مسلم بن عقیل: تفاوت میان نسخه‌ها

تاریخ ولادت مسلم بن عقیل بن ابی طالب روشن نیست. او در[[۹ ذی‌الحجه]] [[سال ۶۰ قمری]] در [[کوفه]] به [[شهادت]] رسید. بر اساس برخی گزارش‌ها، مسلم در هنگام شهادت ۲۸ ساله بود اما پذیرش این روایت خالی از اشکال نیست چرا که سن فرزندان مسلم که در [[واقعه عاشورا]] به شهادت رسیدند ۲۷ و ۲۶ سال بیان شده است.<ref>پور امینی، چهره‌ها در حماسه کربلا، ص۱۶۷</ref> برخی با توجه به روایات حضور او در فتوحات و نیز [[نبرد صفین]]، سن او را در هنگام شهادتش، بیش از ۵۰ سال دانسته‌اند.<ref>تهامی، مسلم بن عقیل پیش از واقعه عاشورا، ص ۹۹</ref> قبر مسلم در کوفه در قسمت شرقی [[مسجد کوفه]] قرار دارد.<ref> السید البراقی، تاریخ الکوفة، ص۹۸.</ref>

منابع تاریخی درباره نام و تعداد فرزندان مسلم اختلاف نظر دارند. در گزارش‌های ضعیف‌تر که در منابع متاخر ثبت شده، نام تعداد دیگری از فرزندان مسلم بن عقیل، از جمله عون، مسلم، عبیدالله، جعفر و احمد نیز در شمار شهدای کربلا آمده است.<ref>جمعی از نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلاء، ص ۹۱، ۱۲۳،۳۰، ۲۵۵، ۳۵۹.</ref> در برخی منابع نیز از [[طفلان مسلم|دو طفل مسلم]] (محمد و ابراهیم) یاد شده که پس از شهادت [[امام حسین(ع)]] اسیر و به دستور [[عبیدالله بن زیاد]] در [[کوفه]] زندانی شده و پس از گریختن از زندان به شهادت رسیده‌اند؛<ref> برای نمونه: ر.ک: الصدوق، الامالی، ص۱۴۳-۱۴۸.</ref> اما برخی منابع آنان را فرزندان کسانی دیگر دانسته‌اند.<ref>خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۵۶-۵۸؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص۳۹۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۲۶</ref> در برخی منابع نام‌های دیگری برای تعدادی از فرزندان مسلم ذکر شده است؛ مانند ابراهیم، عبدالعزیز، علی، مسلم<ref> ابن قتیبة، المعارف، ص۲۰۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج، ص ۷۰-۷۱؛ جمعی از نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، ص ۳۳۹ </ref> و دختری به نام حمیده یا ام حمیده.<ref> ابن ماکولا، إکمال الکمال، ج۶، ص۲۳۵؛ ابن عنبه، عمده الطالب، ص۳۲.</ref>  

'''شرکت در فتوحات افریقا''': از جمله وقایع زندگی مسلم که در برخی منابع تاریخی ثبت شده است، حضور او در فتوحات شمال افریقا در [[سال ۲۱ قمری]] است. مسلم بن عقیل همراه با تعدادی از برادران خود از جمله جعفر و علی در فتح شهر بهنساء شرکت داشت.<ref>واقدی، فتوح الشام، ج۲، ص </ref>

هنگام خروج امام حسین(ع) از [[مدینه]] به سوی [[مکه]]، مسلم بن عقیل یکی از همراهان او بود. پس از اینکه [[نامه های مردم کوفه به امام حسین(ع)|نامه‌های مردم کوفه]] به امام رسید، وی مسلم را به کوفه فرستاد تا اوضاع و شرایط آن شهر را بررسی کند و درباره درستی ادعای کوفیان مبنی بر کثرت پیروان امام(ع)، اطمینان یابد و به امام گزارش کند.<ref> دینوری، الأخبار الطوال، ص۲۳۰؛ طبری، ج۵،ص ۳۵۳؛المفید، الارشاد، ص۲۹۵-۲۹۷؛</ref>

بنابر برخی روایات، امام حسین(ع)، [[قیس بن مسهر صیداوی]]، [[عمارة بن عبد سلولی]] و [[عبدالرحمان بن عبدالله ارحبی]] را نیز به همراه مسلم بن عقیل، به کوفه فرستاد.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ۱۵۹؛ طبری، ج۵، ص ۳۵۴</ref>

