ابی بن کعب انصاری: تفاوت میان نسخه‌ها

{{جعبه اطلاعات صحابه|نام=اُبی بن کَعب|اطلاعات صحابه=|نام کامل=اُبی بن کَعب بن قیس خزرجی|کنیه=ابوالمُنذِر و ابوالطُفیل|لقب=سید القُرّاء و سید الأنصار|محل زندگی=[[مدینه]]|مهاجر/انصار=[[انصار]]|نسب/قبیله=[[اوس و خزرج|خَزرَج]]|تاریخ و مکان درگذشت=مدینه|زمان اسلام آوردن=[[بیعت عقبه#بیعت دوم عقبه|عقبه دوم]]|حضور در جنگ‌ها=[[غزوه بدر|بَدر]]، [[غزوه احد|اُحُد]]، [[غزوه خندق|خَندق]] و غیره|دلیل شهرت=[[علم قرائت|قرائت قرآن]] و نوشتن [[مصحف]]}}

اُبَیّ بن کَعْب بن قیس، از [[اوس و خزرج|قبیله خَزرَج]] و از [[انصار]] بود.<ref>ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.</ref> گفته شده [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر]] او را «ابوالمُنذِر» و [[عمر بن خطاب|عمر بن خَطّاب]] او را «ابوالطُفیل» کنیه داد.<ref>ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.</ref> «سید المسلمین»،<ref>ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.</ref> «سید القُرّاء» (یعنی: پیشوای قاریان)<ref>مدنی، الدرجات الرفیعه، ۱۹۸۳م، ص۳۲۴.</ref> و «سید الانصار» را از القاب او دانسته‌اند.<ref>خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۱.</ref> در [[جاهلیت]] که کمتر کسی نوشتن می‌دانست، اُبی کتابت را فرا گرفته بود.<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.</ref>

بر اساس روایتی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] قرائت [[امامان شیعه]] بر اساس قرائت اُبی بن کعب بوده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۳۴.</ref> [[سید حسن صدر]] نویسنده [[تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام (کتاب)|کتاب تأسیس الشیعه]]، این روایت امام صادق را دلیلی بر مقام والای او می‌داند.<ref>صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۳۲۴.</ref> او تمامی [[قرآن]] را از پیامبر آموخت و بر او عرضه کرد.<ref>ابن‌مهران، المبسوط فی القرائات العشر، مجمع اللغة، العربیه، ص۲۳.</ref> گفته شده، ابن‌کعب در رأس مکتب تفسیری مدینه قرار داشت.<ref>مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۴۵.</ref> مطابق برخی نقل‌ها او از جمله افرادی بود که در زمان پیامبر، قرآن را [[حفظ قرآن|حفظ]] کرده بود.<ref>ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۸.</ref> طبق حدیث نقل شده در منابع [[اهل سنت و جماعت|اهل‌تسنن]]، او یکی از چهار فردی است که پیامبر(ص) فرا گرفتن قرآن از آنان را توصیه کرده است.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۳۶؛ نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۹۱۴.</ref> گفته شده قرائت [[قاریان هفت‌گانه]]، به این دلیل معتبر بوده که آنها قرآن را از علی(ع)، [[عثمان بن عفان|عثمان]]، [[عبدالله بن مسعود]]، [[زید بن ثابت]] یا اُبی بن کعب نقل کرده‌اند.<ref>مقدمتان فی علوم القرآن، ۱۳۹۲ق، ص۴۲.</ref> برخی احادیث اهل‌تسنن که در آن به فضایل برخی از [[صحابه]] پرداخته است، اُبی را آگاه‌ترین فرد امت به [[علم قرائت|قرائت]] معرفی می‌کند.<ref>ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۵؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.</ref>

مطابق برخی گزارش‌ها اُبی بن کعب در [[بیعت عقبه#بیعت دوم عقبه|عقبه دوم]] با پیامبر(ص)، [[بیعت]] کرد.<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.</ref> البته ابن‌هشام، تاریخ‌نگار قرن سوم، نام او را در زمره افرادی که در عقبه دوم پیمان بستند، نیاورده است.<ref>خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۳؛ نگاه کنید به، ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۴۴۲–۴۴۵.</ref> پیامبر پس از [[هجرت به مدینه|هجرت]] میان او و [[سعید بن زید بن عمرو]]<ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۲۳.</ref> و به قولی میان او و [[طلحة بن عبیدالله|طَلحة بن عبیدالله]]، [[عقد اخوت|پیمان برادری]] برقرار کرد.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ۲۷۱.</ref> ابن‌کعب در [[غزوه|غَزوه‌هایی]] مانند [[غزوه بدر|بَدر]]، [[غزوه احد|اُحُد]]، [[غزوه خندق|خَندَق]] همراه پیامبر(ص) بود.<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.</ref> همچنین او در [[سریه|سَریّه‌ای]] که در آغاز هفتمین ماه از هجرت به فرماندهی [[حمزة بن عبدالمطلب|حَمْزَةِ بن عبدالمُطَّلِب]] روی داد، شرکت کرد.<ref>واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹.</ref> طبق برخی نقل‌ها، او پیش از آنکه [[مسلمان]] شود، از [[احبار|اَحبار یهودی]] بوده است.<ref>ذهبی، التفسیر و المفسرون، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۹۲.</ref>

