|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{در دست ویرایش ۲|روز=[[۵]]|ماه=[[اسفند]]|سال=[[۱۴۰۲]]|کاربر=Alikhani}}
| |
| {{الگو:کتاب‌شناسی ناقص}} | | {{الگو:کتاب‌شناسی ناقص}} |
| '''حِرز'''، در لغت به معنای محصور و محکم، در اصطلاح به پاره‌ای از آیات، اذکار، اوراد و ادعیه مأثوری که برای حفظ جان و مال از آسیب‌ها می‌خوانند یا به صورت مکتوب با خود حمل می‌کنند گفته می‌شود. | | [[پرونده:حرز کبیر امام جواد(ع).jpg|230px|بندانگشتی|چپ|متن حرز امام جواد(ع).]] |
| | '''حِرْز''' یا '''تَعْویذ''' [[آیه|آیات]]، [[ذکر|اذکار]] و یا [[دعا|دعاهایی]] است برای حفاظت از بلاها. در منابع حدیثی شیعه حرزهای دعایی، به دلیل آثاری که برای آنها ذکر شده، مورد توجه بوده است. [[آیة الکرسی|آیةُ الکُرسی]] و [[آیه و ان یکاد|آیه وَ اِن یَکاد]]، از آیاتی است که برای حرز کاربرد دارد. [[حرز امام جواد(ع)]] و [[حرز یمانی|حرز یَمانی]] از مشهورترین حرزهای دعایی است. در کتاب [[الکافی (کتاب)|الکافی]] و [[مهج الدعوات و منهج العبادات (کتاب)|مُهَجُ الدّعَوات]] حرزهای نقل شده از [[چهارده معصوم]] در باب مستقلی جمع‌آوری شده است. اعتقاد به تعویذ و تأثیر آن علاوه بر [[اسلام]]، در سایر ادیان و ملت‌ها نیز وجود دارد. دین اسلام با رد تعویذهای خرافی، تعویذهایی را بر پایه آیات و ادعیه توحیدی مطرح کرد. به گفته برخی فقیهان، تعویذ به اشیاء ناشناخته جایز نیست. |
|
| |
|
| واژه حرز و مشتقات آن در [[قرآن|قرآن کریم]] نیامده، اما در احادیث [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]] و ادعیه مأثور این واژه فراوان به‌کار رفته‌است. شماری از این حدیث‌ها، از جمله حدیث [[انس بن مالک]] و حدیث منقول از [[حضرت علی(ع)]]، حاکی از کاربرد حرز، به معنای مصطلح، در صدر [[اسلام]] است.
| | == تعریف حرز و اقسام آن == |
| | [[پرونده:وان یکاد - تعویذ.jpg|بندانگشتی|200px|نمونه‌ای از ترکیب [[آیه و ان یکاد]] و علامت [[چشم‌زخم]]]] |
| | حِرْز یا تَعْویذ، آیات، اذکار و یا دعاهایی است که برای حفاظت از بلاها، شر دشمنان، جانوران و یا [[چشم زخم]]<ref>ماهیار، «تعویذ در شعر خاقانی»، ص۲۱۴.</ref> خوانده می‌شود.<ref>ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۶.</ref> همچنین در مواردی حرزها بر چیزی نوشته شده، همراه شخص (بر بازو یا گردن) نگهداری و یا از جایی (مانند سر در خانه) آویخته می‌شود.<ref>ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۶.</ref> برخی تعویذها دعا و ذکر نیستند و منشأ جَمادی (مانند آهن)، حیوانی (مانند پوست آهو) یا گیاهی (مانند برگ برخی درختان) دارند.<ref>نگاه کنید به: ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۴؛ ماهیار، «تعویذ در شعر خاقانی»، ص۲۱۹-۲۲۲.</ref> گفته شده عمده‌ترین دلیل برای استفاده از تعویذها، جلوگیری از چشم‌زخم بوده است.<ref>عربستانی، «تعویذ»، ص۶۳۵.</ref> |
|
| |
|
| حرز در فرهنگ شیعی از فرهنگ سایر مسلمانان متداول‌تر بوده‌است. وجود انبوهی از حرزها و [[تعویذ|عوذه‌ها]] و دعاهای حفظ، که در کتب ادعیه و حدیث امامیه ثبت شده، شاهد این مدعاست. در منابع دعایی مانند [[مهج الدعوات و منهج العبادات (کتاب)|مهج الدعوات]] اثر [[سید ابن طاووس|سید بن طاووس]] از [[چهارده معصوم]] حرزهایی نقل شده است که [[حرز امام جواد(ع)]] و [[حرز یمانی]] از مشهورترین آنهاست. | | به باور برخی محققان حرز و تعویذ تفاوت چندانی با هم ندارند و هر یک از این دو واژه به جای دیگری به کار می‌رود.<ref>طباطبایی، «حرز»، ص۱۱.