حدیث متواتر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حدیث متواتر'''، [[حدیث|حدیثی]] است که در سلسله سند آن همه راویان تا شخص [[معصوم]] در هر طبقه به تعدادی باشد که امکان توافق عمدی آن‌ها بر نسبت دادن دروغ به معصوم به طور عادی محال باشد و خبر آن‌ها موجب علم و یقین گردد. در مقابل خبر متواتر، [[خبر واحد]] قرار دارد؛ یعنی هر خبری متواتر نباشد خبر واحد است. روایات متواتر، گرچه کم هستند، اما غالباً از مطالب مهمّی برخوردارند، مانند: [[حدیث غدیر]]، [[حدیث ثقلین]] یا حدیث «نهی از تعمّد بر کذب» که تعداد روات بیش از نفر از طبقات صحابه هستند. برای تواتر، شروطی بیان شده که برخی مربوط به شنوندگانِ خبر و برخی مربوط به گویندگان و ناقلان آن است.

خبر متواتر دو نوع است: متواتر لفظی و [[متواتر معنوی]] و تواتر معنوی در روایات، در مقایسه با روایات متواتر لفظی، بیشتر است؛ زیرا اکثر فروعات دین از جمله تعداد [[رکعت|رکعات]] نماز، مبطلات [[روزه]]، ارکان [[حج]]، و... دارای تواتر معنوی‌اند.

==معنای لغوی و اصطلاحی==

 

کلمه متواتر در لغت از ریشه «وتر» به معنا پی در پی و پیوسته، یا یکی پس از دیگری است. <ref>راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، دارالکاتب العربی، ص۵۴۸</ref>

خبر متواتر در اصطلاح اهل حدیث، [[روایت|روایتی]] است که سلسله راویان آن تا به [[معصوم]] در هر طبقه به تعدادی باشد که امکان توافق عمدی آن‌ها بر نسبت دادن دروغ به معصوم به طور عادی محال باشد و خبر آن‌ها موجب علم و یقین به مضمون حدیث گردد. <ref> شهید ثانی، الرعایه فی علم الدرایه، ۱۴۰۸ق، ص۶۲؛ شیخ بهایی، الوجیزه فی علم الدرایه، ۱۳۹۰ق، ص۴؛ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۳۷۸ق، ص۴۲۱.</ref>

 

روایات متواتر، گرچه کم هستند، اما غالباً از مطالب مهمّی برخوردارند، مانند: [[حدیث غدیر]] که تنها در طبقه [[صحابه]] بیش از ۱۰۰ نفر آن را روایت نموده و [[حدیث ثقلین]] که در طبقه صحابه بیش از ۸۰ نفر، یا حدیث «نهی از تعمّد بر کذب» که بیش از ۶۰ نفر آن را در طبقه صحابه، گزارش نموده‌اند، یا مانند: روایات وجوب [[نماز|نماز های]] روزانه و عدد رکعات آن‌ها، و روایات وجوب [[زکات]] و روایات مربوط به [[فضایل امام علی(ع)]]، مانند: [[شجاعت]] حضرت و.... <ref>. الغدیر، امینی: ۱ / ۶۱، الرعایه فی علم الدرایه، ص۶۶. </ref>

==شروط تواتر==

===شرایط شنونده===

خبر متواتر در صورتی برای شنوندۀ آن علم می‌آورد که این دو شرط را داشته باشد:

===شروط ناقلان===

# تعداد راویان در هر طبقه به میزانی باشد که توافق عمدی آن‌ها بر کذب، محال باشد؛ از این رو در متواتر، عدد خاصی را نمی‌توان معیّن کرد؛ زیرا اعتقاد بر درستی و عدم توافق بر کذب نزد افراد، نسبی است و کم‌ترین مرز آن، اطمینان بر عدم توافق بر کذب است. گر چه عدّه‌ای برای تواتر عددی را معیّن کرده‌اند ولی با نقد دیگران مواجه شده است. <ref>برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: مامقانی، مقباس الهداية فی علم الدراية، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۲.</ref>

# شرایط تواتر در همه طبقات راویان حدیث حاصل باشد، لذا اگر شرایط تا طبقه خاصی حاصل شد، تواتر هم تا همان طبقه قابل اثبات است.<ref> نگاه کنید به: صاحب معالم، معالم الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۶.</ref>