مسلم بن عقیل در [[۱۵ رمضان]] [[سال ۶۰ قمری|سال ۶۰]] از مکه خارج شد<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص ۶۴</ref> و ابتدا به [[مدینه]] رفت و از آنجا همراه با دو راهنما، از بی‌راهه به سوی [[کوفه]] رهسپار شد که به نظر می‌رسد برای مخفی ماندن حرکتش به کوفه بوده است. آنها در بیابان راه را گم‌کردند و دچار بی‌آبی و تشنگی شدند. در این واقعه دو راهنما درگذشتند و خود مسلم نجات پیدا کرد و خود را به آبادی‌ای رساند و پیکی را نزد امام حسین(ع) فرستاد و واقعه را شرح داد و با اشاره به اینکه این پیش آمد را به فال بد گرفته، از ایشان خواست که او را از ادامه راه منصرف کند اما امام دستور به ادامه راه داد.<ref>طبری، ج۵، ۳۵۴-۳۵۵؛ ابن اعثم، الفتوح، ج۵،؛ ص ۵۳</ref>

مسلم در [[۵ شوال]] به کوفه رسید<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۵۴.</ref> و در خانه [[مختار بن ابی عبیده]]،<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ۷۷؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۵۵</ref> و بنابر برخی روایات در خانه [[مسلم بن عوسجه]] ساکن شد.<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۴۷؛المسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج۳، ص۵۴؛ </ref> شیعیان به محل اقامت مسلم رفت و آمد می‌کردند و مسلم نامه امام حسین(ع) را برای آنها می‌خواند.<ref> دینوری، الأخبار الطوال، ص۲۳۱.</ref>

مسلم پس از اقامت در [[کوفه]] آغاز به گرفتن [[بیعت]] برای امام حسین(ع)کرد. دعوت به [[قرآن|کتاب خدا]]، [[سنت]] [[رسول الله]]، [[جهاد]] با ظالمین، دفاع از مستضعفین، کمک به محرومین، تقسیم عادلانه [[بیت المال]]، یاری [[اهل بیت]]، صلح با کسانی که این افراد با او صلح کنند و جنگ با کسانی که اینها با او بجنگند، سخن و فعل اهل بیت را گوش دادن و بر خلاف آن عمل نکردن، از شرایط این بیعت بود.<ref>المقرم، عبدالرزاق، الشهید مسلم بن عقیل، ص ۱۰۴</ref>

در کوفه ۱۲ هزار نفر بامسلم بن عقیل به نمایندگی از [[امام حسین(ع)]] بیعت کردند و برای همراهی امام اعلام آمادگی کردند.<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۴۸؛</ref> برخی تعداد بیعت کنندگان را ۱۸ هزار نفر<ref> دینوری، الأخبار الطوال، ص۲۳۵.</ref> و برخی بیش از ۳۰ هزار نفر<ref> ابن قتیبة الدینوری، الامامة و السیاسة، ج۲، ص۸.</ref> نیز نوشته‌اند. برخی از تاریخ پژوهان با تحلیل وقایعی که در ادامه حضور مسلم در کوفه روی داد (از جمله غلبه آسان و بی‌دردسر عبیدالله بن زیاد بر این شهر و شکست قیام مسلم) تعداد واقعی بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل را بسیار کمتر از آنچه در منابع نقل شده دانسته‌اند.<ref>زرگری نژاد، نهضت امام حسین، ص۱۳۵-۱۴۰، ۱۴۵-۱۴۸</ref> برخی دیگر نیز با تخمین جمعیت آن زمان شهر کوفه بر اساس روایات تاریخی، مردان جنگی شهر کوفه را بیش از ۶۰ هزار نفر دانسته‌اند که بر این اساس، تعداد بیعت کنندگان با مسلم، تنها یک سوم جمعیت جنگجوی کوفه بوده‌اند.<ref>صفری فروشانی، مردم‌شناسی کوفه، ص۱۵</ref> به همین جهت در تحلیل شرایط حرکت امام به کوفه، لازم است به این نکته توجه شود مردمی که در کوفه با مسلم بیعت نکرده بودند، همگی از مخالفان امام یا دوستداران امویان نبوده‌اند بلکه عده کثیری از شرکت در این منازعه کناره گرفته بودند؛ از این رو همین تعداد بیعت کنندگان برای برپایی قیامی در کوفه کافی بود و با اتکا به همین موضوع بود که امام حسین(ع) با دریافت نامه مسلم، رهسپار کوفه شد.<ref>گروهی از نویسندگان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهدا، ج۱، ص ۵۸۸-۵۹۲</ref>