</ref> در برخی کتاب‌های حدیثی نیز حرز و تعویذ در یک باب و در یک ردیف ذکر شده‌اند.<ref>نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۶۸-۵۷۳؛ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۴۳۶.</ref> با این حال برخی معتقدند اگر چه مرزِ حرز و تعویذ چندان روشن نیست، اما نمی‌توان آنها را یکسان دانست.<ref>خانی، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، ص۶۷.</ref> همچنین گفته شده در معنای حرز تحولاتی رخ داده و در دوره‌ای مرادف تعویذ و در دوره‌ای به معنای [[طلسم|طِلِسْم]] نزدیک شده است.<ref>خانی، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، ص۷۱-۷۸.</ref> تَمیمه<ref>ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۸۲.</ref> هِیْکَل و حَمایل از الفاظ و مفاهیم مرتبط با تعویذ است که کارکرد مشابه آن دارد.<ref>ماهیار، «تعویذ در شعر خاقانی»، ص۲۱۶-۲۱۷.</ref> |
|
| |
|
| == جایگاه == | | == اهمیت حرز در مباحث اسلامی == |
| حرز در فرهنگ شیعی از فرهنگ سایر مسلمانان متداول‌تر بوده است. وجود انبوهی از حرزها و عوذه‌ها و دعاهای حفظ، که در کتب ادعیه و حدیث [[امامیه]] ثبت شده، شاهد این مدعا دانسته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۱۴ـ۶۴، ۱۳۷ـ۱۵۳، ۲۰۶ـ۲۰۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۲۰۸ـ۴۰۶، ج ۹۲، ص۲۰۹ـ۲۷۹</ref> | | حرزهای دعایی، بخشی از میراث دعایی است که به دلیل خواص و آثار ذکر شده برای آنها، همواره مورد توجه بوده‌اند.<ref>اثباتی، «تحلیل و بررسی حرز منسوب به امام جواد(ع)»، ص۱۱.</ref> واژه حرز در قرآن ذکر نشده، اما در روایت‌های متعددی از شیعه و سنی به کار رفته است.<ref>طباطبایی، «حرز»، ص۱۲.</ref> [[آیة الکرسی|آیةُ الکُرسی]] و [[آیه و ان یکاد|آیه وَ اِن یَکاد]]، از آیاتی است که برای حرز کاربرد دارد و به همین دلیل به آیاتُ الحِرز معروف شده‌اند.<ref>طباطبایی، «حرز»، ص۱۲.</ref> [[محمد بن یعقوب کلینی|کلینی]] (درگذشت: ۳۲۹ق) در [[الکافی (کتاب)|کتاب الکافی]]<ref>نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۶۸-۵۷۳.</ref> و [[سید ابن طاووس]] (درگذشت: ۶۶۴ق) در [[مهج الدعوات و منهج العبادات (کتاب)|کتاب مُهَجُ الدّعَوات]] حرزهای نقل شده از [[چهارده معصوم]] را در باب مستقلی جمع‌آوری کرده‌اند.<ref>نگاه کنید به: سید ابن‌طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۳-۴۵.</ref> |
| | [[پرونده:حرزهای معصومین.jpg|230px|بندانگشتی|چپ|کتاب «حرزهای معصومین» به قلم سید علی لواسانی.]] |
|
| |
|
| واژه حرز و مشتقات آن در [[قرآن]] نیامده، اما در احادیث [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]] و ادعیه مأثور این واژه فراوان به‌کار رفته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص۲۸۱، ج ۲، ص۲۲۱، ۵۱۹؛ ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ج ۱، ص۱۵۲؛ طوسی، ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲، ج ۳، ص۹۷؛ همو، ۱۴۱۱، ص۱۵۱، ۵۷۴؛ ابن‌حنبل، ج ۴، ص۶۰؛ ابن‌ماجه، ج ۲، ص۱۲۷۲</ref> شماری از این حدیث‌ها، از جمله حدیث [[انس بن مالک]]<ref>رجوع کنید به کنزالعمال، علی بن حسام الدین متقی، ج ۲، ص۶۶۶ـ۶۶۷</ref> و حدیث منقول از [[حضرت علی(ع)]]، <ref>سیوطی، ذیل اسراء: ۴۵؛ متقی، ج ۲، ص۶۶۶</ref> حاکی از کاربرد حرز، به معنای مصطلح، در صدر [[اسلام]] است به این معنا که [[پیامبر(ص)]]، [[امامان]] و برخی از [[صحابه]] و [[تابعان]] و اتباع ایشان برای حفظ خود یا دیگران از گزندها و آسیب‌ها حرز به‌کار می‌برده و نتیجه مطلوب را نیز به دست می‌آورده‌اند.
