پرش به محتوا

سوره فاتحه: تفاوت میان نسخه‌ها

سوره فاتحه (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۲ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۵۹

۱٬۷۲۳ بایت حذف‌شده ،  ۱۲ فوریه
بدون خلاصۀ ویرایش
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
{{سوره||نام = '''فاتحه''' |کتابت = ۱|جزء = ۱|آیه = ۷|مکی/مدنی = مکی|شماره نزول = ۵|بعدی = بقره |قبلی = ناس |کلمه = ۲۹|حرف = ۱۴۳ |تصویر=سوره فاتحه.jpg}}
{{سوره||نام = '''فاتحه''' |کتابت = ۱|جزء = ۱|آیه = ۷|مکی/مدنی = مکی|شماره نزول = ۵|بعدی = بقره |قبلی = ناس |کلمه = ۲۹|حرف = ۱۴۳ |تصویر=سوره فاتحه.jpg}}
[[پرونده:سوره حمد به خط میرعماد.jpg|بندانگشتی|208px|سوره حمد به خط [[میر عماد حسنی قزوینی|میرعماد]]]]
[[پرونده:سوره حمد به خط میرعماد.jpg|بندانگشتی|208px|سوره حمد به خط [[میر عماد حسنی قزوینی|میرعماد]]]]
'''سوره فاتحه''' یا '''حمد''' نخستین [[سوره|سوره قرآن]]، ملقب به '''ام‌الکتاب'''، از [[سوره‌های مکی]] و در [[جزء]] نخست قرار دارد. سورهٔ فاتحه در [[نمازهای واجب]] و [[نمازهای مستحب|مستحب]] خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، [[توحید]] و [[حمد خداوند]] است.
'''سوره فاتحه''' یا '''حمد''' نخستین [[سوره|سوره قرآن]]، ملقب به '''ام‌الکتاب'''، از [[سوره‌های مکی و مدنی|سوره‌های مکی]] و در [[جزء (قرآن)|جزء]] نخست قرار دارد. سورهٔ فاتحه در [[نمازهای واجب]] و [[نمازهای مستحب|مستحب]] خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، [[توحید]] و [[تحمید|حمد خداوند]] است.


در فضیلت این سوره آمده است، نزول آن باعث عدم نزول عذاب بر [[امت|امت اسلام]] خواهد شد. خواندن سورهٔ حمد در رکعت اول و دوم [[نمازهای واجب]] و [[نمازهای مستحب|مستحب]]، [[واجب]] است. خواندن این سوره بر بالین بیمار و هنگام گذاشتن مرده در [[قبر]]، [[مستحب]] است.
در فضیلت این سوره آمده است، نزول آن باعث عدم نزول عذاب بر [[امت|امت اسلام]] خواهد شد. خواندن سورهٔ حمد در رکعت اول و دوم [[نمازهای واجب]] و [[نمازهای مستحب|مستحب]]، [[واجب]] است. خواندن این سوره بر بالین بیمار و هنگام گذاشتن مرده در [[قبر]]، [[مستحب]] است.
خط ۷: خط ۷:
==معرفی==
==معرفی==
*'''نام‌ها و سبب نامگذاری'''
*'''نام‌ها و سبب نامگذاری'''
نام اصلی این [[سوره]]، به این جهت که اولین سوره [[قرآن]] است و قرآن با آن گشوده می‌گردد، فاتحة الکتاب است. این سوره نخستین سوره‌ کاملی است که بر [[پیامبر اسلام(ص)]] نازل شد.<ref>معرفت، التمهید، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۷.</ref>
نام اصلی این [[سوره]]، به این جهت که اولین سوره [[قرآن]] است و قرآن با آن گشوده می‌گردد، فاتحة الکتاب است. این سوره نخستین سوره‌ کاملی است که بر [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] نازل شد.<ref>معرفت، التمهید، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۷.</ref>


بیش از بیست نام برای این سوره ذکر شده است که مشهورترینِ آنها عبارتند از: حمد، ام القرآن، [[سبع المثانی]]، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، کافیه، وافیه، راقیه ([[تعویذ]] کننده و پناه‌دهنده).<ref>خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.</ref> [[جلال‌الدین سیوطی]] در کتاب [[الاتقان فی علوم القرآن]] ۲۵ نام برای سوره حمد ذکر کرده است که برخی از آنها عبارتند از: فاتحة الکتاب، اُم الکتاب، اُم القرآن، السبع المثانی، القرآن العظیم، الواقیه، الکنز، النور، سورة الشکر، الشِفا، الشافیه و سورة الدعا.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۳۹۴ق، ج۱، ص۱۹۱.</ref>
بیش از بیست نام برای این سوره ذکر شده است که مشهورترینِ آنها عبارتند از: حمد، ام القرآن، [[سبع المثانی]]، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، کافیه، وافیه، راقیه ([[تعویذ]] کننده و پناه‌دهنده).<ref>خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.</ref> [[جلال‌الدین سیوطی]] در کتاب [[الاتقان فی علوم القرآن]] ۲۵ نام برای سوره حمد ذکر کرده است که برخی از آنها عبارتند از: فاتحة الکتاب، اُم الکتاب، اُم القرآن، السبع المثانی، القرآن العظیم، الواقیه، الکنز، النور، سورة الشکر، الشِفا، الشافیه و سورة الدعا.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱۳۹۴ق، ج۱، ص۱۹۱.</ref>
خط ۱۷: خط ۱۷:


