مفاتیح الجنان (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''مَفاتیحُ الجِنان''' (به معنای کلیدهای [[بهشت]]‌ها) نام رایج‌ترین کتاب [[دعا]] در بین [[شیعیان]]، تألیف [[شیخ عباس قمی]] ([[سال ۱۲۹۴ هجری قمری|۱۲۹۴]]-[[سال ۱۳۵۹ هجری قمری|۱۳۵۹]]ق) است. این کتاب مجموعه‌ای از [[دعا]]ها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از [[پیامبر اسلام]] و [[ائمه]] [[شیعیان]] و [عالمان نقل شده است. مؤلف مفاتیح بخش فراوانی از این کتاب را از کتاب‌های پیشین مانند [[اقبال الاعمال|اقبال]] [[سید بن طاووس]] و [[مصباح کفعمی]] و [[زاد المعاد]] [[علامه مجلسی]] گرفته است. متن دعاها و زیارت‌ها به عربی نوشته شده و مؤلف در آغاز بعضی دعاها توضیحات فارسی آورده است.

دو کتاب [[مفاتیح نوین]] و [[منهاج الحیاة]] با هدف مستندسازی و کتاب [[مفاتیح الحیاة]] با انگیزه تکمیل مفاتیح الجنان منتشر شده است. خلاصه‌های متعددی از مفاتیح با نام‌های گوناگون منتشر شده است.

گردآورنده مفاتیح الجنان عباس بن محمد رضا قمی([[سال ۱۲۹۴ هجری قمری|۱۲۹۴]]-[[سال ۱۳۵۹ هجری قمری|۱۳۵۹]]ق) مشهور به شیخ عباس قمی و محدث قمی از عالمان [[شیعه]] در زمینه [[حدیث]]، تاریخ و [[خطابه]] است. وی کتاب‌های زیادی نوشته است که پس از مفاتیح الجنان معروف‌ترین آنها [[سفینة البحار]] و [[منتهی الآمال]] است. محدث قمی در [[حرم امام علی(ع)]] در [[نجف]] مدفون است.<ref>طالعی، سال‌شمار حیات و آثار محدث قمی، ۱۳۸۹ش، ص۱۳- ۴۸.</ref> پسر محدث قمی نقل کرده است که پدرش تمام کتاب را با وضو نگاشته است.<ref>قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ص۲۸.</ref> شیخ عباس قمی مفاتیح را به‌انگیزه اصلاح کتاب [[مفتاح الجنان (کتاب)|مِفتاح الجنان]] {{یاد| [[مفتاح الجنان]] طبق نقل سید یحیی [[امام جمعه]] [[مشهد]] ، مؤلف آن شیخ اسد الله تهرانی حائری (متوفی به سال ۱۳۳۳ در مشهد) است، وی از شاگردان «[[شیخ مرتضی انصاری]]» بود و عمری طولانی (۱۲۰ سال) داشته است. در کتاب [[الفوائد الرضویة (کتاب)|فوائد رضویه]] آمده است که بروجردی و اهل منبر بوده، به صدق مشهور می‌باشد.(آقا بزرگ، تهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۳۲۴.)در کتاب «فوائد رضویه»شیخ عباس قمی در ذیل نام «اسد الله بن عبدالله البروجردی»، اشاره‌ای به «مفتاح الجنان» نشده است.}} نوشته است که در آن زمان رایج و دعاهای بدون سندی در آن بوده است و کسانی از او خواسته بودند که دعاهای سنددار کتاب مفتاح الجنان را جدا نموده به همراه سایر دعاهای معتبر بنویسد.<ref>قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ص۱۲.</ref>

مفاتیح الجنان یک بخش اصلی دارد که در سه باب ادعیه، اعمال سالیانه و زیارت‌ها شکل یافته است. هم‌چنین یک بخش با عنوان ملحقات (پیوسته‌ها) و یک بخش با عنوان باقیات الصالحات به قلم نویسنده به کتاب افزوده شده است. شیخ عباس قمی دعاها را به همراه [[اسناد|سند]] نیاورده است، بلکه فقط بیان کرده دعا را از کدام منبع نقل می‌کند.<ref>سلطانی، اشاره به پاره‌ای از منابع مفاتیح الجنان، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۰.</ref> همچنین برخی از دعاهای نقل‌شده در کتاب مفاتیح از [[معصومان]] نرسیده است و نوشته برخی از علماست، مانند [[دعای عدیله]].<ref>سلطانی، اشاره به پاره‌ای از منابع مفاتیح الجنان، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۱.</ref>