| | بر اساس آنچه [[شیخ عباس قمی]] (درگذشت: ۱۳۵۹ق) در [[سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار (کتاب)|کتاب سَفینَةُ البِحار]] نقل کرده، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] برای تعویذ [[حسنین|حَسَنَیْن]]، [[معوذتین|مُعَوِّذَتَیْن]] را می‌خواند.<ref>قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۵۴۲.</ref> از جمله حرزهای مشهور می‌توان به [[حرز امام جواد(ع)]]، [[حرز یمانی|حرز یَمانی]]، [[حرز ابودجانه|حرز ابودَجانه]] و [[حرز یاسین]] اشاره کرد.<ref>خانی، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، ص۶۶.</ref> به گفته محققان، توجه نکردن به معتبر بودن یا نبودن حرزها، موجب بروز مشکلات می‌شود؛ ازاین‌رو گفته شده تنها باید از حرزهایی استفاده کرد که در [[حدیث|روایت‌های معصومان]] ذکر شده است و از حرزهایی که منشأ روایی ندارد، پرهیز کرد.<ref>مسعودی، «بررسی مقاله حرز از دایرة المعارف قرآن لیدن»، ص۱۴۲.</ref> «حرزهای معصومین» به قلم سید علی لواسانی از جمله کتاب‌هایی است که در موضوع حرزهای نقل شده از معصومان نوشته شده است.<ref>لواسانی، حرزهای معصومین، ۱۴۰۱ش، شناسنامه کتاب.</ref> این کتاب را انتشارات دار السبطین در سال ۱۴۰۱ش، در ۴۸۸ صفحه منتشر کرده است.<ref>لواسانی، حرزهای معصومین، ۱۴۰۱ش، شناسنامه کتاب.</ref> |
|
| |
|
| استعمال حرز برای مصونیت از آزار [[شیطان|شیاطین]] و [[جن|جنّیان]] و [[دعانويسی|نوشتن]] یا املا کردن حرز برای شفای بیماران، نزد [[صوفیان]] نیز متداول بوده است، چنان‌که [[ابو سعید ابو الخیر|ابو سعید ابوالخیر]] یک رباعی سروده{{یاد|حورا به نظاره ی نگارم صف زد/ رضوان به عجب به ماند و کف بر کف زد/یک خال سیه بر آن رخان مُطرف زد/ ابدال ز بیم چنگ در مصحف زد}} و بر آن شرح‌هایی به نام «حورائیه» نوشته شده است.<ref>محمدبن منوّر، بخش ۱، مقدمه شفیعی کدکنی، ص صدونوزده</ref> این رباعی حرزی بوده که ابوسعید برای شفای استاد خود، {{یاد| استاد بو صالح https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/27281/24/text
| | == پیشینه == |
| پایگاه مجلات تخصصی نور }} که در بستر افتاده بوده، املا کرده است.<ref>رجوع کنید به محمدبن منوّر، بخش ۱، ص۲۷۴</ref> [[ابن‌عربی]]<ref>ص ۲۶۴</ref> نیز حرزی را به [[حضرت سلیمان|سلیمان‌بن داود نبی]] نسبت داده‌است.