==اهمیت==
==اهمیت==
سوره حمد در زندگی دینی و فرهنگی [[اسلام|مسلمانان]] اهمیت فراوانی دارد. این سوره در نمازهای پنجگانه، ده بار بر طبق [[فقه امامیه]] و ۱۷ بار بر طبق [[فقه اهل‌سنت]] قرائت می‌شود.<ref>قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ذیل سوره فاتحه.</ref> [[امام رضا(ع)]] قرائت این سوره را در ابتدای نماز به دلیل وجود تمامی خیر و حکمت دنیا و [[آخرت]] به صورت یکجا در این سوره می‌داند به صورتی که هیچ کلامی به جامعیت آن نمی‌رسد.<ref>صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۰.</ref>
سوره حمد در زندگی دینی و فرهنگی [[اسلام|مسلمانان]] اهمیت فراوانی دارد. این سوره در نمازهای پنجگانه، ده بار بر طبق [[فقه امامیه]] و ۱۷ بار بر طبق [[فقه اهل‌سنت]] قرائت می‌شود.<ref>قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ذیل سوره فاتحه.</ref> [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] قرائت این سوره را در ابتدای نماز به دلیل وجود تمامی خیر و حکمت دنیا و [[آخرت]] به صورت یکجا در این سوره می‌داند به صورتی که هیچ کلامی به جامعیت آن نمی‌رسد.<ref>صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۰.</ref>


به گفته نویسنده [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر المیزان]]، [[خدا]] در این سوره چگونگی [[حمد]] و ستایش خودش را به بنده‌اش تلقین کرده و به او آموخته است که در مقام عبودیت و بندگی ادب بندگی چه اقتضا می‌کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۹.</ref>
به گفته نویسنده [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر المیزان]]، [[خدا]] در این سوره چگونگی [[تحمید|حمد]] و ستایش خودش را به بنده‌اش تلقین کرده و به او آموخته است که در مقام عبودیت و بندگی، ادب بندگی چه اقتضا می‌کند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۹.</ref>


==محتوا==
==محتوا==
محتوای اصلی سورهٔ فاتحه، [[توحید]]، [[حمد خداوند]]، [[عبادت]]، استعانت و طلب [[هدایت]] از خدا است.<ref>محققیان، «سوره حمد» ص۷۲۶.</ref> در این سوره از اوصاف خدا، اوصاف و نشانه‌های بندگان صالح خدا، تبیین مسئله هدایت و صراط مستقیم در قالب [[دعا]] و ابراز تنفر از کج‌روی و گمراهی سخن به میان آمده است.<ref> خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.</ref>
محتوای اصلی سورهٔ فاتحه، [[توحید]]، حمد خداوند، [[عبادت]]، استعانت و طلب هدایت از خدا است.<ref>محققیان، «سوره حمد» ص۷۲۶.</ref> در این سوره از اوصاف خدا، اوصاف و نشانه‌های بندگان صالح خدا، تبیین مسئله هدایت و [[صراط مستقیم]] در قالب [[دعا]] و ابراز تنفر از کج‌روی و گمراهی سخن به میان آمده است.<ref> خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.</ref>


اين سوره را می‌توان به دو بخش تقسيم کرد: بخشى که از حمد و ثناى خدا سخن می‌گويد و بخشى که نيازهاى بنده را مطرح می‌کند. در [[حدیث قدسی]] آمده است: من سوره حمد را ميان خود و بنده‌‏ام تقسيم كرده‌ام؛ نيمى از آن براى من، و نيمى براى بندهٔ من است.<ref>صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۴؛ مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۷.</ref>
اين سوره به دو بخش تقسيم می‌شود: بخشى که از حمد و ثناى خدا سخن می‌گويد و بخشى که نيازهاى بنده را مطرح می‌کند. در [[حدیث قدسی]] آمده است: من سوره حمد را ميان خود و بنده‌‏ام تقسيم كرده‌ام؛ نيمى از آن براى من، و نيمى براى بندهٔ من است.<ref>صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۴؛ مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۷.</ref>