شیخ عباس برای آنکه کسی به کتاب مفاتیح چیزی نیفزاید، افراد را به لعنت خداوند و نفرین رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) واگذار کرده است.<ref>قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ابتدای ملحقات اول، ص۸۶۹.</ref> اما علی‌رغم مخالفت او، ناشران مفاتیح بعدها بخشی را با عنوان ملحقات دوم مفاتیح به آن افزوده‌اند. از جمله این ملحقات دعای پس از نماز امام حسین(ع) و امام جواد(ع) و همچنین [[حدیث کساء]] است.<ref>قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۷۶ش، ص۹۸۵.</ref> برخی از ناشران به بخش باقیات الصالحات هم دو بخش افزوده‌اند. بنابراین مجموعه ساختار مفاتیح‌های موجود دربازار نشر دارای شش قسمت است که سه قسمت آن توسط شیخ عباس قمی تنظیم شده که عبارتند از: اصل مفاتیح، ملحقات مفاتیح، باقیات الصالحات وسه قسمت دیگر بعدها به مرور زمان افزوده شده که عبارتند از: ملحقات دوم مفاتیح، ملحقات اول باقیات الصالحات، ملحقات دوم باقیات الصالحات.<ref>قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش.</ref>

[[شیخ عباس قمی]] مفاتیح را در سال [[سال ۱۳۴۴ هجری قمری|۱۳۴۴ق]] تألیف و آن را برای نخستین بار در [[مشهد]] منتشر کرد.<ref>طالعی،‌ سال‌شمار حیات و آثار محدث قمی، ۱۳۸۹ش، ص۳۱.</ref> این کتاب را خوشنویسان بزرگی چون [[طاهر خوشنویس]]،<ref>قمی، مفاتیح ‌الجنان، به خط طاهر خوشنویس‌، ۱۳۷۵ش.</ref> مصباح‌زاده،<ref>قمی، کلیات‌ مفاتیح‌ الجنان‌، خط عباس‌ مصباح‌زاده‌، ۱۳۷۵ش.‬</ref> [[احمد نجفی زنجانی|میرزا احمد زنجانی]]،<ref>قمی، مفاتیح الجنان، کاتب: احمد بن محمدحسین زنجانی، ۱۳۵۷ق.</ref> محمدرضا افشاری<ref>قمی، کلیات‌ مفاتیح‌الجنان‌، خوشنویس‌ افشاری‌، ۱۳۸۸ش.</ref> و دیگران با خط نسخ و [[خط نستعلیق|نستعلیق]] نوشته‌اند.

هم اکنون کتاب مفاتیح الجنان به صورت بی‌شمار با قطع‌ها و شکل‌های گوناگون منتشر می‌شود. به دلیل حجم بالای این کتاب، برخی ناشران دست به گزینش مطالب آن زده و آن را به صورت «منتخب مفاتیح» یا «گزیده مفاتیح» منتشر کرده‌اند.<ref name=":0">از جمله قمی، منتخب مفاتیح الجنان، ۱۳۸۵ش که به غیر از سوره‌های قرآن حدود ۴۰ دعا و زیارت مورد نیاز را گلچین و چاپ کرده است.</ref>

توضیحاتی که شیخ عباس قمی ابتدای هر دعا یا زیارت یا اعمال آورده، به زبان فارسی است. اما متن دعاها و زیارت‌ها که به عربی است توسط برخی از مترجمان به فارسی ترجمه شده‌اند. معروف‌ترین و رایج‌ترین ترجمه فارسی مفاتیح، ترجمه [[مهدی الهی قمشه‌ای]] است. ترجمه‌های دیگری نیز توسط [[سید هاشم رسولی محلاتی]]<ref>قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه کامل فارسی متن و حاشیه سید هاشم رسولی محلاتی، ‭ش۱۳۷۵‬.</ref> و [[حسین استادولی]]<ref>قنبری، «معرفی ترجمه نهج البلاغه»</ref>[[محمدباقر کمره‌ای]] و دیگران منتشر شده است. در ۹ خرداد ۱۴۰۲ش (۱۰ ذی‌القعده ۱۴۴۴ق) در همایشی که به‌‌مناسبت یکصدمین سال نگارش مفاتیح برگزار شد<ref>[https://sahebkhabar.ir/news/60475380/ برگزاری همایش یکصدمین سال نگارش مفاتیح الجنان] پایگاه صاحب‌خبران.</ref> نیز از نسخه چاپی جدیدی رونمایی شد که بر اساس نسخه‌ای به‌خط [[طاهر خوشنویس]] که به‌صورت دست‌نویس توسط شیخ عباس قمی تصحیح شده است. و اختلاف نسخه‌های آن با توضیحات کامل در پاورقی درج شده است. دعاها فرازبندی شده و برای هر فراز، شماره‌ای در نظر گرفته شده است. از علائم نگارشی مثل نقطه، ویرگول، نقطه ویرگول و... در میان عبارات استفاده شده است.<ref>[https://moshaf.org/fa/news/269/ ویژگی‌های مفاتیج رونمایی‌شده در همایش یکصدمین سال.] پایگاه مصحف.</ref>

