صحیفه سجادیه: تفاوت میان نسخه‌ها

صحیفه سجادیه مهم‌ترین و برجسته‌ترین کتاب شیعیان بعد از [[نهج البلاغه|نهج‌البلاغه]] است.<ref>پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۲۸۱.</ref>  این کتاب دعاهای نقل‌شده از [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]] را در بر دارد.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸-۱۹.</ref>  به گفته [[ابن‌شهرآشوب]] (درگذشت ۵۸۸ق)، صحیفه سجادیه جزو نخستین کتاب‌هایی است که پس از اسلام نوشته شده است<ref> ابن‌شهرآشوب، معالم العلما، ۱۳۸۰ق، ص۲.</ref> [[مرتضی مطهری]] اسلام‌پژوه شیعه، صحیفه سجادیه را قدیمی‌ترین کتاب شیعه بعد از قرآن معرفی کرده و معتقد است دعاهای صحیفه سجادیه هم از نظر سند و هم از نظر محتوا، بسیار اعتبار دارد.<ref>مطهری، فلسفه اخلاق، ۱۳۹۰ش، ص۳۶.</ref> وی این کتاب را تنها کتابی معرفی می‌کند که از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری قمری به صورت یک کتاب در دست بوده است.<ref>مطهری، فلسفه اخلاق، ۱۳۹۰ش، ص۳۶.</ref>

 

 

کتاب صحیفه را یک دوره عمیق و کامل جهان‌بینی و مکتب دانسته‌اند.<ref>سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۰۶.</ref> برخی محققان صحیفه سجادیه را در راستای پاسخ به نیاز جامعه به تبیین اساس دین، مبنای حکومت و رفتار انسان‌ها ارزیابی کرده‌اند.<ref>پژوهشکده سپاه پاسداران، زندگی امام سجاد(ع)، مرکز تحقیقات اسلامی، ص۱۹۳.</ref>

به نظر [[سید علیخان مدنی|سید علیخان کبیر]] از شارحان صحیفه، به دلیل کافی بودن دعاهای این کتاب برای حوائج دنیا و آخرت یا به دلیل اینکه این کتاب همه ویژگی‌های یک دعای کامل را دارد، به «صحیفه کامله» نامگذاری شده است.<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۰.</ref> همچنین احتمال داده شده این نامگذاری برای متمایز شدن نسخه امامیه از نسخه زیدیه باشد؛ زیرا [[زیدیه]] نسخه‌ای از صحیفه را در اختیار دارند که تقریبا نصف نسخه‌ای است که [[امامیه]] نقل کرده‌اند و به همین دلیل نسخه امامیه کامل‌ است.<ref>حکیم، اعلام الهدایة، ۱۴۲۵ق، ج۶، ص۲۱۱.</ref>  

صحیفه سجادیه در ابتدا مجموعه‌ای از ۷۵ [[دعا]] و نیایش بود که امام سجاد(ع) آنها را بر دو فرزندش، یعنی [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]] و [[زید بن علی]] املا کرد و ازهمین‌رو نسخه اولیه آن در دو نسخه نوشته شد.<ref>طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.</ref> [[یحیی بن زید]] نسخه‌ای را که پدرش زید نوشته بود، در اختیار [[متوکل بن هارون بلخی]] (اولین راوی صحیفه سجادیه) قرار داد.<ref>صحیفه سجادیه، مقدمه.</ref> متوکل نیز آن نسخه را نزد [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] برد و با نسخه‌ای که از امام باقر بر جای مانده بود، مقایسه کرد و هیچ اختلافی در آنها پیدا نکرد.<ref>صحیفه سجادیه، مقدمه.</ref> امام صادق آن کتاب را بر متوکل بن هارون املا کرد و متوکل آنها را نوشت، ولی ۱۱ دعای آن را از دست داد و تنها ۶۴ دعا باقی ماند.<ref>صحیفه سجادیه، مقدمه.</ref> تعدادی از آن ۶۴ دعا نیز به دوره‌های بعد منتقل نشد و به همین دلیل نسخه‌های صحیفه سجادیه تنها ۵۴ دعا دارد.<ref>طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.</ref>