==اختلاف در قرائت آیه ۳==
==اختلاف‌نظر در قرائت واژه مالک==
قرائت عبارت مالک یوم الدین در سوره حمد از موارد اختلافی است [[علامه طباطبایی]] بر این باور است که قرائت مالک و ملِک هر دو صحیح است اما مَلِک با عرف و لغت سازگار‌تر است چون مَلِک به معنای پادشاه است که نسبت به یک عصر و دوره زمانی داده می‌شود دراین آیه نیز ملک بودن و پادشاهی و فرمانروایی خدا را به روز قیامت نسبت داده است.<ref>طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۲۲ </ref>[[سید محمدحسین حسینی تهرانی]] نیز از وی نقل کرده که گفته است: روایاتی داریم‌ که‌ می‌گویند: رسول‌ خدا هم‌ مَلِک‌ می‌خوانده‌اند و هم‌ مَالِک‌. همچنین چهار تن از [[قاریان هفت‌گانه]] نیز مَلِک‌ خوانده‌اند؛ اعتبار هم‌ با ملک‌ مساعدتر است‌، به‌جهت‌ آنکه‌ یوْم‌ را معمولاً به‌ مَلِک‌ می‌دهند نه مالک. [[سید علی قاضی طباطبایی]] هم‌ در نماز مَلِک‌ می‌خوانده است. زمخشری (درگذشت: ۵۸۳ق) مفسر اهل‌سنت هم در تفسیر «کشّاف» وجوهی ذکر می‌کند که‌ مَلِک‌ اشمل‌ و اعمّ و انسب‌ است‌.<ref>حسینی طهرانی، مهر تابان، ص۴۰۵.</ref>
درباره قرائت کلمه مالک در آیه سوم سوره حمد، نظرات مختلفی وجود دارد. [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] (درگذشت: ۱۳۶۰ش) بر این باور است که قرائت مالک و ملِک هر دو صحیح است اما مَلِک با عرف و لغت سازگار‌تر است چون مَلِک به معنای پادشاه است و به دوره زمانی خاصی نسبت داده می‌شود؛ در این آیه نیز فرمانروایی خدا به روز قیامت نسبت داده شده است.<ref>طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۲۲ </ref>[[سید محمدحسین حسینی طهرانی|سید محمدحسین تهرانی]] (درگذشت: ۱۴۱۶ق)  نیز از علامه طباطبایی نقل کرده که گفته است: روایاتی داریم‌ که‌ می‌گویند: رسول‌ خدا هم‌ این واژه را مَلِک‌ می‌خوانده‌ و هم‌ مَالِک‌. همچنین چهار تن از [[قاریان هفت‌گانه]] آن را مَلِک‌ خوانده‌اند. زمخشری (درگذشت: ۵۸۳ق) مفسر اهل‌سنت هم در تفسیر «کشّاف» وجوهی را ذکر کرده که مَلِک‌ مناسب‌تر است.<ref>حسینی طهرانی، مهر تابان، ص۴۰۵.</ref>