| | اعتقاد به حرز و تعویذ و تأثیر آن از آموزه‌های مسلم اسلام است، اما از مسائل اختصاصی اسلام نیست و در سایر ادیان<ref>آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.</ref> و ملت‌ها نیز این اعتقاد وجود دارد.<ref>ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۷.</ref> در روایت‌هایی خواندن تعویذ در ادیان دیگر نیز گزارش شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۶۹.</ref> به گفته برخی محققان، دین اسلام تعویذهای [[جاهلیت|دوران جاهلیّت]] را که به خرافات آلوده شده بود، رد کرد و به جای آنها تعویذهایی را مطرح ساخت که غالبا مشتمل بر آيات قرآنى و ادعيه توحيدى است.<ref>ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۸.</ref> |
|
| |
|
| از واژه حرز در شعر فارسی هم استفاده شده‌است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به انوری، ج ۱، ص۲۳۵؛ خاقانی، ص۱۷</ref> | | == اعتبار حرزها از نظر شرعی == |
| | [[پرونده:تعویذ از دوره قاجار.jpg|بندانگشتی|270px|تعویذی از دوره [[قاجار]] شامل برخی دعاها و آیات، که در بالای آن نگاره‌ای از [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] و [[حسنین|حسنین(ع)]] کشیده شده است.<ref>"[https://www.loc.gov/item/2019714707/ Shi'i talismanic piece]", Library of Congress.</ref>]] |
|
| |
|
| ==در لغت و اصطلاح==
| | برخی محققان با بررسی تعدادی از روایات مربوط به حرزها و تعویذها، برخی از آنها را معتبر شمرده، تعداد متعددی از آنها را نیز نامعتبر دانسته‌اند.<ref>آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۵-۲۱۸.</ref> به گفته [[کاشف الغطاء]] تعویذ به آیات قرآن، ذکرها و روایات نقل شده از معصومان جایز است، اما تعویذ به اشیاء ناشناخته جایز نیست.<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۴۶۰.</ref> حرز و تعویذ علاوه بر آنکه در مباحث دینی و اسلامی مطرح است، در [[علوم غریبه|علوم غَریبه]] نیز بحث می‌شود.<ref>آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۲۵.</ref> گفته شده به دلیل نگاه شرک‌آلود و روش‌های غیرالهی به کار رفته در تعویذهای علوم غریبه، این تعویذها از نظر شرعی حرام‌اند.<ref>آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۲۵.</ref> |
| حِرز (جمع آن اَحْراز) در لغت به جایی می‌گویند که چنان محصور و محکم باشد که اگر کسی بدان وارد شود از گزندها و خطرها مصون بماند.<ref>خلیل‌بن احمد؛ جوهری؛ ابن‌منظور؛ زبیدی، ذیل واژه</ref> در اصطلاح، مشابه با [[تعویذ]] و عُوذَه<ref>رجوع کنید به جوهری؛ ابن‌منظور؛ زبیدی، همانجاها</ref> یا قسمی از آن است که با آداب [[شرع]] موافق باشد. بنابه گفته [[زمخشری]]<ref>ذیل واژه</ref> کاربرد حرز در معنای اصطلاحی از باب مَجاز است.<ref>نیز رجوع کنید به زبیدی، همانجا</ref>
| |
| | |
| ==تفاوت حرز با تعویذ==
| |
| درباره تفاوت حرز و [[تعویذ]] و [[دعا]] گفته شده اینها مفاهیمی متداخل‌اند و مرز آنها با یکدیگر چندان مشخص نیست. در برخی از کتاب‌های [[حدیث]] حرزها و تعویذها در یک باب و یک ردیف جمع شده‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص۵۶۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۱۹۳ـ۴۰۶</ref> شماری از حرزها نیز ذیل عنوان «عوذات الائمة علیهم‌السلام للحفظ» (تعویذهای [[امامان]] برای حفظ خود از آسیب‌ها) فراهم آمده‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۱۹۲</ref>
| |
| | |
| [[ابن‌طاووس]] دعای منسوب به [[امام جواد(ع)]] را که گویند برای مصون ماندن از آسیب‌ها برای [[مأمون]] نوشت، در [[مهج الدعوات و منهج العبادات (کتاب)|مُهَج‌الدعوات]]<ref>مُهَج‌الدعوات، ص۵۲ـ۵۹</ref> «حرز» و در [[الامان من اخطار الاسفار و الازمان|الامان]]<ref>الامان، ص ۷۴</ref> «عوذه» نامیده‌است. در ادبیات محدّثان و اهل دعا نیز حرز و تعویذ و تحرّز و تعوّذ غالباً در یک سیاق و به یک معنا به‌کار رفته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به برقی، ج ۲، ص۳۶۷؛ ابن‌طاووس، ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶، ج ۲، ص۲۷۵</ref> گفته شده تعویذ تنها خواندنی‌ها و نوشتنی‌ها (از قبیل [[اسم اعظم]] یا اذکار و ادعیه) است، اما حرز افزون بر اینها شامل اشیا هم می‌گردد.{{مدرک}}
| |
| | |
| ==محتوای حرزها==
| |