# نسبت به خبری که نقل می‌کنند اطمینان داشته باشند نه اینکه از روی شک آن را خبر دهند.<ref>سید مرتضی، الذخيرة، ۱۴۱۱ق، ص۳۴۵.</ref>

 

شرایط دیگری مانند [[عدالت]]، [[اسلام]]، [[شیعه|تشیّع]] راویان، یا وجود [[امام معصوم(ع)]] در بین راویان، در اعتبار تواتر خبر، شرط نبوده و نیست. <ref>برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: مامقانی، مقباس الهداية فی علم الدراية، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۰۹؛ علم الحدیث، ص۲۶.</ref>

==اقسام تواتر==

===متواتر لفظی و معنوی===

خبر متواتر به لحاظی به لفظی و معنوی تقسیم می‌شود. متواتر لفظی، خبری است که همه راویان در همه طبقات، مضمون آن روایت و خبر را یکسان و با کلمات واحد بیان کنند؛ <ref>مامقانی، مقباس الهداية فی علم الدراية، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵. </ref> مانند عبارت روایت:<font color=green> " انّی تارک فیکم الثقلین " </font> یا عبارت<font color=green> " من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه" </font>، یا عبارت<font color=green> "انّما الاعمال بالنیات " </font>. <ref>سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار إحياء التراث العربی، ص۱۳۱؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۱۹.</ref>

متواتر معنوی، خبری است که همه ناقلان و راویان در تمامی طبقات، مضمون واحدی را با عبارات متفاوت، نقل می‌کنند و تطابق در معنا یا به دلالت تضمّنی است،<ref>مامقانی، مقباس الهداية فی علم الدراية، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۷.</ref> مانند «احادیث خواندن سوره بعد از [[سوره فاتحه|حمد]] در نماز در شرایط متفاوت» به نقل از راویان متفاوت، که خواندن اصل سوره یعنی جزء اوّل در همه روایات یکسان بوده است. یا به دلالت التزامی ، مانند: خبر شجاعت [[امام علی|حضرت علی]] علیه‌السلام که بر اساس روایات متعدّد و در حوادث گوناگون گزارش شده که از مجموع آن‌ها، شجاعت آن حضرت، به تواتر ثابت می‌شود.<ref>برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار إحياء التراث العربی، ص۳۵.</ref>

تواتر معنوی در روایات، در مقایسه با روایات متواتر لفظی، بیشتر است و اکثر اجزای دین به ویژه در فروع، دارای تواتر معنوی هستند، مثل: تعداد [[رکعت|رکعات]] نماز، مبطلات [[روزه]]، ارکان [[حج]]، [[زکات]] و... .<ref>مامقانی، مقباس الهداية فی علم الدراية، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۷.</ref>

===متواتر اجمالی و تفصیلی===

حدیث متواتر از جهتی دیگر به تواتر '''اجمالی''' و '''تفصیلی''' تقسیم می‌شود. تواتر تفصیلی همان است که در چند سطر گذشته تعریف و تقسیم آن بیان شد. اما تواتر اجمالی آن است که روایات متعددی که به حد تواتر می‌رسند درباره موضوعات متفاوتی بیان شود به گونه‌ای که بتوان در این روایات قدر مشترکی پیدا کرد که در همه‌ی آنها وجود دارد. این قدر مشترک در روایاتی که محتوای متفاوتی دارند، تواتر اجمالی نامیده می‌شود.<ref>سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار إحياء التراث العربی، ص۳۶.</ref>

==جستارهای وابسته==

*[[حدیث]]

*[[خبر واحد]]

*[[خبر صحیح]]

*[[خبر موثق]]

*[[خبر حسن]]

*[[خبر ضعیف]]

 

 

==منابع==

* سبحانی، جعفر، اصول الحديث و أحكامه فی علم الدّراية، قم، دار إحياء التراث العربی، بی‌تا.

* سید مرتضی، علی بن الحسین، الذخيرة فی علم الکلام، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۴۱۱ق.

* شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، قم، مكتبه آيه‌الله المرعشی، ۱۴۰۸ق.

* شیخ بهایی، الوجيزة في علم الدراية، قم، نشر بصیرتی، ۱۳۹۰ق.

* صاحب معالم، حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.  

* مامقانی، عبدالله، مقباس الهداية فی علم الدراية، تحقیق: محمدرضا مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.

* میرزای قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، قم، مکتبة العلمية الاسلامیة، ۱۳۷۸ق.

  | توضیحات =