{{سوره فاتحه}}
{{سوره فاتحه}}
خط ۳۳: خط ۳۳:
==احکام==
==احکام==
*آموختن<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۰۰.</ref> و درست‌خواندن سوره حمد <ref>علامه حلّى، تذكرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۳۵.</ref> و قرائت آن در رکعت اوّل و دوم [[نمازهای واجب]] و [[نمازهای مستحب|مستحب]]، بر مکلَّف [[واجب]] است.<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۲۸۴-۲۸۶.</ref>
*آموختن<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۰۰.</ref> و درست‌خواندن سوره حمد <ref>علامه حلّى، تذكرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۳۵.</ref> و قرائت آن در رکعت اوّل و دوم [[نمازهای واجب]] و [[نمازهای مستحب|مستحب]]، بر مکلَّف [[واجب]] است.<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۲۸۴-۲۸۶.</ref>
*نمازگزار در رکعت سوم و چهارم، بین خواندن حمد و [[تسبیحات اربعه]] مخیَّر است. در اینکه بهتر، خواندن حمد است یا تسبیحات اربعه، اختلاف است.<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۱۹-۳۳۱.</ref>
*نمازگزار در رکعت سوم و چهارم، بین خواندن حمد و [[تسبیحات اربعه]] مخیَّر است. در اینکه بهتر، خواندن حمد است یا تسبیحات اربعه، نظرات مختلفی وجود دارد.<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۱۹-۳۳۱.</ref>
*گفتن «أَعُوذُ بالله‌ِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ»، پیش از تلاوت حمد در رکعت اوّل نماز<ref>امام ‌خمينى، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۵۹، مسئلهٔ۱۰۱۷.</ref> و گفتن «الحمد لله رب العالمین» پس از حمد [[مستحب]] است؛<ref>الطباطبائي اليزدي، السيد محمد كاظم، العروة الوثقى، ج۲، ص۵۳۲</ref> ولی گفتن [[آمین]] پس از خواندن سوره حمد در نماز، [[حرام]] و موجب بطلان نماز است.<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۲-۱۱.</ref>
*گفتن «[[استعاذه|أَعُوذُ بالله‌ِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ]]»، پیش از تلاوت حمد در رکعت اوّل نماز<ref>امام ‌خمينى، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۵۹، مسئلهٔ۱۰۱۷.</ref> و گفتن «الحمد لله رب العالمین» پس از حمد [[مستحب]] است؛<ref>الطباطبائي اليزدي، السيد محمد كاظم، العروة الوثقى، ج۲، ص۵۳۲</ref> ولی گفتن [[آمین]] پس از خواندن سوره حمد در نماز، [[حرام]] و موجب بطلان نماز است.<ref>نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۲-۱۱.</ref>
*اکتفا به حمد در [[نافله|نافله‌ای]] که در آن قرائت سوره خاصی وارد نشده، جایز است.<ref>طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۰۱.</ref>
*خواندن حمد به تنهایی در [[نافله‌های روزانه|نافله‌ای]] که در آن قرائت سوره خاصی وارد نشده، جایز است.<ref>طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۰۱.</ref>
*تلاوت سوره حمد در موارد بسیاری، از جمله بر بالین بیمار،<ref>طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۷.</ref> هنگام گذاشتن مرده در قبر<ref>طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۱۹.</ref> {{یاد| از آنجا که در احادیثی از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، قرائت قرآن برای مردگان، توصیه شده است در مراسم ختم اموات یا بر سر قبر آنان، شرکت‌کنندگان، برخی از سوره‌های قرآن را قرائت می‌کنند.( بحار الأنوار، ج۹۹، ص۳۰۰ )و به علت آنکه در اینگونه موارد، غالباً سوره حمد خوانده می‌شود، به این عمل، فاتحه‌خوانی می‌گویند.تعبیر فاتحه‌خوانی گاهی برای مجالس ختم اموات هم به کار می‌رود.[نیازمند منبع]}}و برداشتن [[تربت]] از [[حائر حسینی]]<ref>حرّ عاملى، وسائل الشيعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۳۱.</ref> مستحب است.
*تلاوت سوره حمد در موارد بسیاری، از جمله بر بالین بیمار،<ref>طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۷.</ref> هنگام گذاشتن مرده در قبر<ref>طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۱۹.</ref> و برداشتن [[تربت]] از [[حائر حسینی]]<ref>حرّ عاملى، وسائل الشيعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۳۱.</ref> مستحب است.


===«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»، در نماز امام زمان(عج)===
== تکرار آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ در نماز امام زمان ==
{{نوشتار اصلی|نماز امام زمان}}
{{نوشتار اصلی|نماز امام زمان}}
برخی از منابع حدیثی، خواندن [[نماز|نمازی]] را سفارش کرده‌اند که در آن آیه «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» صد بار تکرار می‌شود. در این نماز که به [[نماز امام زمان]] شهرت دارد، در هر رکعت، در سوره حمد، این آیه صد بار خوانده می‌شود.<ref>سید ابن طاووس، جمال الأسبوع، دار الرضی، ص۲۸۰؛ سید بن طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۴؛ کفعمی، البلد الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۱۶۴؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ۱۴۰۷ق، ص۸۹.</ref> [[قطب الدین راوندی]] و [[سید بن طاووس]] از جمله راویان حدیث نماز [[امام زمان(عج)]] هستند.<ref>سید ابن طاووس، جمال الأسبوع، دار الرضی، ص۲۸۰؛ سید بن طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۴؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ۱۴۰۷ق، ص۸۹.</ref>
برخی از منابع حدیثی، خواندن [[نماز|نمازی]] سفارش شده است که در آن [[ایاک نعبد و ایاک نستعین|آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ]] صد بار تکرار می‌شود. در این نماز که به [[نماز امام زمان]] شهرت دارد، در هر رکعت، در سوره حمد، این آیه صد بار خوانده می‌شود.<ref>سید ابن طاووس، جمال الأسبوع، دار الرضی، ص۲۸۰؛ کفعمی، البلد الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۱۶۴.</ref>