| درون‌مایه حرزها باهم متفاوت‌اند. برخی حرزها آیاتی از [[قرآن]]اند، مانند [[آیة الکرسی]] و [[آیه و ان یکاد]]. این آیات را «آیات الحرز» خوانده‌اند.<ref>رجوع کنید به ابن‌نجار، ج ۱۸، ص۱۷۰ـ۱۷۱؛ نیز رجوع کنید به الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، ص۴۰۰؛ ابن‌طاووس، ۱۴۰۹، ص۱۲۵</ref> از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] منقول است که هرکس ۳۳ آیه از قرآن را در شبی بخواند، در آن شب دزد یا درنده‌ای به وی آسیب نمی‌رساند و خود و خانواده‌اش و اموالش تا صبح در امان و عافیت خواهند بود.<ref>رجوع کنید به سیوطی، ذیل بقره: ۳</ref> امام صادق(ع) نیز آیاتی از قرآن را حرزِ فرزندش [[امام کاظم(ع)]] قرار داده بود و آن حضرت نیز آنها را می‌خواند و خود را بدان [[تعویذ]] می‌کرد.<ref>ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۴۵ـ۴۹؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۳۹</ref>
| |
| | |
| شماری از حرزها نیز اذکار متداول در میان مسلمانان‌اند، از قبیل [[تهلیل]] و [[تسبیح]] و [[تحمید]].<ref>برای نمونه رجوع کنید به برقی، ج ۱، ص۳۱؛ ترمذی، ج ۵، ص۱۷۵؛ کلینی، ج ۲، ص۵۱۹</ref> حرزهایی هم که مستقیماً از قرآن اقتباس نشده‌اند، غالباً دارای مدلولی روشن و همسو با قرآن و حاوی مضامین بلند توحیدی و مشتمل بر [[توکل]] بر خدا و تکیه بر قدرت لایزال الهی و پرهیز از پناه جستن به [[شیطان|شیاطین]] و [[جن|جنّیان]] و ارواح‌اند. شمار اندکی از حرزها مشتمل بر حروف و کلمات و عبارات مرموز و نامأنوس‌اند و در نتیجه مدلول آنها ناشناخته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۰؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۱۹۳، ۲۲۸</ref>
| |
| | |
| در احادیث کارهایی نیز حرز معرفی شده است، از جمله همراه داشتن [[تربت|تربت امام حسین(ع)]] به‌ویژه در سفر،<ref>ابن‌قولویه، ص۴۷۳ـ۴۷۴؛ طوسی، ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲، ج ۶، ص۷۴ـ ۷۵؛ حرّعاملی، ج ۱۱، ص۴۲۷ـ۴۲۸</ref> تدهین با روغن درخت‌بان،<ref>ابن‌بسطام، ص۹۴</ref> همراه داشتن عصایی از درخت بادام تلخ در سفر،<ref>ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص۲۷۰</ref> حک کردن برخی اذکار بر نگین [[انگشتر|انگشتری]]،<ref>همو، ۱۳۶۸ش، ص۱۸۰</ref> در دست کردن خاتم عقیق<ref>کلینی، ج ۶، ص۴۷۰؛ ابن‌بابویه، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص۱۹۹</ref> و به همراه داشتن انگشتری با نگین عقیق زرد.<ref>ابن‌طاووس، ۱۴۰۹، ص۴۸</ref>
| |
| | |
| حرزها از نظر حجم نیز باهم تفاوت دارند. برخی مانند «حرز خدیجه»، از چند کلمه تجاوز نمی‌کند؛<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۱۷؛ مجلسی، ۱۴۰۴، ج ۹۱، ص۲۱۰، ۲۲۴</ref> بعضی از حرزها مرکب از چند سطر و بعضی نیز چون [[حرز امام سجاد(ع)|حرز منسوب به امام سجاد(ع)]]<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۳ـ۲۸</ref> و [[حرز امام صادق(ع)|حرز منسوب به امام صادق(ع)]]<ref>رجوع کنید به همان، ص۳۴ـ۳۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۲۷۳ـ۲۷۹</ref> مفصّل و طولانی‌اند.
| |
| | |
| ==حرزهای منسوب به ائمه(ع) و صحابه==
| |
| کثرت حرزها نیز چشمگیر است. به [[پیامبر(ص)]] و همسرش [[خدیجه]] و دخترش [[حضرت فاطمه(س)]] و هریک از امامان معصوم حرزهایی منسوب است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به سید ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۴۱۴، ص۱۴ـ۶۴؛ مجلسی، بحار الانوار ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۲۰۸ـ۳۷۱.</ref> نامدارترین حرزها عبارت‌اند از:
| |
| *[[حرز امام جواد(ع)]]، این حرز نزد [[شیعه]] مشهور است؛<ref>قمی، منتهی الامال، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۷۸۱.</ref> چنانچه برخی آن را در میان حرزها و دعاهای مأثور از [[اهل‌بیت(ع)]] برای دفع بلاهای زمینی و آسمانی، حرز امام جواد(ع)، مشهورترین و معتبرترین حرز شمرده‌اند.<ref>شفیعی، آثار و برکات دعا، ۱۴۰۰ش، ص۱۹۸؛ «[https://esmeazam.com/%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%A7-%D9%88-%D8%AD%D8%B1%D8%B2-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D8%B9/ علما و حرز امام جواد(ع)]»، مؤسسه اسم اعظم.</ref> این حرز را نخستین بار [[امام جواد علیه‌السلام|امام جواد(ع)]] برای [[مأمون عباسی]] نوشته و ضمن حکایت شگفت‌انگیزی نقل شده است.