[[عمیر بن متوکل|فرزند متوکل]]، تنها کسی است که صحیفه را از پدرش نقل کرده است و راویان دیگر (۱. احمد بن مسلم مطهری، ۲. علی بن نعمان اعلم، ۳. محمد بن صالح، ۴. حسین بن اشکیب مروزی، ۵. عبیدالله بن فضل نبهانی، و ۶. علی بن حمّاد بن علاء) نیز از او روایت کرده‌اند.<ref>عمادی حائری، «صحیفه سجادیه»، ص۳۹۴-۳۹۵.</ref> صحیفه سجادیه روایت‌های متعددی دارد که روایت [[بهاء الشرف]]، معروف‌ترین این روایت‌ها است.<ref>صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث، ۱۳۸۲ش، ج۹، ص۴۵۶.</ref>

گفته شده این کتاب در دوران مجلسی اول مشهور شد.<ref>طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۶.</ref> [[محمدتقی مجلسی]] به واسطه یک رؤیا یا [[مکاشفه]] و [[ملاقات با امام زمان]] در آن، به نسخه‌ای از صحیفه سجادیه دست یافت و چنان در ترویج آن کوشید که در خانه مردم، علاوه بر [[قرآن]]، یک صحیفه هم وجود داشت؛<ref>مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۴۲۱.</ref> به گفته محمدتقی مجلسی نیمی از مردم [[اصفهان]]، به برکت انس با صحیفه سجادیه، [[مستجاب الدعوه]] شده بودند.<ref>مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۴۲۱-۴۲۲.</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] هنگامی که در [[ترکیه]] تبعید بود، نامه‌ای به خانواده‌اش نوشت و از آنان درخواست کرد نسخه‌ای از صحیفه را برایش ارسال کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۲۸.</ref>

[[محمد زکی مبارک]] در کتاب التصوف الاسلامی و الادب و الاخلاق، صحیفه سجادیه را شبیه انجیل نازل شده بر [[عیسی (پیامبر)|حضرت عیسی]] (نه انجیل موجود در دست مسیحیان) دانسته، معتقد است صحیفه، فیضی از طرف خدا است که بر زبان امام زین‌العابدین جاری شده است.<ref>زکی مبارک، التصوف الاسلامی و الادب و الاخلاق، ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۵.</ref> [[ابن‌جوزی]]، مؤلف [[تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة (کتاب)|تذکرة الخواص]] معتقد است حضرت زین‌العابدین در کیفیت سخن گفتن و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمانان، حق تعلیم دارد، چرا که آن امام به مردم آموخت هنگام [[استغفار]] چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند.<ref>به نقل از: مقدمه مرعشی بر صحیفه، ص۴۳-۴۵.</ref>

[[سلیمان بن ابراهیم قندوزی]] در [[ینابیع المودة لذوی القربی (کتاب)|ینابیع الموده]] از صحیفه نام برده و بخش‌هایی از دعاهای آن را نقل کرده‌ است.<ref>نگاه کنید به: قندوزی، ینابیع الموده، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۴۱۱-۴۳۰.</ref> [[طنطاوی جوهری]]، مؤلف [[الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم (کتاب)|الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم]] پس از دریافت نسخه‌ای از صحیفه سجادیه از سوی [[سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی|مرعشی نجفی]] در [[سال ۱۳۵۸ هجری قمری|سال ۱۳۵۸ق]]، با عبارت «گفتاری از کلام مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر» آن را ستوده است.<ref>بلاغی، ترجمه صحیفه سجادیه، ۱۳۶۹ق، ص۲۴۹-۲۵۲، به نقل از: حسینی طهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۵ق، ج۱۵، ص۴۱.</ref>