==تفاسیر==
به گفته علامه طباطبایی، چون ممکن است از جمله «ایاک نعبد» ادعای استقلال بنده در عبادت خدا به ذهن بیاید به همین جهت بلافاصله در جمله بعد (ایاک نستعین ) به بنده تلقین شده که بگوید در همین عبادت هم از خدا استعانت می‌طلبد و بنده هیچ گونه استقلالی در هیچ شأنی ندارد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۲۶.</ref>
این سوره در کتب تفاسیر کل قرآن تفسیر شده است. علاوه بر آن تفاسیر مستقلی نیز بر آن نوشته شده است، از جمله:
#العروة الوثقی در تفسیر سوره حمد [چاپ سنگی]، اثر [[شیخ بهائی]]؛<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1044618: العروة الوثقی در تفسیر سوره حمد. در سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.]</ref>
#اع‍ج‍ازال‍ب‍ی‍ان‌ ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ام‌ال‍ق‍رآن‌، اثر [[ص‍درال‍دی‍ن‌ ق‍ون‍وی‌]]، با تصحیحِ [[ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ آش‍ت‍ی‍ان‍ی‌]]؛<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1260671: اع‍ج‍ازال‍ب‍ی‍ان‌ ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ام‌ال‍ق‍رآن‌/ ل‍ل‍ص‍درال‍دی‍ن‌ ق‍ون‍وی‌ در سایت اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.]</ref>
#پ‍رت‍وی‌ از ت‍ف‍س‍ی‍ر س‍وره‌ ح‍م‍د، ی‍ا ل‍م‍ع‍ةٌ ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ال‍ح‍م‍د، اثر [[م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ ج‍زای‍ری‌|م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ (ع‍م‍ادال‍دی‍ن‌) ج‍زای‍ری‌]]؛<ref> http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/492348 </ref>
#ت‍ف‍س‍ی‍ر س‍وره‌ م‍ب‍ارک‍ه‌ ح‍م‍د، اثر [[سید عزالدین حسینی زنجانی]]؛<ref>http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/726676</ref>
#ف‍ات‍ح‍ه‌‌ال‍ک‍ت‍اب‌: ت‍ف‍س‍ی‍ر س‍وره‌ ش‍ری‍ف‍ه‌ ح‍م‍د، اث‍ر [[سید عبدالحسین دستغیب]].<ref>http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/535503</ref>
#ت‍ف‍س‍ی‍ر س‍وره‌ ح‍م‍د، اثر [[سید روح الله موسوی خمینی|امام خمینی]].<ref>http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=597218</ref>


==فضیلت و خواص==
==فضیلت و خواص==
[[روایات]] زیادی در فضیلت و اهمیت این سوره وارد شده است. طبق روایتی [[جبرئیل]] به [[پیامبر اسلام(ص)]] اشاره دارد که نزول این سوره باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰، ج۱، ص۱۵۸.</ref> و در روایتی آن را شفای هر دردی دانسته‌ است.<ref>بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۹۷.</ref> در روایتی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده اگر سوره حمد ۷۰ بار بر مرده‌ای خوانده شد و او زنده شد، تعجب نکنید.<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص ۶۲۳، حدیث۱۶</ref>{{یاد|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلَى مَيِّتٍ سَبْعِينَ مَرَّةً ثُمَّ رُدَّتْ فِيهِ الرُّوحُ مَا كَانَ ذَلِكَ عَجَباً.این روایت بدین معنی نیست که هر کس ۷۰ مرتبه سوره حمد را بر مرده ای بخواند آن مرده زنده می شود بلکه به معنای ارزش و قابلیت و تاثیر این سوره است که البته برای تاثیر نهایی شرایط دیگر هم لازم است و در نهایت اذن الهی برای تاثیر گذاری هر چیزی در تمام هستی لازم است.{{مدرک}} }} [[امام علی(ع)]] از پیامبر اسلام(ص) نقل می‌کند که سوره حمد از گنج‌های [[عرش الهی]] بوده و خداوند آن را به پیامبرش اختصاص داده است و او را با هیچ پیامبر شریک نساخت جز بسم الله که فقط آن را به [[سلیمان]] داد... هر کسی با اعتقاد به دوستی و پیروی محمد و آل پاکش آن را بخواند در مقابل هر حرف آن حسنه‌ای به او عطا می‌کند که بهتر  است از دنیا و آنچه در آن هست.<ref>صدوق، الامالی، ۱۴۱۳ق، ۱۷۶.</ref>
روایات زیادی در فضیلت این سوره وارد شده است. طبق روایتی [[جبرئیل]] به [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]] اشاره دارد که نزول این سوره باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰، ج۱، ص۱۵۸.</ref> در روایت دیگری آن را شفای هر دردی دانسته‌ است.<ref>بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۹۷.</ref> در روایتی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده اگر سوره حمد ۷۰ بار بر مرده‌ای خوانده شد و او زنده شد، تعجب نکنید.<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص ۶۲۳، حدیث۱۶</ref>{{یاد|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلَى مَيِّتٍ سَبْعِينَ مَرَّةً ثُمَّ رُدَّتْ فِيهِ الرُّوحُ مَا كَانَ ذَلِكَ عَجَباً.این روایت بدین معنی نیست که هر کس ۷۰ مرتبه سوره حمد را بر مرده ای بخواند آن مرده زنده می شود بلکه به معنای ارزش و قابلیت و تاثیر این سوره است که البته برای تاثیر نهایی شرایط دیگر هم لازم است و در نهایت اذن الهی برای تاثیر گذاری هر چیزی در تمام هستی لازم است.{{مدرک}} }} [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] از پیامبر(ص) نقل می‌کند که سوره حمد از گنج‌های عرش الهی بوده و خداوند آن را به پیامبرش اختصاص داده است و او را با هیچ پیامبری شریک نساخت جز [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسم الله]] که فقط آن را به [[سلیمان (پیامبر)|سلیمان]] داد... هر کسی با اعتقاد به دوستی و پیروی محمد و آل پاکش آن را بخواند در مقابل هر حرف آن حسنه‌ای به او عطا می‌کند که بهتر  است از دنیا و آنچه در آن هست.<ref>صدوق، الامالی، ۱۴۱۳ق، ۱۷۶.</ref>