بر اساس گزارش‌های تاریخی، نخستین کسی که در [[مدینه]]،<ref>ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.</ref> نامه‌های پیامبر را نوشت اُبی بن کعب بود و در غیاب او، زید بن ثابت این کار را انجام می‌داد.<ref>بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۳۱.</ref> البته پیمان‌نامه‌ها و صلح‌نامه‌های پیامبر را علی(ع) می‌نوشت.<ref>ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.</ref> همچنین گفته شده اُبی بن کعب نخستین فردی بود که در پایانِ نامه‌ها، نام خود و پدرش را به عنوان کاتب ثبت می‌کرد.<ref>ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.</ref> ابن‌کعب گاهی از طرف پیامبر(ص) به نومسلمانان، [[قرآن]] و [[احکام شرعی]] را می‌آموخت.<ref>نگاه کنید به: ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۷۵–۴۷۶.</ref> او از کاتبان [[وحی]] بود.<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸؛ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲ق، ج۱ ص۲۶۱.</ref> مطابق نقل [[تاریخ طبری (کتاب)|تاریخ طبری]] (تألیف ۳۰۳ق)، اُبی بن کعب و [[زید بن ثابت]] تنها در غیاب [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] و [[عثمان بن عفان|عثمان]]، وحی را می‌نوشتند.<ref>طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۱۷۹.</ref>

ابن‌جَزَری، از عالمان [[علم قرائت]]، اُبی بن کعب را برجسته‌ترین [[قاری]] امت دانسته است.<ref>ابن‌جزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱.</ref> به گفته برخی پژوهشگران، قرائت اُبی پایه اصلی قرائت‌هایی است که در سده‌های بعد از خود، به عنوان قرائت‌های معتبر شناخته می‌شوند؛ به گونه‌ای که ادعا شده قرائت اُبی بن کعب از بنیان‌های اصلی قرائت حجازی است، چرا که در میان [[قاریان هفتگانه|قرائات سَبْع]]، قرائت‌های [[نافع بن عبدالرحمن مدنی|نافع]] و [[عبدالله بن کثیر مکی|ابن‌کَثیر]] (از قاریان حجازی) تا حد زیادی از قرائت اُبی تأثیر پذیرفته‌اند.<ref>پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.</ref> در قرائت‌های کوفی نیز تأثیر ابن‌کعب را بر قرائت‌های [[عاصم بن ابی النجود|عاصم]] و [[علی بن حمزه کسائی|کسائی]]، قابل ملاحظه ارزیابی کرده‌اند.<ref>پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.</ref> اُبی بن کعب پس از رحلت پیامبر(ص) به تعلیم قرآن پرداخت و جمعی از صحابه، مانند [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] و [[ابوهریره|ابوهُرَیره]] و از [[تابعین]] افرادی چون [[ابوعبدالرحمن سلمی|ابوعبدالرحمن سُلَّمی]] و [[ابوالعالیه ریاحی]] از وی [[علم قرائت|قرائت]] آموختند.<ref>ابن‌جزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱.</ref>

پژوهشگران علوم قرآنی، برای اُبی بن کعب [[مصحف|مُصحَف]] به خصوصی نقل کرده‌اند؛<ref>علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.</ref> چنان‌که گزارش‌های مختلفی نیز بر این امر دلالت دارد.<ref>ابن‌ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۴–۱۶۶.</ref> بر اساس برخی نقل‌ها او قرآن را در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری کرد.<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۳.</ref> وی مصحف خود را به شاگردانش املا کرد.<ref>ابن‌ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۲.</ref> بر این اساس که اُبی بن کعب در زمان [[عثمان بن عفان|عُثمان]] زنده باشد، او را از جمله افرادی دانسته‌اند که به دستور عثمان مأمور [[مصحف عثمانی|یکسان‌سازی قرآن]] شد.<ref>ابن‌ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۵؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۱.</ref>