به گفته [[ویلیام چیتیک]]، اسلام‌پژوه آمریکایی، بیشتر مردم غرب، اسلام را به جمود، ظاهرگرایی و قانون‌زدگی می‌شناسند، اما صحیفه سجادیه می‌تواند منظره‌ای کاملا جدید به مخاطب نشان دهد و آن دسته از بینش‌های انسانی را که شرط تحقق آرمان‌های اسلامی است، بیان کند.<ref>چیتیک، «مقدمه‌ای بر صحیفه سجادیه»، ص۸۵-۸۶.</ref>

این کتاب همواره نزد علمای شیعه مشهور و مقبول بوده است و علمایی مانند [[شیخ طوسی]]، [[قطب‌الدین راوندی]]، [[شهید اول]] و [[ابراهیم بن علی عاملی کفعمی|کفعمی]] دعاهایی از آن را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند.<ref>طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.</ref> به گفته [[محمدباقر مجلسی]] مؤلف [[بحار الانوار (کتاب)|کتاب بحار الانوار]]<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۹.</ref> و آقابزرگ تهرانی، صحیفه سجادیه از نظر [[اسناد|سندی]]، در حد [[تواتر]] است چرا که راویان در تمام طبقات و در تمام دوره‌ها اجازه نقل آن را گرفته‌اند.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸–۱۹.</ref> [[محمدتقی مجلسی]] معتقد است صحیفه سجادیه بیش از یک میلیون سند دارد.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۰.</ref> محمدباقر مجلسی این کتاب را در نزد [[زیدیه]] نیز متواتر دانسته است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۹.</ref> به نظر وی با توجه به اینکه متن صحیفه در نهایت فصاحت قرار دارد و با توجه به احاطه این کتاب به علوم الهی، شکی باقی نمی‌ماند که این کتاب از سوی امام سجاد صادر شده است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۹.</ref>

برخی علما با استناد به سخن مجلسی، صحیفه را مستفیض یا متواتر دانسته‌اند.<ref>طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۷.</ref> با این حال برخی محققان ادعای تواتر این کتاب را (به دلیل متعدد نبودن راوی اصلی کتاب) ناصحیح می‌دانند.<ref>طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۷.</ref> ابوالقاسم خویی نیز وثاقت متوکل بن هارون (راوی اصلی کتاب) را نامعلوم دانسته است.<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الاسلامیة، ج۱۵، ص۱۸۵.</ref> به نظر [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] اگر چه از بلاغت بالا و معانی والای صحیفه به دست می‌آید که اصل این کتاب از امام سجاد صادر شده است، با این حال نمی‌توان تمام جملات آن را به امام سجاد نسبت داد و حجت دانست.<ref>خمینی، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۸۱.</ref> [[فقه|فقیهان]] و [[تفسیر|مفسرانی]] در کتاب‌ها و استدلال‌های خود به فقراتی از کتاب صحیفه سجادیه استناد کرده‌اند.<ref>برای نمونه: شهید ثانی، الروضة البهیّه، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۷۳؛ بحرانی، حدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۱۶، ص۳۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، دار احیاء التراث العربی، ج۱۱، ص۱۵۸؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۸؛ مشهدی، تفسیر کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۳۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۹.</ref> [[ابوالمعالی کلباسی]] (درگذشت ۱۳۱۵ق) رساله مستقلی را در بررسی سند صحیفه سجادیه نوشته است.<ref>کلباسی، الرسائل الرجالیة، ۱۴۲۲ق، ص۵۵۹-۶۲۴.</ref> این رساله در ضمن [[الرسائل الرجالیة (کتاب)|کتاب الرسائل الرجالیه]] چاپ شده است.<ref>نگاه کنید: کلباسی، الرسائل الرجالیة، ۱۴۲۲ق، ص۵۵۹-۶۲۴.</ref>