پیامبر(ص)، سورهٔ فاتحه را بهترین سوره قرآن دانسته و فرموده است: در [[تورات]] و [[انجیل]] و [[زبور]] و [[قرآن]]، سوره‌ای مانند آن نازل نشده است.<ref>طبرسى، مجمع البيان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۸.</ref> بنا بر حدیث دیگری از پیامبر(ص)، ثواب قرائت سوره فاتحه، برابر با ثواب قرائت دو سوم قرآن و ثواب [[صدقه|صدقه‌دادن]] به همه [[مؤمنان]] است.<ref>طبرسى، مجمع البيان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۸.</ref>


پیامبر (ص)، سورهٔ فاتحه را بهترین سوره قرآن دانسته و فرموده است: در [[تورات]] و [[انجیل]] و [[زبور]] و [[قرآن]]، سوره‌ای مانند آن نازل نشده است.<ref>طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۸.</ref> بنا بر حدیث دیگری از پیامبر(ص)، ثواب قرائت سوره فاتحه، برابر با ثواب قرائت دو سوم قرآن و ثواب [[صدقه|صدقه‌دادن]] به همه [[مؤمنان]] است.<ref>طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۸.</ref>
امام صادق(ع) هم درباره سوره فاتحه فرموده است که هر کس آن را قرائت کند، خداوند راه رسیدن به خیر دنیا و [[آخرت]] را برای او باز می‌کند. او همچنین فرموده است که [[اسم اعظم|اسم اعظم خدا]] در این سوره تقسیم شده است.<ref> نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق،ج۴، ص۳۳۰.</ref> [[شیخ مفید]] در [[الاختصاص (کتاب)|کتاب الاختصاص]]، حدیثی نقل می‌کند که در آن، پیامبر(ص) در پاسخ به پرسشی دربارهٔ پاداش قرائت سورهٔ فاتحه، ثواب آن را برابر با پاداش قرائت همه کتاب‌های آسمانی معرفی کرده است.<ref> شیخ مفيد، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۳۹.</ref>


امام صادق(ع) هم درباره سوره فاتحه فرموده است که هر کس آن را قرائت کند، خداوند راه رسیدن به خیر دنیا و [[آخرت]] را برای او باز می‌کند. او همچنین فرموده است که [[اسم اعظم|اسم اعظم خدا]] در این سوره تقسیم شده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/11015/4/330 نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق،ج۴، ص۳۳۰.]</ref> [[شیخ مفید]] در [[الاختصاص (کتاب)|کتاب الاختصاص]]، حدیثی نقل می‌کند که در آن، پیامبر(ص) در پاسخ به پرسشی دربارهٔ پاداش قرائت سورهٔ فاتحه، ثواب آن را برابر با پاداش قرائت همه کتاب‌های آسمانی معرفی کرده است.<ref>[http://lib.eshia.ir/11001/1/39 شیخ مفيد، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۳۹.]</ref>
==سوره حمد در ادبیات==
بر این باورند که در بين آغازيه‌های [[كتاب‌های آسمانی]]، سوره حمد را بايد بی‌مانندترين آغازيه دانست، زيرا اين سوره توانسته است هر سه ساختار آغازيه یعنی تسميه (آغاز كار با نام خدا يا بسمله گفتن)، تحميد (ستايش) و نيايش را به زيباترين شكل ممكن كنار يكديگر قرا دهد.<ref> معروف و ریحانی، «تأثير ساختار سه‌گانه‌‌ی سوره‌ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسی»، ص۸۰۳.</ref> به اعتقاد برخی محققان در ادب فارسی، [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسمله]] سوره حمد بر سرآغاز بسياری از مثنوی‌های حماسی و غنايی و الحمدالله رب العالمين تقريباً بر يكايك آثار منثور كلاسيك و بخش پايانی سوره حمد كه نيايش است، بر آغازيه های نظم، تأثير بيشتری داشته است.<ref> معروف و ریحانی، «تأثير ساختار سه‌گانه‌‌ی سوره‌ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسی»، ص۸۰۲.</ref>