وجود داشتن دو سوره یاد شده در قرآن، بر خلاف دیدگاه سایر [[صحابه]] و بر خلاف اجماع مسلمانان دانسته شده است.<ref>علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.</ref> برخی از قرآن‌پژوهان نیز بر این باورند دلیلی وجود ندارد که «الخلع» و «الحفد» ذکر شده در مصحف اُبی، از [[قرآن]] باشد؛<ref>زرکشی، البرهان، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۱۲۷–۱۲۸.</ref> زیرا مصحف صحابه، تنها دربردارنده قرآن مُتواتر نبود، بلکه در کنار آیات و سوره‌ها، برخی روایت‌ها، تفسیرها و دعاها نیز نوشته می‌شد، و «الخلع» و «الحفد» از جمله دعایی بود که در مصحف اُبی بن کعب وجود داشت.<ref>رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۱۳.</ref>

مطابق نقل [[ابن‌ندیم]] در [[الفهرست (ابن‌ندیم)|الفهرست]]، ابن‌کعب در موضوع [[فضائل سور|فضائل قرآن]] کتابی نوشته بود.<ref>ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۵۶.</ref> به گفته [[آقابزرگ تهرانی]]، کتاب‌شناس شیعه، کتاب او نخستین کتاب تألیف شده در موضوع فضائل قرآن بوده است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۲۶۲.</ref> چنان‌که در برخی کتاب‌های تفسیری، مانند [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|مجمع البیان]] و الکشف و البیان، روایت‌هایی از اُبی بن کعب در فضیلت خواندن سوره‌های قرآن نقل شده است.<ref>نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۱۹، ۴۶۳، ۵۰۱، ۵۳۵و۶۰۷؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۳۸، ۲۲۰، ۲۶۲، ۳۰۱، ۳۲۷و۳۵۸.</ref> برخی محققان معتقدند روایات منسوب به اُبی بن کعب در موضوع فضایل سوره‌ها، [[جعل حدیث|جعلی]] است<ref>ابن‌صلاح، معرفة انواع علوم الحدیث، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۰.</ref> و برخی از صوفی‌ها برای آنکه انگیزه مسلمانان را برای [[تلاوت قرآن]] بیشتر کنند، این روایت‌ها را جعل کرده‌اند.<ref>ابن‌جوزی، الموضوعات، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۲۴۱.</ref> به گفته سیوطی، اُبی بن کعب نسخه‌ای بزرگ در [[تفسیر قرآن]] داشت که در سده‌های نخستین متداول بود و مفسرانی چون [[محمد بن جریر بن یزید طبری|محمد بن جَریر طَبَری]] و [[ابن‌ابی‌حاتم]] از آن استفاده کرده‌اند.<ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۷۲.</ref>

[[پرونده:تفسیر ابی بن کعب.jpg|بندانگشتی|150px|کتاب «تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب سید القراء» تألیف عبدالجواد خَلَف]]

اُبی بن کعب در [[مدینه]] درگذشت.<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۵.</ref> برای تاریخ وفات او، سال‌های مختلفی را ذکر کرده‌اند، ولی به گفته ابن‌عبدالبر، از شرح‌حال‌نویسان قرن پنجم قمری، درگذشت او در دوران [[خلافت عمر]] (یعنی [[سال ۱۳ هجری قمری|۱۳]]-[[سال ۲۳ هجری قمری|۲۳ق]]) از دیگر دیدگاه‌ها مشهورتر است.<ref>ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.</ref> در گزارش‌های تاریخی سال‌های ۱۹، ۲۰، ۲۲، ۳۰ و ۳۲ به عنوان سال وفات او ذکر شده است.<ref>ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۳.</ref> بر اساس این نقل که درگذشت او بعد از دوران [[عمر بن خطاب|عُمَر]] باشد، گفته شده [[نماز میت]] او را [[عثمان بن عفان|عثمان]] خوانده است.<ref>مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۱۶.</ref>

عبدالجواد خَلَف، در کتابی با عنوان «تفسیرُ الصحابیّ الجَلیل اُبَیّ بن کَعب سَیّد القُرّاء» مجموع روایات نقل شده از اُبی در موضوع [[تفسیر قرآن]] را جمع‌آوری کرده است.<ref>خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.</ref> نویسنده در بخش نخست از این کتاب زندگی‌نامه اُبی و در بخش دوم آراء تفسیری او را بیان می‌کند.<ref>خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.</ref> این کتاب را انتشارات دار البیان قاهره، در سال ۲۰۰۱م در ۲۱۴ صفحه منتشر کرده است.<ref>خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م.</ref>

{{پانوشت}}

{{منابع}}

* آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.