<ref>نگاه کنید به: سید ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۴۱۴ق، ص۵۲-۶۰؛ سید ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ۱۴۰۹ق، ص۷۴-۷۷؛ ابن عبدالوهاب، عیون المعجزات، مکتبة الداوری، ص۱۲۴-۱۲۹.</ref> برای این حرز آثار و فواید فراوانی همچون درامان ماندن از شرور و بلاها و ناخوشی‌ها، دفع [[چشم‌زخم]]، حفظ از فقر و گرسنگی و عطش و حفظ از نقصان در دین و معیشیت در زندگی.<ref>نگاه کنید به: سید ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۴۱۴ق، ص۵۲-۶۰؛ سید ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ۱۴۰۹ق، ص۷۴-۸۱.</ref>
| |
| *[[حرز یمانی]]، مشهور به دعای سَیفی، یکی از حرزهای منسوب به [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] است. این حرز، که از آن با عنوان «دعای یمانی» هم یاد شده، <ref>رجوع کنید به سید ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۴۱۴، ص۱۳۷</ref> با اسانید و متون متفاوت روایت شده‌است.<ref>رجوع کنید به همان، ص۱۳۷ـ۱۵۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۹۲، ص۲۴۰ـ۲۵۹.</ref> بر این حرز، که نام آن همواره بر زبان ایرانیان به ویژه شاعران فارسی‌گو جاری بوده‌است، <ref>برای نمونه رجوع کنید به حافظ، ص۵۹</ref> شرح‌هایی هم نگاشته‌اند. در این شرحها شارحان درباره مقدمات و آداب به‌کار بستن دعای مزبور و سند و متن آن سخن گفته‌اند.<ref>رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج ۶، ص۱۹۰، ج ۱۲، ص۲۳۵، ج ۱۶، ص۳۰۳</ref>
| |
| *«[[رقعة الجیب|رُقْعَةُ الجَیب]]» نیز حرزی منسوب به [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] است، که چون کنیز [[حمید بن قحطبه طائی|حُمَیدبن قحطبه]] به هنگام شستن جامه امام آن را در جیب وی یافته، به این‌نام خوانده شده‌است.<ref>ابن‌بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص۱۳۸؛ سید ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۴۱۴، ص۴۹.</ref> حرز دیگری هم با همین عنوان به [[امام رضا (ع)]] منسوب است.<ref>رجوع کنید به سید ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ۱۴۱۴، ص۵۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۹۱، ص۱۹۴.</ref>
| |
| *حرز [[ابی دجانه انصاری|ابی دَجانَه انصاری]] برای دفع [[جن]] و [[سحر]]. این حرز که راویان [[اهل سنّت]] آن را نقل کرده‌اند<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌جوزی، ج ۳، ص۱۶۸؛ فتنی، ص۲۱۱</ref> در سده‌های اخیر به مجموعه‌های حدیثی [[شیعه]] نیز راه یافته‌است، <ref>رجوع کنید به مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۹۱، ص۲۲۰ـ۲۲۴.</ref> اما حدیث‌شناسان اهل سنّت متفقآ این حدیث را برساخته ارزیابی کرده و موسی انصاری، راوی حدیث مزبور، را صحابی ساختگی معرفی کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به ابن‌جوزی، همانجا؛ ذهبی، ج ۴، ص۴۲۹؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج ۶، ص۳۰۵</ref>
| |
| | |
| ==انتساب یا عدم انتساب حرزها به ائمه(ع)==
| |
| داوری درباره حرزها و درستی و نادرستی انتساب آنها به [[معصومان(ع)]]، به بررسی دقیق حدیث‌شناختی یک‌یک آنها از حیث اتصال و انقطاع اسانید و [[ثقه|وثاقت]] و عدم وثاقت راویان نیاز دارد. از پاره‌ای از احادیث متضمن حرزها، از نظر سند، انتقاد شده‌است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به مجلسی، ۱۳۶۳ش، ج ۱۲، ص۴۳۶ـ۴۴۳؛ همو، ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷، ج ۹، ص۱۱۷</ref> گفتنی است که گاهی یک حرز و سبب ورود آن، به دو امام نسبت داده شده‌است. مثلاً، حرزی از [[امام موسی کاظم(ع)]] نقل شده و گفته شده‌است که امام وقتی آن را خواند که او را در گودالی پیش درندگان انداخته بودند، <ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۹۱؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۲۷ـ۳۳۱</ref> اما همان حرز و سبب ورود آن، به [[امام رضا(ع)]] هم نسبت داده شده‌است<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۹۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۴۹ـ۳۵۴</ref>
| |
| | |