مسلم بن عقیل در [[۱۱ ذی‌القعده]]<ref>محدثی، فرهنگ عاشوراء، ۱۳۸۰ش، ص۲۰۳</ref> نامه‌ای به امام حسین(ع) نوشت و تعداد زیاد بیعت کنندگان را تایید کرد و امام را به کوفه دعوت کرد.<ref> دینوری، اخبار الطوال، ص ۲۴۳؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۹۵</ref> متن نامه مسلم به امام حسین(ع) در منابع، با اختلاف نقل شده است. بر این اساس، ۱۲ هزار،<ref> دینوری، اخبار الطوال، ص۲۴۳</ref> ۱۸ هزار<ref>ابن سعد، طبقه خامسه، ج۱، ص ۶۵</ref> و حتی در برخی نیز به آمادگی تمام مردم کوفه در نامه وی اشاره شده است.<ref>طبری، ج۵، ص ۳۹۵</ref>

در مورد دیگر آمارها ر.ک: [[واقعه عاشورا (از نگاه آمار)#در کوفه]]

هنگام ورود مسلم به کوفه، حاکم این شهر [[نعمان بن بشیر]] بود که منابع تاریخی او را فردی نرم خو و صلح طلب معرفی کرده‌اند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص ۷۷؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۵۵</ref> بر اساس برخی روایات نعمان دل خوشی از یزید نداشت.<ref>ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ج۲، ص ۴؛ گروه نویسندگان، مقتل جامع سید الشهداء، ج۱، ص ۵۱۲</ref> هنگامی که خبر بیعت مردم با مسلم بن عقیل در کوفه پیچید، نعمان بن بشیر، مردم را جمع کرد و آنان را به دوری از تفرقه توصیه کرد اما گفت تا کسی با من پیکار نکند، با او نخواهم جنگید. هنگامی که طرفداران حکومت اموی به این روش نعمان اعتراض کردند و او را ضعیف خواندند، او گفت برای من این خوشتر از آن است که قوی باشم اما از فرمان خدا سرپیچی کنم.<ref> دینوری، الاخبار الطوال، ۲۳۳؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۴۸</ref> طرفداران و عاملان یزید، از جمله [[عمر بن سعد|عمر بن سعد بن ابی وقاص]] و [[محمد بن اشعث کندی]] نامه‌ای به یزید نوشتند و به او گزارش دادند که اگر کوفه را می‌خواهی، شتاب کن که حاکم فعلی کوفه، [[نعمان بن بشیر]]، ضعیف است یا خود را به ناتوانی زده است.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲،‌ص ۷۷-۷۸.</ref> به همین جهت [[یزید]]، [[عبیدالله بن زیاد]] را که در آن هنگام حاکم [[بصره]] بود، به حکومت کوفه نیز منصوب کرد.<ref> دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۳۱.</ref> بنا بر قول مورخین معاویه ضمن وصیتی که نزد غلام او بود و بعدها به یزید داده شد، ابن زیاد را برای مقابله با شورش احتمالی تعیین کرده بود.<ref>تاریخ الطبری، ج۴، ص ۲۶۵</ref>

[[عبیدالله بن زیاد]] و نیز پدرش [[زیاد بن ابیه]] سابقه خشنی نزد مردم داشتند. خلفای پیشین غالبا برای سرکوب برخی شورش‌ها از این خاندان استفاده می کردند. پیش از این عبیدالله شورش [[خوارج]] را در [[بصره]] به نحو بسیار خشونت بار و شگفت‌آوری سرکوب کرده بود.<ref>نک:دینوری‌، اخبار، الاخبار الطوال، ص ۲۶۹-۲۷۰؛ طبری‌، تاریخ، ج۷، ص ۱۸۵-۱۸۷؛ الاستیعاب، ج ۲، ص ۵۲۵؛ </ref> با ورود او به کوفه به نظر می رسد که اوضاع به ناگه علیه مسلم بن عقیل برگشت و بسیاری از مردم کوفه که قصد قیام علیه حکومت یزید را داشتند، از ترس جان، پراکنده شدند.{{مدرک}}