==سوره حمد در ادبیات==
==تک‌نگاری==
به اعتقاد برخی محققان در ادب فارسی، [[بسمله]] سوره حمد بر سرآغاز بسياری از مثنوی‌های حماسی و غنايی و الحمدالله رب
درباره سوره حمد آثار مستقلی نوشته شده است بیشتر آنها به تفسیر این سوره اختص دارد:
العالمين تقريباً بر يكايك آثار منثور كلاسيك و بخش پايانی سوره حمد كه نيايش است، بر آغازيه های نظم، تأثير بيشتری داشته است.آنان بر این باورند که در بين آغازيه‌های كتاب‌های آسمانی، سوره حمد را بايد بی‌مانند ترين آغازيه دانست، زيرا اين سوره توانسته است هر سه ساختار آغازيه  یعنی تسميه (آغاز كار با نام خدا يا بسمله گفتن)، تحميد(ستايش) و نيايش را به زيباترين شكل ممكن كنار يكديگر قرا دهد. <ref>تأثير ساختار سه گانه‌ ی سوره ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسيhttps://www.anjomanfarsi.ir/pdf/pa5/pa5%20(48).pdf
* العروة الوثقی در تفسیر سوره حمد [چاپ سنگی]، اثر [[شیخ بهائی]]؛<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1044618: العروة الوثقی در تفسیر سوره حمد. در سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.]</ref>
</ref>
* اع‍ج‍ازال‍ب‍ی‍ان‌ ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ام‌ال‍ق‍رآن‌، اثر [[ص‍درال‍دی‍ن‌ ق‍ون‍وی‌]]، با تصحیحِ [[ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ آش‍ت‍ی‍ان‍ی‌]]؛<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1260671: اع‍ج‍ازال‍ب‍ی‍ان‌ ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ام‌ال‍ق‍رآن‌/ ل‍ل‍ص‍درال‍دی‍ن‌ ق‍ون‍وی‌ در سایت اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.]</ref>
===نمونه‌هایی از اشعار شاعران===
* پ‍رت‍وی‌ از ت‍ف‍س‍ی‍ر س‍وره‌ ح‍م‍د، ی‍ا ل‍م‍ع‍ةٌ ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ال‍ح‍م‍د، اثر [[م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ ج‍زای‍ری‌|م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ ج‍زای‍ری‌]]؛<ref> http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/492348 </ref>
*بسم االله الرحمن الرحیم/ هست کلید درِگنجِ حکیم /[[نظامی گنجوی|نظامی]]
* ت‍ف‍س‍ی‍ر س‍وره‌ م‍ب‍ارک‍ه‌ ح‍م‍د، اثر [[سید عزالدین حسینی زنجانی]]؛<ref>http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/726676</ref>
*عُقده گشای همه امر عظیم/ بسم االله الرحمن الرحیم/ محمد قاسم هالائی سندی
* ف‍ات‍ح‍ه‌‌ال‍ک‍ت‍اب‌: ت‍ف‍س‍ی‍ر س‍وره‌ ش‍ری‍ف‍ه‌ ح‍م‍د، اث‍ر [[سید عبدالحسین دستغیب]].<ref>http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/535503</ref>
*مَطلعِ دیباچهٔ حمد قدیم /هست بسم االله الرحمن الرحیم/ نقشبندی
* تفسیر سوره حمد، [[امام خمینی]]، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ شانزدهم ١٣٨٩ش ٢٧٥ صفحه.<ref>[https://bookroom.ir/book/17027 تفسیر سوره حمد تقریر بیانات امام خمینی (س)]پاتوق کتاب فردا</ref>
*ابتدای سخن به نام خداست/ آنکه بی مثل و شِبه و بی همتاست/ [[سنایی غزنوی]]
*تفسیر سوره مبارکه حمد، سید حسن سعادت مصطفوی، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول ١٣٩٤ش ٦٤ صفحه.<ref>[https://bookroom.ir/book/32405 تفسیر سوره مبارکه حمد: تقریرات درس استاد معظم آیت الله سید حسن سعادت مصطفوی] پاتوق کتاب فردا</ref>
*اَلحمد للهِ رب العالَمین علی/ ما دَرّ من نعمةٍ عزَّ اسمه و علا/ [[سعدی]] <ref>تأثير ساختار سه گانه ی سوره ی حمد بر آغازيه های نظم و نثر فارسی
*دكتر محمد ريحانی
*غلام رضا معروف
https://www.anjomanfarsi.ir/pdf/pa5/pa5%20(48).pdf
</ref>


