اجتهاد در مقابل نص: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اجتهاد در مقابل نَصّ''' مقدم‌داشتن نظر شخصی [[مجتهد]] بر کلام صریح و روشن [[قرآن]] یا [[چهارده معصوم|معصومان]] است. از نظر فقیهان شیعه و بیشتر فقهای اهل‌سنت اجتهاد در برابر نص، [[بدعت]] است. البته برخی از [[صحابه]] و تعدادی از فقهای اهل‌سنت، نظر خود را بر نص مقدّم کردند. عمر بن خطاب، با اجتهاد خود در برابر نص [[ازدواج موقت]] و [[متعة الحج|متعه حج]] را [[حرام]] دانست. شرف‌الدین عاملی در [[النص و الاجتهاد (کتاب)|کتاب النص و الاجتهاد]] صد اجتهاد در برابر نص از خلفا، حاکمان و برخی از بستگان آنان، در زمان پیامبر(ص) و پس از آن را برمی‌شمارد.  

برخی [[مجتهد|فقیهان شیعه]] اجتهاد در مقابل نص را دارای آثار بدی دانسته‌اند. از جمله [[ناصر مکارم شیرازی]] معتقد است گسترش اجتهاد در برابر نص، نابودی مصونیّت همه احکام را در پی خواهد داشت.<ref>مکارم شیرازی، شیعه پاسخ می‌گوید، ۱۴۲۸ق، ص۱۳۰ـ۱۳۱.</ref> [[حبیب‌الله خویی|میرزا حبیب‌الله خویی]] مخالفت با نص را [[بدعت]] می‌داند.<ref>هاشمی خویی، منهاج البراعه، ۱۴۰۰ق، ج۸، ص۱۸۸.</ref> به گفته جواد شهرستانی، مجتهدان در برابر نص با عملکرد خود [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر]] را نیز مجتهدی مانند خود معرفی می‌کنند که در اجتهادش احتمال خطا وجود دارد.<ref>شهرستانی، «مقدمه»، در کتاب وسائل الشیعة، ص۱۸.</ref> به نظر [[محسن قرائتی]] ابلیس اولین کسی است که در برابر فرمان صریح خدا مبنی بر [[سجده بر آدم]] اجتهاد کرد و سجده نکرد.<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۲۸.</ref> [[سید محمدحسین حسینی طهرانی|سید محمد‌حسین حسینی طهرانی]] تعبّد شیعه به نص و تجاوز اهل‌سنّت از نص را اساس مسائل اختلافی میان شیعه و اهل‌سنت دانسته است.<ref>حسینی، ولایت فقیه در حکومت اسلامی، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۸.</ref>

=== مفهوم‌شناسی ===

اجتهاد در مقابل نص، مقدم داشتن ظنّ و نظر شخصی [[مجتهد]] در برابر فرمان صریح [[خدا]] یا [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] یا دیگر [[چهارده معصوم|معصومان]] دانسته شده است.<ref>مؤسّسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت(ع)، ۱۳۸۵ش،  ج۱، ص۲۶۷؛ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص ۲۷۶.</ref> نص به کلام معتبر و صریح و آشکاری گفته می‌شود که بیش از یک معنا نداشته باشد.<ref>جرجانی، معجم التعریفات، ۲۰۰۴م، ص۲۰۳؛ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۹۹۴.</ref>  

==مخالفت اکثریت فقیهان با اجتهاد در برابر نص==

[[مجتهد|فقیهان شیعه]]<ref>موسوی قزوینی، ینابیع الاحکام، ۱۴۲۴ق، ص۵۰۱؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۰، ص۵۱۵؛ هاشمی خویی، منهاج البراعه، ۱۴۰۰ق، ج۸، ص۱۸۶؛ شرف الدین، النص و الاجتهاد، ۱۴۰۴ق، بخش۲، ص۳؛ مغنیه، فی ظلال نهج البلاغه، ۱۹۷۹م، ج۱، ص۳۰۴.</ref> و [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]]<ref>شرف الدین، النص و الاجتهاد، ۱۴۰۴ق، بخش۲، ص۳؛ فضل الله، «دراسات فقهیة و قانونیة: أضواء علی الشوری فی النص القرآنی»، ص۳۸.</ref> اجتهاد در برابر دلیل قطعی را باطل دانسته‌اند. برخی [[صحابه]] و [[تابعین|تابعان]] نیز هیچ گاه در برابر نص، نظر فقهی نداده‌اند.<ref>یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۶.</ref> به گفته ابن‌قیّم جوزیه، [[احمد بن حنبل]] بر طبق نص [[فتوا]] می‌داد و نظر مخالف نص را حتی از [[خلفای راشدین|خلفا]] نمی‌پذیرفت.<ref>ابن‌قیّم جوزیه، اعلام الموقعین، ۱۴۰۷ق، ص۲۹.</ref> گفته شده بیشتر عالمان [[اصول فقه|علم اصول]] از شیعه و سنی نیز با چنین اجتهادی مخالفت کرده‌اند.<ref>[https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/169008 «اجتهاد در برابر نص»]، سایت روزنامه همشهری.</ref>