عبیدالله پس از ورود به کوفه به جستجوی پیوند یافتگان با مسلم بن عقیل پرداخت و سران قبایل را تهدید کرد که نام و نشان بیعت کنندگان از قبیله خود را در اختیار او قرار دهند و یا متعهد شوند که کسی از قبیله ایشان، مخالفت امویان نخواهد کرد وگرنه خونشان را خواهد ریخت و اموالشان را مصادره خواهد کرد.<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۵۹</ref>

با آمدن عبیدالله بن زیاد به کوفه، و پخش خبر تهدیدها و اقدامات او، فضای کوفه نا امن شده بود و مسلم بن عقیل برای حفظ امنیت خود، از خانه مختار خارج شد و به خانه [[هانی بن عروه]] از بزرگان کوفه رفت و از او خواست تا به او پناه دهد.<ref>نک: ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص ۶۸</ref> هانی بن عروه با اینکه از خطر پذیرش این مسئولیت نگران بود، به مسلم پناه داد و از آن پس، شیعیان برای دیدار با مسلم به خانه هانی می‌رفتند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص ۷۹؛ دینوری، اخبار الطوال، ص ۲۳۴-۲۳۵</ref>

برخی پژوهشگران معاصر با بررسی گزارش‌های مربوط به این واقعه، در صحت آن تردید کرده<ref>زرگری نژاد، نهضت امام حسین(ع) و قیام کربلا،‌ص ۱۵۴-۱۵۷</ref> و برخی دیگر آن را به کلی ساختگی و بی‌پایه دانسته‌اند.<ref>دانشنامه امام حسین، ج۴، ص ۱۷۵-۱۷۶</ref>

ارتباط مسلم با شیعیان مخفیانه بود، اما عبیدالله بن زیاد با گماردن جاسوسی به نام [[معقل]] که خود را از طرفداران مسلم بن عقیل و علاقه‌مند به دیدار او نشان می‌داد از مخفیگاه مسلم، آگاه شد.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص ۷۹-۸۰.</ref>

هنگامی که خبر دستگیری هانی به مسلم رسید، مسلم از پیروان خود خواست قیام کنند، بنابر روایات منابع تاریخی حدود ۴۰۰۰ نفر با شعار [[یا منصور امت]] فراهم شدند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۸۰؛ طبری، ج۵، ص ۳۶۸-۳۷۱</ref>

در نیرو‌هایی که مسلم فراهم آورده بود، [[عبدالرحمن بن کریز]] فرمانده [[قبیله کنده|کندیان]]، [[مسلم بن عوسجه]] فرمانده [[قبیله مذحج|مذحجیان]]، [[ابوثمامه صائدی|ابی ثمامه صیداوی]] فرمانده [[قبیله بنی تمیم|تمیم]] و [[قبیله همدان|همدان]] و [[عباس بن جعده بن هبیره]] فرمانده [[قریش]] و [[انصار]] بودند.<ref> دینوری، اخبارالطوال، ص ۲۳۹-۲۴۰.</ref>

قیام کنندگان به سوی قصر حکومت راه افتادند و آن را محاصره کردند، داخل قصر تنها ۵۰ تن از محافظان عبیدالله و نزدیکان وی حضور داشتند.<ref>ابن سعد، طبقه خامسه، ج۱، ص ۴۶۱؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۸۰.</ref>

در این هنگام عبیدالله بن زیاد از بعضی از بزرگان کوفه که کنارش بودند مانند [[محمد بن اشعث بن قیس|محمد بن اشعث]]، [[کثیر بن شهاب حارثی]]، [[شبث بن ربعی]]، قعقاع بن شور، [[حجار بن ابجر]] و [[شمر بن ذی الجوشن]] خواست که به میان جمعیت روند و با دادن وعده و وعید و ترساندن مردم از رسیدن سپاه شام، آنان را از یاری مسلم و امام حسین(ع)، بازدارند.<ref>بلاذری، ج۲، ص ۸۰-۸۱؛ طبری، ج۵، ص ۳۶۸-۳۷۰</ref>

مسلم پس از تنهایی و بی سرپناهی به زنی به نام [[طوعه]] پناه برد و در خانه او مخفی شد؛ اما پسر طوعه، صبح روز بعد، خبر را به عوامل حکومت رساند و ابن زیاد گروهی ۷۰ نفره را به محمد بن اشعث داد که مسلم را دستگیر کند و به قصر بیاورند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص ۸۱؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۵۰</ref>