از سوی محققان، به پاره‌ای از محتوا‌ها و ادعا‌های شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان انتقاداتی وارد شده که برخی از آنها شاید معلول این باشد که محدث قمی فرصت بازنگری مفاتیح را نداشته است. به‌عنوان نمونه وی شعر معروف «زنده دلی در صف افسردگان /رفت به همسایگی مردگان...» که از جامی است<ref>«جامی» هفت اورنگ» تحفة‌ الاحرار».</ref> به نظامی نسبت داده است.<ref>مفاتیح الجنان، زیارت قبور مومنان</ref> آیت‌الله [[ناصر مکارم شیرازی]] نیز در مقدمه [[مفاتیح نوین (کتاب)|مفاتیح نوین]] برطرف‌کردن کاستی‌ها، افزودن مدارک و منابع دعاها و زیارات، رعایت شرایط زمانی و مکانی و حذف مطالبی که مایه ایراد بدخواهان است را پاره‌ای از عواملی دانسته که تجدیدنظر وسیع در مفاتیح را اقتضا کرده است.<ref>[https://hadana.ir/%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87-%D9%85%D9%81%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D8%AD-%D9%86%D9%88%DB%8C%D9%86-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D8%B4/ مقدمه مفاتیح نوین حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی]، سایت هدانا.</ref>

 

[[مفاتیح الحیاة (کتاب)]] آیت‌الله [[عبدالله جوادی آملی]] نیز هر چند به عنوان جلد دوم مفاتیح الجنان محدث قمی معرفی شده اما نگاه زمان‌شناسانه، سازگار و قابل تطبیق با وضعیت کنونی جهان، از شاخصه‌های مهم آن معرفی شده است.<ref>«مصاحبه اختصاصی با آیت الله استادی»، وبگاه بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسرا.</ref>

کتاب مفاتیح نوین اثر آیت الله [[ناصر مکارم شیرازی]] کتابی است که به جهت مستندسازی، اتقان و تکمیل کتاب مفاتیح الجنان جمع‌آوری و منتشر شده است.<ref>[http://makarem.ir/main.aspx?lid=0&mid=400483&catid=6413&TypeInfo=4 سیری در کتاب مفاتیح نوین].</ref> به گفته خود آیت الله مکارم شیرازی انگیزه‌اش از انتشار این کتاب رعایت تناسب با زمان حاضر و حذف برخی از مطالبی است که موجب ایراد و اشکال شده است.<ref>مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۹۰ش،‌ ص۱۶.</ref>

 

ویژگی‌هایی در مقدمه کتاب مفاتیح نوین برای این کتاب ذکر شده که چنین است: ۱.مقدمه‌ای درباره [[دعا]] و جایگاه آن و [[استجابت دعا|استجابت]] و عدم استجابت دعا، ۲. افزودن مقدمه بر هر بخش از دعاها و زیارات، ۳. ذکر منابع و مدارک دعاها و زیارت‌ها در پاورقی، ۴. حذف برخی اعمال مشابه و گزینش بهترین، ۵. نظم جدید مطالب، ۶. حذف برخی مطالب ضعیف، ۷. توجه به محتوای ادعیه و زِیارات و عدم اکتفا به سند در انتخاب آنها.<ref>مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۹۰ش،‌ ص۲.</ref>

[[پرونده:مفاتیح الحیاة.jpg|بندانگشتی|[[مفاتیح الحیات]]|300x300پیکسل]]

{{اصلی|منهاج الحیاة فی الأدعیة و الزیارات}}

برخی ویژگی‌های این کتاب عبارت‌اند از:

#پالایش سندی دعاها و زیارت‌های مفاتیح الجنان و حذف و جایگزینی برخی از آنها

#آوردن منابع دقیق دعاها و زیارت‌ها  

#ارجاع به منابع تاریخی در برخی موارد.<ref>[http://maktabmofid.com/1395/03/29/%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AD%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%A2%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81%DB%8C-%D8%BA%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87/ مصاحبه با آیت‌الله یوسفی غروی درباره کتاب منهاج الحیاة].</ref>

{{اصلی|مفاتیح الحیات}}

کتاب مفاتیح الحیاة را جمعی از محققان و تحت نظارت [[آیت‌الله عبدالله جوادی آملی]] نوشته‌اند. ایشان هدف از تألیف این کتاب را آموزش سبک زندگی اسلامی به مردم دانسته است. وی کتاب مفاتیح الحیات را جلد دوم مفاتیح الجنان نامید.<ref>[http://www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx?kind=1&lang=fa&id=MTgyMQ%3D%3D-EPE%2F21uQBr8%3D&skinid=72 کتاب مفاتیح الحیات را باید جلد دوم مفاتیح الجنان بدانیم].</ref>