* [[ناصر مکارم شیرازی]] در تفسیر [[آیه ۶۵ سوره نساء]] آن را مخالف هر نوع اجتهاد و اظهارنظر در برابر نص حکم خدا و رسولش می‌داند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۵۶.</ref>

*بر‌اساس [[آیه ۳۶ سوره احزاب]] مومنان حق انتخاب و مخالفت در برابر خواسته خدا و [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول الله(ص)]] را ندارند و هر نظر و اجتهادی در برابرشان حرام است.<ref>یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۴.</ref>

* در روایت است که [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] فرمود: هر کس در دو درهم به غیر آن چه خدا نازل کرده حکم کند، کافر شده است. راوی از امام می‌پرسد: کافر به آن چه خدا نازل کرده یا به آن چه بر محمد(ص) نازل شده است؟ حضرت فرمودند: وای بر تو! هرگاه کسی به آن چه بر محمد(ص) نازل شده کافر شود، به تحقیق به آن چه خدا نازل فرموده نیز کافر شده است.<ref>شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۷، ص۳۵.</ref>{{مدرک}}

* روایت از منابع اهل‌سنت: مردی از قبیله ثقیف از [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] درباره [[حج]] مسئله‌ای پرسید. عمر پاسخ او را داد. آن مرد گفت: از پیامبر این مسئله را پرسیدم، پاسخی دیگر به من داد. عمر بلند شد و شروع به کتک زدن او کرد و گفت: «چرا از من چیزی سؤال می‌کنی که پیامبر در آن مسئله نظر داده است؟».<ref>حسینی میلانی، خلاصة عبقات الانوار، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۲۲۳؛ الاحکام، ابن‌حزم، ج۶، ص۸۰۷.</ref>

=== اجتهاد در برابر نص برخی از فقیهان اهل‌سنت ===

* عده‌ای از فقیهان اهل‌سنت، اجتهاد خود را در برابر نص مقدم داشتند.<ref>قدسی، انوار الاصول، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۶۰۲.</ref> به گفته [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] برخی مانند طوفی می‌گویند در سیاسیات و معاملات اگر مصالح با نصوص معارض بود و جمع آن دو امکان نداشت، می‌توان مصالح را بر نصوص مقدم کرد، گر‌چه بیشتر فقهایشان با وی مخالفت کرده‌اند.<ref>قدسی، انوار الاصول، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۶۰۲.</ref>

مواردی که صحابه به صورت صریح در مقابل نص [[فتوا]] داده‌اند.<ref>ابن‌حزم، الإحکام فی اصول الأحکام، دار الآفاق الجدیده، ج۲، ص۱۲؛ حسینی میلانی، خلاصة عبقات الانوار، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۲۲۲ـ۲۲۷؛ تیجانی، ثم اهتدیت، منشورات مدینة العلم، ص۱۶۵ـ۱۶۷.</ref> [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] از اولین کسانی است که مرتکب اجتهاد در برابر نص قرآن و [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا (ص)]] شده‌اند.<ref>مرکز الابحاث العقائدیه، موسوعة من حیاة المستبصرین، ۱۴۳۳ق، ج۹، ص۶۶.</ref> وی نخستین اجتهاداتش در مقابل نص را در جریان معروف [[ازدواج موقت]] و [[متعة الحج|متعه حج]] انجام داده و از جانب خود آن‌ها را [[حرام]] کرده است.<ref> مکارم شیرازی، شیعه پاسخ می‌گوید، ۱۴۲۸ش، ص۱۲۸ـ۱۳۰؛ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص ۲۷۸.</ref>

 

* [[واقعه سقیفه بنی‌ساعده]]

* [[ماجرای فدک|غصب فدک]]

* کشته شدن [[مالک بن نویره]] به امر [[خالد بن ولید]]

* [[منع حدیث|منع از نوشتن احادیث پیامبر]]

* جلوگیری از نوشتن [[وصیت]] پیامبر در ماجرای دوات و قلم

* اعتراض به گفتار پیامبر(ص) که خداپرستان بهشتی هستند.

* نهی از [[حج تمتع]]

* جلوگیری از گریستن بر اموات

* خواندن نماز کامل در سفر

* کشتار خالد در قبیله [[بنی‌جذیمه]]

فقیهان اهل‌سنت به دفاع از این اجتهادات پرداخته‌اند.<ref>ابن‌حزم، الإحکام فی اصول الأحکام، دار الآفاق الجدیده، ج۲، ص۱۶؛ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص ۲۷۸.</ref>

* ابن‌حزم، علی بن محمد، الإحکام فی اصول الأحکام، لبنان، دار الآفاق الجدیده، بی‌تا.

* ابن‌قیّم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، اعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبد‌الحمید، لبنان، المکتبة العصریة، ۱۴۰۷ق.

* [https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/169008 «اجتهاد در برابر نص»]، سایت روزنامه همشهری، تاریخ انتشار: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۶ دی ۱۴۰۲ش.