پس از زد و خوردی که میان مسلم و نیروهای حکومتی پیش آمد، [[محمد بن اشعث بن قیس|محمد بن اشعث]] به مسلم گفت اگر تسلیم شود در امان است. بدین طریق مسلم، تسلیم شد<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص ۳۵۰ ؛ ۳۷۴</ref> و به قصر آورده شد ولی ابن زیاد، امان پسر اشعث را بیجا خواند و پس از مشاجراتی که میان وی و مسلم گذشت، دستور داد، [[بکیر بن حمران]]<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۸۳؛ ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۳۵.</ref> <small>(که در درگیری با مسلم زخمی شده بود)</small> وی را به بالای قصر برده و سرش را از بدن جدا کند.<ref> المفید، الارشاد، ص ۵۳-۶۳.</ref> پس از جدا کردن سر مسلم، بدن او را از بالای قصر به پایین انداختند.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۶۵، به نقل از میرزا خلیل کمره‌ای، عنصر شجاعت، ج۴، ص۷۷۳.</ref>

بنا بر برخی گزارش‌های تاریخی مسلم که نگران امام حسین(ع) بود از عمر بن سعد که قریشی بود خواست تا بدو وصیت کند. نخستین وصیت او این بود تا کسی را نزد امام فرستد و او را از آمدن به کوفه منع کند. دیگر آن که جنازه او را کفن و پس از آن دفن کند و دیگر آن که بدهی او را با فروختن شمشیر و دیگر وسایلش بپردازد.<ref>جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، ص ۱۶۸</ref>

بیشتر نویسندگان ، با توجه با اطلاعات موجود در منابع، در علت‌یابی شکست قیام مردم کوفه هنگام حضور مسلم در این شهر، به نقش سیاست‌های [[عبیدالله بن زیاد]] در ایجاد وحشت در بین مردم کوفه و نیز ساختار اجتماعی کوفه که مانع اتحاد و همبستگی مردمان کوفه می‌شد و روانشناسی کوفیان که آنان را افرادی احساساتی و نظم ناپذیر و دنیا طلب معرفی می کند، تاکید کرده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ص ۱۶۷، ۱۷۶؛ گروه نویسندگان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء، ج۱، ص ۵۹۴-۶۰۳.</ref> اخیرا یکی از نویسندگان در کنار عوامل دیگر شکست قیام مسلم،از ضعف فرماندهی در این قیام یاد کرده‌<ref>جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ص۷۳</ref>هرچند دلیل روشنی بر این مدعا ارائه نکرده‌است. به نظر می رسد که سخنان و خطبه‌های نزدیکان امام حسین(ع) پس از واقعه عاشورا از جمله [[خطبه حضرت زینب در کوفه|خطبه حضرت زینب(س)]] پس از ورود به کوفه هنگامی که به اسارت سپاه عمر بن سعد درآمد، بیشتر با نظریه نخست همراه است.

* ابن اعثم الکوفی، الفتوح، ج ۵، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الاضواء، ۱۴۱۱.

* ابن قتیبة الدینوری، المعارف، تحقیق: دکتور ثروت عکاشة، القاهرة: دار المعارف بمصر، ۱۹۶۹.

* اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین(۳۵۶)فرزندان ابو طالب، ترجمه جواد فاضل، تهران، كتابفروشی علی اكبر علمی،۱۳۳۹ش

* امین، السید محسن، اعیان الشیعة، ج ۱، تحقیق، تحقیق وتخریج: حسن الامین بیروت: دار التعارف للمطبوعات (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).

* رجال الطوسی، تحقیق: جواد القیومی الاصفهانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).

* طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج ۱، قم: مؤسسة ال البیت (ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۷.

* طبری، أبو جعفر محمد بن جریر(م ۳۱۰)، تاریخ الأمم و الملوك ، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث ، ط الثانیة، ۱۳۸۷.

* مفید، الارشاد، تحقیق: مؤسسة ال البیت(ع) لتحقیق التراث، بیروت: دار المفید، ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

* واقدی، محمد بن عمر، فتوح الشام، تحقیق عبداللطیف عبدالرحمن، بیروت، دار الکتب العلمیه