==متن و ترجمه فارسی سوره==
==متن و ترجمه فارسی سوره==
{{سوره ۰۰۱ با ترجمه|شماره=۱}}
{{سوره ۰۰۱ با ترجمه|شماره=۱}}
{{سوره‌های قرآن|1|&mdash;|[[سوره بقره]]}}
{{سوره‌های قرآن|1|&mdash;|[[سوره بقره]]}}
==تک‌نگاری==
#تفسیر سوره حمد،  [[امام خمینی]]، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ شانزدهم ١٣٨٩ش ٢٧٥ صفحه.<ref>[https://bookroom.ir/book/17027 تفسیر سوره حمد تقریر بیانات امام خمینی (س)]پاتوق کتاب فردا</ref>
#تفسیر سوره مبارکه حمد، سید حسن سعادت مصطفوی، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول ١٣٩٤ش ٦٤ صفحه.<ref>[https://bookroom.ir/book/32405 تفسیر سوره مبارکه حمد: تقریرات درس استاد معظم آیت الله سید حسن سعادت مصطفوی] پاتوق کتاب فردا</ref>


==پانویس==
==پانویس==
خط ۹۲: خط ۷۸:
*قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
*قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
*قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه، بهاءالدین خرمشاهی، تهران، جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
*قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه، بهاءالدین خرمشاهی، تهران، جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
* سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، المحقق: محمد أبو الفضل إبراهيم، قاهره، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
*بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان في تفسير القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۴۱۵ق.
*بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان في تفسير القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۴۱۵ق.
*حرّ عاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة‌، قم: مؤسسه آل البيت،چاپ اول، ۱۴۰۹ق.‌
*حرّ عاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة‌، قم: مؤسسه آل البيت،چاپ اول، ۱۴۰۹ق.‌
*حلّى، حسن بن يوسف بن مطهر اسدى،‌ تذكرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البيت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.‌
*حلّى، حسن بن يوسف،‌ تذكرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البيت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.‌
*خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، قم: نشر نشرا، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
*خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، قم: نشر نشرا، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
*خرمشاهی، بهاءالدین، «سوره فاتحه»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
*خرمشاهی، بهاءالدین، «سوره فاتحه»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
*سید ابن طاووس، رضی الدین علی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم، دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
*سید ابن طاووس، رضی‌الدین علی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم، دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
*سید بن طاووس، رضی الدین علی، مهج الدعوات و منهاج الدعوات، قم، دار الذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
* سیوطی، (عبدالرحمن بن ابی بکر)جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، المحقق: محمد أبو الفضل إبراهيم، قاهره، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
*صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶.
*صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶.
*صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، مصحح علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
*صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، مصحح علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
*طباطبايى يزدى، سيدمحمدكاظم، العروة الوثقى فيما تعم به البلوى(المحشّٰى)، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.‌
*طباطبايى يزدى، سيد محمدكاظم، العروة الوثقى فيما تعم به البلوى(المحشّٰى)، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.‌
*طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن،  تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
*طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن،  تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
*فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
*فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
*قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، الدعوات(سلوة الحزین)، قم، انتشارات مدرسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۷ق.
*کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
*کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
*مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار،  تحقیق سيدابراهيم ميانجي و محمدباقر بهبودی، دارالاحیاء التراث، ۱۴۰۳ق/١٩٨٣م.
*مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار،  تحقیق سيدابراهيم ميانجي و محمدباقر بهبودی، دارالاحیاء التراث، ۱۴۰۳ق/١٩٨٣م.
*محققیان، رضا، «سوره حمد»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ش.
*محققیان، رضا، «سوره حمد»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ش.
*معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، حوزه علمیه، ۱۴۱۰ق.
*معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، حوزه علمیه، ۱۴۱۰ق.
*مفيد، محمد بن محمد، الاختصاص، تحقیق علی اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم، المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.‏
*معروف، غلامرضا و محمد ریحانی،  «[https://anjomanfarsi.ir/pdf/pa5/pa5%20(48).pdf تأثير ساختار سه‌گانه‌‌ی سوره‌ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسی]»، مقاله‌های پنجمین همایش زبان و ادبیات فارسی.
*مفيد، محمد بن محمد، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم، المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.‏
*مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
*مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
*موسوى ‌خمينى، سيد روح الله، توضیح المسائل(مُحَشّی)، تحقیق سيد محمد حسين بنى هاشمى خمينى‌، قم: ‌دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.‌
*موسوى ‌خمينى، سيد روح‌الله، توضیح المسائل(مُحَشّی)، تحقیق سيد محمد حسين بنى‌هاشمى خمينى‌، قم: ‌دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.‌
*نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
*نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
*نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
*نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
*منبع بخش احکام: [http://lib.eshia.ir/23017/3/372 فرهنگ فقه فارسی]
{{پایان}}
{{پایان}}


برگرفته از «https://fa.wikishia.net/view/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/1221035»