| حرزهایی هم وجود دارد که نه تنها فاقد اِسنادند، بلکه به هیچ‌یک از پیشوایان معصوم علیهم‌السلام منسوب نیستند. این قبیل حرزها صرفاً به خط یکی از عالمان دینی‌اند و در بخش ادعیه جوامع حدیثی چون [[بحارالانوار]]<ref>برای نمونه رجوع کنید به ج ۹۱، ص۳۶۶ـ۳۷۱</ref> و احیاناً در دیگر کتاب‌های ادعیه به ثبت رسیده‌اند؛ بنابراین، اعتماد بر اغلب این حرزها از باب عمل به قاعده «[[تسامح در ادله سنن]]» و عمل به مضمون «[[اخبار من بلغ|اخبارُ مَنْ بَلغَ]]» خواهد بود.<ref>رجوع کنید به مجلسی، ۱۳۶۳ش، ج ۸، ص۱۱۲ـ ۱۱۹</ref>
| |
| | |
| ==جواز و عدم جواز آویختن حرز==
| |
| درباره جواز و عدم جواز آویختن حرز، از روایات منقول از پیشوایان معصوم مستفاد می‌شود که آویختن چیزهایی که در آن [[قرآن]] یا ذکر خدا باشد و از آنها بوی [[شرک]] به مشام نرسد [[مباح]] است؛<ref>حمیری، ص۱۱۰ـ۱۱۱؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۹۲، ص۴ـ۶؛ قس جوهری، ذیل «تمم»</ref> بنابراین، اینکه سنّت آویختن حرز از رسوم [[جاهلیت]] و درنتیجه [[حرام]] دانسته شده،<ref>رجوع کنید به مبارکفوری، ج ۹، ص۳۵۶</ref> قاعدتاً ناظر به رفتارهایی شبیه به آویختن تَمیمه و امثال آن است.
| |
| | |
| ==ادعیه حُجُب==
| |
| به جز حرزها، آیات و ادعیه و اذکاری نیز در کتاب‌های [[حدیث]] و ادعیه آمده‌است که آنها را «حُجُب» (جمعِ حجاب) یا «ادعیه حُجُب» یا «اَحْجِبه» و «احتجابات» خوانده‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۳۵۴ـ۳۶۲؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۷۲ـ۴۰۶</ref> این عناوین از آیات ۴۵ و ۴۶ [[سوره اسراء]] و نیز از متون برخی از همین ادعیه گرفته شده‌اند. این حجابها دقیقاً کارکرد حرز را دارند و از این‌رو، به خواندن آنها، هنگامی که بیم خطری برود، سفارش شده‌است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۶۱، ۳۵۴ـ۳۶۲؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۷۲ـ ۴۰۶</ref>
| |
|
| |
|
| == پانویس == | | == پانویس == |
| {{پانوشت}} | | {{پانوشت}} |
|
| |
| == یادداشت ==
| |
| {{یادداشت‌ها}}
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| * [[آقابزرگ طهرانی]]. | | * آقاگلی‌زاده، زینب، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته الهیات و معارف اسلامی گرایش علوم قرآن و روایات، مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۰ش. |
| * [[ابن‌بابویه]]، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، قم ۱۳۶۸ش. | | * ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، کُنوز المُعَزِّمین، مقدمه و تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران، انجمن آثار ملی، بی‌تا. |
| * ابن‌بابویه، عیون‌الاخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش. | | * اثباتی، اسماعیل، [https://ensani.ir/file/download/article/1666596060-9546-108-1.pdf «تحلیل و بررسی حرز منسوب به امام جواد(ع)»]، در مجله علوم قرآن و حدیث، شماره ۱۰۸، بهار و تابستان۱۴۰۱ش. |
| * ابن‌بابویه، [[کتاب الخصال]]، چاپ [[علی‌اکبر غفاری]]، قم ۱۳۶۲ش.
| | * خانی، حامد، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، در پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش. |
| * ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
| | * سید ابن طاووس، مُهَجُ الدّعَوات و مَنهَج العبادات، قم، دار الذخائر، ۱۴۱۱ق. |
| * ابن‌بسطام (حسین‌بن بسطام) و ابن‌بسطام (عبداللّه‌بن بسطام)، طب الائمة علیهم‌السلام، نجف، ۱۳۸۵، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
| | * طباطبایی، سید کاظم، [https://rch.ac.ir/article/Details/11541 «حرز»]، در جلد ۱۳ از دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۸ش. |
| * ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/ ۱۹۶۶ـ۱۹۶۸. | | * عربستانی، مهرداد، [https://www.cgie.org.ir/fa/article/224304 «تعویذ»]، در جلد ۱۵ از دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش. |
| * ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. | | * قمی، شیخ عباس، سفینة البحار و مدینة الحِکَم و الآثار، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق. |
| * ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، بی‌تا. | | * کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۲ق. |
| * ابن‌طاووس، اقبال‌الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶.
| | * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق. |
| * ابن عبدالوهاب، حسین، عیون المعجزات، قم، مکتبة الداوری، چاپ اول، بی‌تا.
| | * لواسانی، سید علی، حرزهای معصومین، قم، دار السبطین، ۱۴۰۱ش. |
| * ابن‌عربی، العبادلة، ویلیه ساعة الخبر، چاپ عاصم ابراهیم کیالی، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
| | * ماهیار، عباس، [https://ensani.ir/file/download/article/20101221092223-%D8%AA%D8%B9%D9%88%D9%8A%D8%B0%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%B4%D8%B9%D8%B1%20%D8%AE%D8%A7%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf «تعویذ در شعر خاقانی»]، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره ۴۷-۴۹، بهار و تابستان ۱۳۸۴ش. |
| * ابن‌قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. | | * مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق. |
| * ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
| | * مسعودی، محمدمهدی، [http://encyq.isca.ac.ir/fa/Attachment/ArticleFile/23677.pdf «بررسی مقاله حرز از دایرة المعارف قرآن لیدن»]، در مجله قرآن‌پژوهی خاورشناسان، شماره ۲۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش. |
| * ابن‌منظور.
| |
| * ابن‌نجار، ذیل تاریخ بغداد، در احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، او، مدینةالسلام، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، ج ۱۶ـ۲۰، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
| |
| * محمدبن محمد (علی) انوری، دیوان، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۴ش.
| |
| * احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم، ۱۳۳۱ش.
| |
| * محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۵، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
| |
| * اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، بی‌تا، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
| |
| * سید ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، تحقیق و تعلیق حسین الاعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م. | |
| * سید ابن طاووس، علی بن موسی، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | |
| * شفیعی، علی، آثار و برکات دعا، تصحیح و تعلیق محمدحسین شفیعی شاهرودی، قم، مؤسسه میراث نبوت، چاپ اول، ۱۴۰۰ش. | |
| * شمس‌الدین محمدحافظ، دیوان، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران ۱۳۶۲ش.
| |
| * حرّ عاملی؛ عبداللّه‌بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، قم ۱۴۱۳. | |
| * بدیل‌بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۷۸ش. | |
| * خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
| |
| * دهخدا.
| |
| «[https://esmeazam.com/%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%A7-%D9%88-%D8%AD%D8%B1%D8%B2-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D8%B9/ علما و حرز امام جواد(ع)]»، مؤسسه اسم اعظم، تاریخ درج مطلب: ۱۷ آذر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱ آبان ۱۴۰۲ش.
| |
| * محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت، بی‌تا. | |
| * محمدبن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛ | |
| * محمودبن عمر زمخشری، اساس البلاغة، بیروت ۱۳۸۵/۱۹۶۵.
| |
| * سیوطی.
| |
| * محمدبن حسن طوسی، [[تهذیب‌الاحکام]]، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲.
| |
| * محمدبن حسن طوسی، [[مصباح المتهجد]]، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
| |
| * محمدطاهربن علی فتنی، تذکرةالموضوعات، قاهره ۱۳۴۳/ ۱۹۲۴.
| |
| * الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه‌الرضا، مشهد: موسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶.
| |
| * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ....
| |
| * مبارکفوری، محمد عبدالرحمان، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م.
| |
| * متقی هندی، علی‌بن حسام‌الدین، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹ق.
| |
| * مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
| |
| * مجلسی، محمدباقر، [[مرآةالعقول]] فی شرح اخبار آل‌الرسول، ج ۸، چاپ هاشم رسولی، ج ۱۲، چاپ جعفر حسینی، تهران ۱۳۶۳ش.
| |
| * مجلسی، محمدباقر، ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷ق.
| |
| * محمدبن منور، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، چاپ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران ۱۳۶۶ش.
| |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
|
| |
|
| ==پیوند به بیرون== | | == پیوند به بیرون == |
| * منبع مقاله: [http://rch.ac.ir/article/Details/11541 دانشنامه جهان اسلام] | | * [https://www.cgie.org.ir/fa/article/227099 «حرز»] |
| * [https://www.cgie.org.ir/fa/article/227099/%D8%AD%D8%B1%D8%B2 دایره المعارف بزرگ اسلامی] | | * [https://rch.ac.ir/article/Details/10992 «تعویذ»] |
|
| |
|
| {{دعا}} | | {{دعا}} |
