج۱۸، ص۱۵۴.</ref>}}

*ترجمه محمدرضا کلباسی اصفهانی<ref>مردی، «[https://hadith.net/post/54878 الاهلیلجه]»، وبگاه حدیث‌نت.</ref>